مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ جاس ۇرپاققا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋدى تاپسىرعان ەدى. قورشاعان ورتانى قورعاۋ سانالى ادامنىڭ مىندەتى ءھام بورىشى.
Dalanews ءتىلشىسى وسى رەتتە بۇگىندە اقش-تا دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الىپ جاتقان ەكولوگ اينۇر Cەيىلحانمەن سۇحباتتاسىپ، اۋانىڭ لاستانۋى، قوقىس پوليگوندارى، ەكولوگيالىق مادەنيەت جايلى اڭگىمە وربىتكەن ەدى.
اينۇر حانىم، حاباردار بولارسىز، تۇنەۋكۇنى ءبىر توپ الماتى تۇرعىندارى ەكوميتينگ ۇيىمداستىرعان بولاتىن. «مەگاپوليستەگى اۋا كۇن وتكەن سايىن لاستانىپ جاتىر» دەيدى ولار. الماتىداي الىپ قالانىڭ اۋاسىن تازارتۋ ءۇشىن نە ىستەءلۋى كەرەك؟ ايتالىق، جەو-لاردى كومىردەن گازعا كوشىرۋ ءتاسىلى ارقىلى ماسەلەنى شەشۋگە بولا ما؟
– اسەم الماتى قالاسىندا حالىقتىڭ سانى ارتىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ءقازىردىڭ وزىندە رەسمي دەرەك بويىنشا 2 ميلليوننان ارتىق تۇرعىنى بار مەگاپوليس.
بۇگىنگى تاڭدا شاھاردىڭ ەكولوگيالىق پروبلەماسى بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. الماتى ويىستا تۇرعاندىقتان، اۋا اينالىمىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە. سوندىقتان قالادا ەركىن دەمالۋعا كەدەرگى كەلتىرۋدە. بۇل ءوز كەزەگىندە ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپ ءتوندىرىپ جاتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
اۋانىڭ لاستانۋىن تومەندەتۋ ماقساتىندا پولشا مەملەكەتىندە «تازا اۋا» باعدارلاماسى جۇزەگە اسۋدا. وسى باعدارلامانىڭ اياسىندا ەسكىرگەن پەشتەردى ورتالىق جىلىتۋ جۇيەسىنە قوسىپ، جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى كومىردەن، ەلەكتر قازاندىقتارعا، كوندەنساتتى گازدى قازاندىقتارعا جانە جىلۋ ناسوستارىنا الماستىرعان.
ءدال وسىلاي الماتىدا دا وسىنداي دۇنيەنى قولعا الۋ كەرەك. پايداسى وتە كوپ. كومىر ادام اعزاسىنا، اۋاعا زيان. ال ەگەر گازعا كوشسە، ەكولوگيالىق ماسەلەلەر دە بىرتىندەپ شەشىلەر ەدى.
– الماتىدان بولەك، بۇگىندە ەلىمىزدە ەكواحۋالى اسقىنىپ تۇرعان قانداي ايماقتار بار؟ ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرى ەكوداعدارىستىڭ الدىندا تۇر دەپ ايتۋعا بولا ما؟
– ارينە كوشباسىندا الماتى تۇر. ءارى قاراي تىزىمدە قاراعاندى، تەمىرتاۋ، اتىراۋ، وسكەمەن، جەزقازعان، نۇر-سۇلتان، اقتوبە، بالقاش. اتالعان قالالاردا ەكولوگيالىق احۋالدىڭ تۋىنداۋىنىڭ باستى سەبەبى سول ايماقتا جۇمىس ىستەپ تۇرعان ونەركاسىپ وشاقتارىنا بايلانىستى بولىپ وتىر. دەمەك اۋاعا بولىنەتىن زياندى زاتتاردىڭ اسەرىنىڭ سالدارى.
ال الماتىعا كەلەتىن بولساق، ول ەڭ ءبىرىنشى اۆتوكولىكتەردىڭ كوپتىگى، ەكىنشى گەوگرافيالىق جاعدايى، ءۇشىنشى جەو- جۇمىسى، ءتورتىنشى كىشىگىرىم كاسىپورىنداردان شىعاتىن زياندى قالدىقتاردىڭ اسەرىنەن ەكولوگيالىق احۋال ۇشىعىپ تۇر.
سوندىقتاندا جوعارىدا ايتىپ وتكەن قالالاردا ءىرى ونەركاسىپ وشاقتارى، كومبيناتتار شەكتەۋلى مولشەرلى كونسەتتارسيالارىن تومەندەتىپ، جاڭا تەحنولوگيالارعا كوشەتىن بولسا، اۋانىڭ لاستانۋىنا جول بەرىلمەس ەدى.
