بايلامدى ءسوزدى بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ءبىز مۇنىڭ ءمانىسىن ساعادات نۇرماعانبەتوۆ اتىنداعى پاتريوتتىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ ءتوراعاسى ماحمۇت نالىبايەۆپەن اڭگىمە بارىسىندا ايقىن اڭعاردىق.
ماحمۇت اعامىز ارميا گەنەرالى، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى ساعادات نۇرماعانبەتوۆتىڭ اتىنان قور اشىپ، ۇلت ءۇشىن ۇتىمدى جۇمىستاردى باستاعالى ءبىراز بولدى. ەڭ ماڭىزدىسى سول، ابزال اعامىز عيماراتتىڭ ءبىر قاباتىن بوساتىپ، مۇراجاي اشتى. بۇل ءىستى ۇلت رۋحانياتىنا جاسالعان قامقورلىق دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. اتاپ ايتار بولساق، مۇراجايداعى ءبىرىنشى زال مەملەكەت باسشىسى، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا ارنالعان. وندا تاۋەلسىزدىك العان قازاق ەلىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنداعى ەلباسىنىڭ ەرەن ەڭبەگى كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار قازاق ەلىنىڭ باتىرلارى تۋرالى دا دەرەكتەر جەتەرلىك. ەكىنءشى زال حالىق قاھارمانى ساعادات نۇرماعانبەتوۆكە ارنالعان. وندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترىنىڭ سۋرەتتەرى، ارحيۆتىك قۇجاتتارى، ول جايىنداعى ەستەلىك كىتاپتار، تىڭ دەرەكتەر مەن حالىقپەن كەزدەسۋلەرى بايان ەتىلگەن. ونان كەيىنگى زال مۇستافا شوقايدىڭ ومىرىنە ارنالعان. سونىمەن قاتار مۇندا قوردىڭ قارجىلاندىرۋىمەن شىعارىلعان كىتاپتار شوعىرى جەتەرلىك. سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى اكادەميك ساعىندىق ساتىبالدينگە العىسىن ايتقان اۆتوردىڭ كىتابى. ول – «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا 20 جىل: رەفورمالار، باعدارلامالار، ناتيجەلەر، كەڭەستەر» دەپ اتالادى. كەڭ تيراجبەن شىققان بۇل كىتاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا، كىتاپحانالارعا، وبلىس ورتالىقتارىنا تەگىن تاراتىلدى.
– استانا قالاسىنان 20-30 شاقىرىم جەردە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوجولدىڭ بويىنا كۇش اتاسى – قاجىمۇقانعا، تۋعان جەرىندە قوردىڭ اتىنان ەسكەرتكىش قويدىق. قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان، تورتكۇلدۇنيەنىڭ 54 ەلىندە ونەر كورسەتىپ، 48 التىن، كۇمىس مەدال العان پالۋاننىڭ ەسكەرتكىشى وسال بولماۋى كەرەك. ءبىز قاجىمۇقاننىڭ ءبولمىس-بىتىمىن بارىنشا كورىكتى، قايراتتى ەتىپ بەرۋگە تىرىستىق. بۇل شاراعا قاجىمۇقاننىڭ نەمەرەسى مەن قور مۇشەلەرى قاتىستى. الداعى ۋاقىتتا ونىڭ اينالاسىن گۇلزارمەن كومكەرىپ، كوركەيتىپ، اس بەرىپ، تاعى دا دۇرىستاساق دەپ وتىرمىز. بيىكتىگى – 3،5 مەتر، حح عاسىردىڭ تەڭدەسسىز الىپ كۇش يەسىنىڭ وسىلاي قاسقايىپ تۇرۋى كوڭىلگە پاتريوتتىق سەزىم ۇيالاتادى، رۋحتى كوتەرەدى. مۇنىڭ ءبارى دە قوردىڭ قارجىلاندىرۋىمەن جۇزەگە استى. سونىمەن قاتار مىنا وڭتۇستىك ءوڭىردەگى قاجىمۇقاننىڭ كەسەنەسىنە دە بولاشاقتا قايتادان رەستاۆراسيا جاساساق دەگەن وي بار. نەگىزى، الىپ ادامنىڭ جاتقان جەرى كورسە كوزتارتاتىن داي بولۋى قاجەت قوي، – دەيدى قور ءتوراعاسى ماحمۇت ىبىرايحان ۇلى.
اتاپ وتەر ءبىر نارسە، مۇراجايدا قاجىمۇقانعا قاتىستى دەرەكتەر جەتەرلىك. تەڭدەسسىز پالۋاننىڭ وتكەن عاسىردىڭ 60 جىلدارى تۇسكەن تاريحي سۋرەتتەرى مەن سارعايعان گازەت قيىندىلارى ساقتالعان، ۇلعايعان جاسىنداعى تۇسكەن سۋرەتى دە ونىڭ كۇشى قايتپاعانىن كورسەتىپ تۇرعانداي. 1956 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنە شىققان ماقالالار مەن سول كەزدە شىققان كىتاپتار دا ساقتاۋلى تۇر.
ال سوعىس ۋاقىتىندا ءوز قارجىسىنا ۇشاق جاساتقان قاجىمۇقاننىڭ ءىسى شىندىعىندا ونەگە ەمەس پە؟
وتكەن تاريحتى قادىرلەسەڭ، بۇگىنگى ۇرپاقتان العىس الاتىنىڭ اقيقات. بۇل ورايدا ماحمۇت ىبىرايحان ۇلى قوبىلاندى باتىر تۋرالى كىتاپقا قارجىلىق جاعىنان دەمەۋشىلىك ەتتى. دەرەككە نازار اۋدارساق، 1960 جىلدان كەيىن باتىر تۋرالى جيناق تولىق زەرتتەلىپ شىقپاعان ەكەن. سوندىقتان 5 مىڭ دانامەن قولعا، قالتاعا سالىپ جۇرەتىندەي ەتىپ، ءبىر جاعى ۇيگە، وفيسكە قوياتىنداي ەتىپ شىعارىلعان كىتاپتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا بەرەرى كوپ.
ساعادات نۇرماعانبەتوۆ اتىنداعى قوردىڭ وڭتۇستىك قازاقستان بولىمشەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتىرار اۋدانىنىڭ شىلىك اۋىلىندا «تاريحي تۇلعالارعا تاعزىم» دەگەن اتپەن عىلىمي تانىمدىق كونفەرەنسيا ءوتتى. وندا ءبىر اۋلەتتەن شىققان ءيمانجۇسىپ پەن ونىڭ اكەسى قۇتپان باتىر جانە اتاسى تۇرعانباي داتقاعا داڭق ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. بۇل شارانى قور مۇشەلەرى اعايىندى كەرىمحان، سەرىكجان، ءالىمجان سەيىتجانوۆتار جۇزەگە اسىرىپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەندى. سونىمەن قاتار مۇندا قاجىمۇقان اتىنداعى ستاديون سالىنىپ، ەل يگىلىگىنە پايدالانۋعا بەرىلدى. سەرىكجان سەيىتجان ۇلى وسى وڭىرگە بالاباقشا سالىپ بەرىپ، وعان اناسىنىڭ اتىن قويدى.
مۇراجايداعى مۇستافا شوقاي زالىنا باس سۇقپاي كەتۋگە بولمايدى. مۇستافا شوقاي ەكسپەديسياسىمەن بىرگە سۋرەتشى ءابىلقاسىم سارسەنبايەۆ تۇركى دۇنيەسىنىڭ كوسەمى بولعان قايراتكەرگە 200-دەي كارتينا سالسا، مۇندا ونىڭ وتىزعا جۋىعى ءىلۋلى تۇر. قايىرىمدى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرەتىن ۇلتجاندى ازامات ماحمۇت ىبىرايحان ۇلى قىلقالام شەبەرى سارسەنبايەۆتىڭ «ۇلت تۇلعاسى – مۇستافا شوقاي» اتتى كىتابىن ءۇش تىلدە شىعارىپ بەردى. مۇنان ارتىق قانداي قامقورلىق، جاناشىرلىق كەرەك؟!