– بۇگىنگە قولدانىستاعى ەكولوگيالىق كودەكستىڭ قانداي كەمشىلىگى بار؟ قۇجاتقا قانداي تولىقتىرۋ ەنگىزىلۋى قاجەت دەپ ويلايسىز؟
– 2021-شى جىلى 2ء-شى قاڭتاردا جاڭا ەكولوگيالىق كودەكسكە قول قويىلدى. وڭ تۇستارىن ايتىپ وتسەك ماسەلەن بەلگىلى ءبىر ونەركاسىپ وشاقتارى قورشاعان ورتانى لاستاعان جاعدايى تىركەلسە، دەرەۋ قالپىنا كەلتىرۋگە اتسالىسۋى كەرەك. مىنە، وسى تۇسىن ەكولوگتار كوپتەن كۇتكەن ەدىك.
سوڭعى 10 جىلدا ەكولوگيالىق كودەكسكە 80 رەت وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن ەدى. الايدا وسى كۇنگە دەيىن تۇبەگەيلى ءبىر وزگەرىس كورمەدىك.
نەگىزى، ەكولوگيالىق كودەكستى دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە قاراپ جاسايدى. دەمەك ۇلگى بولىپ الىنعان مەملەكەتتەگىدەي باعدارلاما ءىس جۇزىندە ورىندالىپ، تىكەلەي ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ءال-اۋقاتىنا اسەر ەتۋى كەرەك ەمەس پە؟
شەت ەلدە قورشاعان ورتاعا زالال كەلتىرگەن ونەركاسىپ وشاقتارى مەن كاسىپورىندار ەرەكشە باقىلاۋعا الىنعان. ال بىزدە ەكولوگيالىق كودەكسكە سۇيەنىپ ەكولوگياعا كەسىرىن تيگىزگەندەرگە ءتيىستى بولىمدەر مەن دەپارتامەنتتەر «بارماق باستى، كوز قىستى» ارەكەتكە سالىنىپ وتىرعان جوق پا؟ ايىپپۇل سالعان كەزدە جەڭىلدىكتەر بولىپ جاتقان جوق پا؟ قانشالىقتى قاتال قاراپ وتىر؟ وسىنى ەسكەرۋ كەرەك.
تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قانشاما ەكولوگيا مينسترلەرى قىزمەت اتقاردى. ءبىراق تا سول باسشىلاردىڭ ەل ەسىندە اتقارعان جۇمىستارى، باعدارلامالارى وكىنىشكە وراي قالمادى. كۇندەلىكتى قورشاعان ورتا ماسەلەسى نازاردان تىس قالمايدى، الايدا سالاعا تۇبەگەيلى كوڭىل بولىنبەي كەلە جاتقانى قىنجىلتادى.
– بايقار بولساق، ەكولوگيا كەز-كەلگەندى اكەپ قويا سالۋعا بولاتىن سالا سەكىلدى كورىنەدى. اشىعىن ايتۋ قاجەت، ەكولوگيا سالاسى ماڭىزى جاعىنان دەنساۋلىق پەن ءبىلىم سالاسىنان كەم تۇسپەيتىن، ءارى بۇلارمەن تىكەلەي بايلانىستى باعىت. وسى ماسەلەنى جوعارىدا ەسكەرگىسى كەلەتىن ازاماتتار تاپشى ما دەگەن ويعا قالاسىڭ. ەكولوگيا، قورشاعان ورتا ماسەلەسىنە ۇكىمەت، مەملەكەت دارەجەسىندە كوڭىل ءبولىنىپ وتىر ما؟
– ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ قورعشاعان ورتانىڭ قازىرگى مۇشكىل ءحالىن سىنعا الىپ، حالىقتىڭ ەكولوگيالىق مادەنيەتى تۋرالى ءسوز قوزعاعان ەدى. وسكەلەڭ ۇرپاققا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋدى تاپسىرعان ەدى. بالاباقشادان باستاپ، باستاۋىش، جوعارى سىنىپ،كوللەدج، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەكولوگيا جايلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە كەڭىنەن ايتىلادى دەپ ەدى، الايدا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينسترى اسحات قانات ۇلى قولداۋ كورسەتەمىز دەگەنمەن، ءالى تولىققاندى ىسكە اسپاي كەلەدى.
مەن ءوزىم جوعارى وقۋ ورنىندا ەكولوگيا پانىنەن ساباق بەرگەندىكتەن، ءبىراز كەمشىلىكتەردى كورىپ ءجۇرمىن. اتاپ ايتساق ەكولوگ ماماندارى جەتىسپەيدى، سول سەبەپتى گەوگرافيا، فيلولوگيا پاندەرىنىڭ مۇعالىمدەرى ەكولوگيا بويىنشا ساباق بەرۋگە ءماجبۇر.