سونىمەن قاتار قوردىڭ باستاماسىمەن پاريجدە شوقاي اللەياسى اشىلدى. وسى شارانىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرعان ماحمۇتقا نوجان قالاسىنىڭ اكىمى العىس حات تاپسىردى. قور بەلسەندىلەردىڭ يدەياسىمەن «مۇستافا شوقاي باقشاسى» قالانىڭ سىزبا كارتاسىنا ەنگىزىلدى. ەندى جىل سايىن 5 قاڭتاردا وسى قالاعا اياق باسقان تۇركى جۇرتىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى بۇل جەرگە گۇل شوقتارىن قويادى.
– وسى ايتۋلى ەڭبەكتەردىڭ جارىق كورۋىنە دەمەۋشىلىك جاساعان كاسىپكەر، ساعادات نۇرماعامبەتوۆ اتىنداعى پاتريوتتىق قايىرىمدىلىق كورىنىڭ ءتوراعاسى ماحمۇت نالىبايەۆقا شەكسىز العىسىمدى بىلدىرەمىن، – دەيدى سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، تانىمال قىلقالام شەبەرى، پروفەسسور ءابىلقاسىم سارسەنبايەۆ.
قوردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن شىعارىلعان «ەلباسىنىڭ سىنىپتاستارى»، «اتالاردىڭ اقىلى، دانالاردىڭ ناقىلى» اتتى اۋباكىر كەڭەس امان ۇلىنىڭ قازاق حالقىنىڭ تالىم-تاربيەسىنە قۇرىلعان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى، اقجىگىت الىبەك ۇلىنىڭ «ماملۇكتەر بيلىگى كەزىندەگى تۇركى-قىپشاق ادەبيەتى»، «كازاحستان – رودينا ستروي وتريادا»، ورازبەك سارسەنباي ۇلىنىڭ «ازاتتىق قۇرباندارى»، «يستوريا مامليۋكسكوي ارحيتەكتۋرى ۆ ەگيپتە»، قۇدايبەرگەن سۇلتانبايەۆقا ارنالعان جانە تاعى باسقا دا كىتاپتار مۇراجاي سورەلەرىنەن ورىن العان.
ءقازىر مۇراجاي سورەسى تىڭ دەرەكتەرمەن، جاڭا جادىگەرلەرمەن تولىعۋ ۇستىندە. مۇندا مۇستافانىڭ ەرتە كەزدە تۇسكەن سۋرەتى مەن پلەنكاسى تۇر. سونىمەن قاتار مۇستافا شوقاي مىنگەن اربا دا الداعى ۋاقىتتا مۇراجايدىڭ قۇندى زاتتارىنىڭ بىرىنە اينالماق.
راسىندا دا ءقازىر مۇراجاي اشۋ وڭاي ەمەس. ءبىراق ماحمۇتتاي ازاماتتىڭ باستاماشى بولۋىمەن اتقارىلعان شارۋالار جەتەرلىك. ول جاس ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەءتىن، كوپتەگەن يگى شارالارعا قارجىلىق قولداۋ كورسەتىپ، دەمەۋشىلىك جاسادى. ءارينە، ونىڭ ءبارىن تىزبەلەپ، تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق ىسكەر ازاماتتىڭ ۇلت ءۇشىن جاساعان ۇلان عايىر ءىسى كوپ ەكەنىن انىق اڭعاردىق. سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى، تاۋەلسىز قازاق اسكەرىن قالىپتاستىرۋدا ساعادات نۇرماعانبەتوۆتىڭ ەڭبەگى وراسان.
–ءبىز قازاقتىڭ مۇنداي قاراپايىم دا قايسار نار تۇلعالى ازاماتىنىڭ ەرلىگى مەن ەرەن ەڭبەگىن ەش ۋاقىتتا ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. مۇراعات ماتاريالدارىنا جانە باتىر اتامىزدىڭ جەكە شەجىرەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، «ۇلت ماقتانىشى – ساعادات نۇرماعانبەتوۆ» اتتى ارنايى فوتوالبوم شىعاردىق. جالپى، مۇراجايدا كەلۋشىلەردى قىزىقتىرار دەرەك جەتكىلىكتى. مىسالى، ساعادات نۇرماعانبەتوۆ اعامىزدىڭ 1945 جىلى 2 مامىر كۇنى ەكىنشى رەەت كەڭەس وداعىنا باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. مۇندا وسىعان قاتىستى ارنايى قول قويىلعان رەسمي ماراپات قاعازى بار. كەيىن اعامىزعا لەنين وردەنى بەرىلگەن دە، ەكىنشى رەت العان باتىر اتاعى تابىس ەتىلمەگەن. ءبىز بۇل رەسمي قاعازدى ارنايى مۇراعات دەرەكتەرى ارقىلى تاپتىق. اتاق-داڭققا قۇمارلىعى ەمەس شىعار، ساعادات اعامىز ەكىنشى باتىرلىق ماراپاتىن كەرەك تە ەتپەگەن. ءبىراق رەسمي قۇجاتتاردى تاپقاننان كەيىن مۇنىڭ بارلىعىن ءوزى دە راستادى. ويتكەنى اتاققا ەمەس، وتانىنا ادال بولدى. اسكەري كوشباسشى بولا ءجۇرىپ، قاراپايىمدىلىعىنان ەكىنشى العان باتىر اتاعىن دا كەرە كەتپەگەن، – دەيدى قور ءتوراعاسى ماحمۇت نالىبايەۆ.
راسىندا دا ساعادات نۇرماعانبەتوۆ ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى باسشىسىنىڭ ءبىءرىنشى ورىنباسارى، 1980 جىلدارى ۆەنگريادا كەڭەس اسكەرلەرى قۇرامى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولدى. بۇل عانا ەمەس، ساعادات نۇرماعانبەتوۆ ەكىنشى ءدۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا گيتلەردىڭ بۋنكەرىنە ءبىرىنشى بولىپ كىرگەن اسكەري ادام. «گەستاپو عيماراتىنا» دا ساعادات اعامىزدىڭ باتالونى ءبىرىنشى بولىپ ەنگەن. ال ەلىمىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەندە پرەزيدەنتپەن بىرگە كەڭەسە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز اسكەرىن دە العاشقى بولىپ جاساقتادى. قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ 80-90 پايىزى باسقا ۇلت وكىلدەرىن قۇراعاندىقتان، اسكەرءدىڭ ماڭايىنا ۇلتتىق كادرلاردى شوعىرلاندىردى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، باتىر اقساقالدىڭ ءوزى قولتاڭبا قويىپ، ماحمۇت ىبىرايحانۇلىنا تارتۋ ەتكەن «موي پەرەدنىي كراي» دەگەن ءوزىءنىڭ ءومىر جولىنا، اسكەري قىزمەتىنە ارنالعان كىتابى دا مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر.
بىلتىرگەنەرالداركەڭەسىمەناقىلداساوتىرىپ، 90 جىلدىعىناارنايى مەدال شىعارىلدى. سونىمەنقاتاراۋعانسوعىسىنىڭارداگەرلەرىمەنبىرىگىپ، «ساعادات ساردارى» دەگەن توسبەلگى جاسالدى. ەكى دەرەكتى فيلم شىقتى. پاتريوتتىق سەزىمدى وياتاتىن «ساعادات باتىر جاساسىن!» دەگەن ءان دۇنيەگە كەلدى. ەكى تىلدە ايتىلاتىن بۇل ءاندى نۇرلان نۇرتازين دەگەن ازامات ءوزى ورىندادى.
ارينە، بۇل ساعادات نۇرماعانبەتوۆ اتىنداعى قوردىڭ ءتوراعاسى، «مارسەل گرۋپپ» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى ماحمۇت نالىبايەۆتىڭ جاساعان قايىرىمدىلىعىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. اسىرەسە، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ دەنساۋلىق سالاسىنا جاساپ جاتقان جۇمىسىنىڭ ءوزى ءبىر توبە. جاساندى بۇيرەك اپپاراتىن الۋعا 16 ميلليون تەڭگە قاراجات ءبولىندى. سونىڭ ارقاسىندا بۇيرەك قىزمەتى بۇزىلعان 52 ناۋقاستىڭ جاعدايى جاقسارىپ، تۇراقتى ەم الىپ ءجۇر. وبلىستاعى پەريناتالدى ورتالىقتىڭ نارەستەلەر ءبوءلىمشەسىنە 16 ميلليون 850 مىڭ تەڭگەگە جاساندى تىنىس الۋ اپپاراتى ساتىپ الىندى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى اۋرۋحانالارعا 3 جەدەل جاردەم كولىگىن سىيعا تارتتى.