قازاق «شىمشىق سويسادا، قاساپشى سويسىن» دەمەي مە، دەمەك فيلولوگ نەمەسە قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى ارنايى ەكولوگيانى تەرەڭدەپ وقىماعاننان كەيىن اۋا، توپىراق، سۋ قاباتىن قايدان بىلەدى؟
جالپى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەكولوگيالىق مادەنيەت، ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىق، سانا دەگەن ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ەكولوگيالىق كودەكستى ارمەن قاراي ناسيحاتتاۋ ءۇشىن «قورشاعان ورتا» دەگەن ءپاندى ەنگىزۋ كەرەك دەپ سانايمىن.
جاپونيا ەلىندە كىشكەنتاي بالاباقشاعا باراتىن بالاعا قوقىستاردى سۇرىپتاۋ، كوشەگە لاقتىرماۋ، تابيعاتقا اياۋشىلىقپەن قاراۋ سىندى قاعيدالاردى ۇيرەتەدى.
بىزدە دە جاراتىلىستانۋ، ءوزىن-وزى تانۋ سىندى باعدارلامالار بالاباقشادا ىسكە اسىپ جاتىر. الايدا جوعارۋ وقۋ ورىندارىندا فيلوسوفيا، قازاقستان تاريحى سىندى، ەكولوگيادا مىندەتتى ءپان رەتىندە قاراستىرىلۋى كەرەك.
ادام قانداي ماماندىقتىڭ يەسى بولسا دا، تابيعاتتان الىستاماي، قورشاعان ورتادان الىستاماۋى كەرەك.
– ەلىمىزدەگى قوقىس پوليگوندارىنىڭ كوپشىلىگى سىن كوتەرمەيدى. وسى ماسەلەنى قالاي جانە قانداي جولمەن رەتتەۋگە بولادى؟ (قاتەلەسپەسەك، ەلىمىزدە 3 مىڭعا جۋىق وسىنداي پوليگونى بار ەكەن).
– قازىرگى تاڭدا قوقىس پوليگوندارىنىڭ بارلىعى دەرلىك تالاپقا ساي دەپ ايتا المايمىز. كەيبىرى ادامدار تۇراتىن جەرگە وتە جاقىن ورنالاسقان.
بىزدەگى پوليگوندار اشىق دالادا بولعاندىقتان، كوبىنەسە كەلەتىن قوقىستار جەرگە، توپىراق استىنا سىڭبەيتىن، 100، 200 جىلداپ، كەيبىر پلاستيك ونىمدەرى 400 جىلعا دەيىن جويىلماي جاتادى. دەمەك بۇل توپىراققا، سۋعا، اۋاعا، سول جەرگە جاقىن ەلدى-مەكەندەردەردە ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.
نەگىزى سول تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنا دياگنوستيكا جاساپ، باقىلايتىن بولسا، كوپتەگەن اۋرۋدىڭ سەبەپتەرى وسى پوليگونعا جاقىندىعىنان بولىپ جاتادى.
جانە تاعى ءبىر كەمشىلىك سول قوقىس پوليگوندارىنداعى قالدىقتار كەيدە ورتەنىپ، سالدارىنان اۋا لاستانىپ، قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزۋدە.
جالپى قازاقستانداعى پوليگونداردا 22 ملرد توننا قالدىقتار بار. ونىڭ 96 ميلليونى تۇرمىستىق قالدىقتارعا جاتادى. ورتا ەسەپپەن ءاربىر الماتىلىق 100 كگ تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتاردى تاستايدى ەكەن.
ال پوليگونعا كەلەتىن قوقىستاردىڭ قانشا پايىزى سۇرىپتالادى جانە سۇرىپتالمايدى؟
توكسيندى، ۋىتتى، ۋلى، قانشا پايىزى كادەگە جاراتىلادى؟ ونىڭ ەشقايسىسىن ەشكىم ءبىلىپ جاتقان جوق. زياندى زاتتار بولەك سۇرىپتالىپ جاتىر ما، حيميالىق زاتتاردىڭ اۋاعا قانشالىقتى كەسىرىن تيگىزۋدە، سول جەرگە جاقىن جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اامدارعا قانشالىقتى اۋا ارقىلى تارالىپ جاتىر؟ مىنە، وسى سۇراقتار بويىنشا بىزدە قوقىس پوليگوندارىنا قاتىستى مونيتورينگ جاسايتىن مەكەمەلەر جوقتىڭ قاسى.