بۇل عانا ەمەس، جاقىنداعانا «مارسەل گرۋپپ» ج ش س كومپانياسى الماتى قالاسىنداعى ۇلكەن ستاديوندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا قاتىستى دەنساۋلىق اكسياسىن ءوتكىزدى. اكسياعا قوعام قايراتكەرلەرى، ەڭبەك ارداگەرلەرى، مەديسينا قىزمەتكەرلەرى، بايىرعى سپورت مايتالماندارى، ونەر جۇلدىزدارى قاتىستى. قالاداعى «جانۇيا» مامانداندىرىلعان جەتىم-مۇگەدەك بالالار ۇيىنەن 565 جاس جەتكىنشەكتەرگە ارنايى اۆتوبۋس ءبوءلىنىپ، جەتەكشىلەرىمەن بىرگە ولار ستاديوننىڭ تورىنە جايعاستى.
جيىن سوڭىندا «مارسەل گرۋپپ» كومپانياسى جەتىم-مۇگەدەك بالالار ۇيىنە ارنايى اكەلگەن ۇلكەن تەليەۆيزور، ءارءتۇرلى تۇرمىستىق تەحنيكالار، كيىم كەشەك، ءتاتءتى تاعامدار مەن ءتۇرلى جەمىس-جيدەكتەر تارقاتتى، اكسياعا جينالعان جانكۇيەرلەر «مارسەل گرۋپپ» كومپانياسىنىڭ فۋتبول كومانداسىمەن «الاتاۋ» ونەر جۇلدىزدارىنان قۇرالعان فۋتبول كومانداسىنىڭ ويىنىن تاماشالادى. جەڭىمپازدارعا ارنايى ماراپاتتار مەن اقشالاي سىيلىق بەءرىلدى. «سيۆي» پروديۋسەرلىك ورتالىعىنىڭ ونەر شەبەرلەرىمەن بىرگە باسقا دا جۇلدىزدار ونەرىن كورسەتتى. بارلىق اكسيا قاتىسۋشىلارىنا «مارسەل-سۋ» مينەرالدى سۋى تەگىن تاراتىلدى.
جاقسىنىڭ ارتىندا جارىم ىرىس ءسوز قالادى. جاناشىر جان اتا قونىس ايدارلىدان ءسادۋاقاس مولدا مەشىتىن سالدى. قازاق حالقىنىڭ جەڭىمپازدارى يليا يلين، سەرىك ساپييەۆ پەن الماس وتەشوۆتەرگە ات مىنگىزدى، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ايتىس ۇيىمداستىرىپ، مەكتەپتەرگە «گازەل» كولىگىن سىيلادى. سوناۋ شيەلى اۋدانىنىڭ بىرلەستىك اۋىلىنانان اسىنا ارناپ، مەشىت سالىپ، ونى «قالكۇل انا شاراپاتى» دەپ اتادى. ساۋاپتى جۇمىسقا ۇنەمى ۋاقىتىن سارپ ەتەتىن جاناشىر ازامات ءومىرىنىڭ ءمانىن «بايلىق ەمەس، ادامگەرشىلىك، شىنايى سىيلاستىق، جاقسىلىق، شاراپات» دەپ تۇسىنەدى. ولەڭدەتىپ ايتار بولساق، «ءوزىن عانا ويلاعان، جاماندىقتىڭ بەلگىسى. وزگەنى دە ويلاعان، ادامدىقتىڭ بەلگىسى». ەندەشە، ۇلت ءۇشىن ۇلى ىستەر جاساپ جاتقان ماحمۇتتاي اعامىزدىڭ جاناشىر جارقىن ىستەرىنە قۋانايىق...
ب.بەكبولات