پوليگونداردىڭ سانىن ازايتۋ ءۇشىن قالالىق جەرلەردە ارنايى قالدىقتاردى قابىلداۋ ورىندارىن كوبەيتۋ كەرەك. حيميالىق، تاماق، قاعاز قالدىقتارىن قابىلدايتىن مەكەمەلەر، مەيلى جەكە كاسىپكەر وسى ىسپەن اينالىسسادا، ولاردىڭ ءىسىن ءارى قاراي جەتىلدىرۋ ءۇشىن مەملەكەت جاعىنان قولداۋ كورسەتىپ، سالىق مولشەرىن تومەندەتسە.
ويتكەنى تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناۋ، تاسۋ، وڭدەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ قىرۋار ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. ەڭ باستىسى بۇل جەردە تۇرعىندار اراسىندا قوقىستاردى سۇرىپتاۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك.
– قازىرگى تاڭدا ءسىز اقش-تا ءبىلىم الۋداسىز. ول جاقتاعى حالىقتىڭ ەكومادەنيەتى قاي دەڭگەيدە؟ اقش تۇرعىندارىنىڭ ەكولوگيالىق ساۋاتىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
– ءيا قازىرگى تاڭدا «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە تاعىلىمدامادان ءوتىپ جاتىرمىن. بۇل جاقتاعى حالىقتىڭ ەكومادەنيەتى وتە جوعارى دەڭگەيدە دەپ ايتۋعا بولادى. وركەنيەتتى ەلدەردە بۇل قالىپتى جاعداي.
مىسالى كەز كەلگەن ءونىمدى ساتىپ العان تاۋاردا ەكو بەلگى بولادى. كوكا-كولا قۇنى 4 اقش دوللارى دەسەك، سول باعاعا اليۋمينيي قالبىردى قايتا قورىتۋعا، قوقىسقا دەيىن اپارىپ تاستاۋعا، كادەگە قايتا جاراتۋعا كومپانيا اتىنان قارجى ءبولىنىپ قويعان.
ال ءبىزدىڭ ەلدە قالاي دەسەك. سۋسىنداردى شىعارعان كومپانيانىڭ نەمەسە باسقا ونىمدەر شىعاراتىن زاۋىتتار تەك دۇكەندە شىعارعان تاۋارلارى وتسە، شىعىندارىن جاپسا دەگەن ماقساتتارى عانا بار.
حالىق تاۋارلارىن تۇتىنعاننان كەيىن قوقىستاردى سۇرىپتاۋعا، قايتا وڭدەۋمەن شارۋاسى جوق. قىسقاسى شولمەكتىڭ، قوراپتىڭ جاعدايى قىزىقتىرمايدى.
ال امەريكادا ءونىمدى شىعارۋشى مەن، تۇتىنۋشى اراسىندا بايلانىس بار. ورتاق مۇددە ءبىر. سونىمەن قاتار، بۇل جاقتا پلاستيكالىق شولمەكتى قايتا وڭدەۋگە ىڭعايلى ەتىپ، جۇقا قىلىپ شىعارادى. وركەنيەتتى ەلدەردە بارلىعى ويلاستىرىلعان. ال ەگەردە تاماقتاردىڭ قالدىقتارىن نەمەسە پلاستيكالىق بوتەلكەلەردى، پوليەتيلەن پاكەتتەردى كومەتىن بولساڭ نەمەسە كوشەگە لاقتىرىپ كەتسەڭ ايىپپۇل تولەيسىڭ.
– قازاقستاندىقتاردىڭ ەكولوگيالىق ساۋاتى مەن مادەنيەتىنە قانداي باعا بەرەسىز؟
– بىزدە قورشاعان ورتانى قورعاۋ، تابيعاتتى ايالاۋ سىندى دۇنيەلەردى ناسيحاتتاۋ جاعى السىزدەۋ دەر ەدىم. قاعاز قالدىقتارىن ماكۋلاتۋراعا وتكىزۋ جاستار اراسىندا قىزىعۋشىلىق تۋدىرمايدى.
كەرىسىنشە قوقىستاردى جەردەن كوتەرىپ الىپ، ارنايى قوقىس جاشىگىنە سالۋدى كوپ ادامدار نامىس كورەدى. كوپ جاعدايدا ءبىر قوقىس جاشىگى تۇرادى. سوعان تاماق قالدىقتارىندا، پلاستيكالىق بوتەلكەلەردى دە، قاعاز قالدىقتارىندا سالىپ جاتادى. سۇرىپتاۋ جوق. ءار ادام قورشاعان ورتاعا ءجىتى ءمان بەرىپ، تابيعاتتى ايالاسا، تال ەكسە، تازالىق جۇمىستارىنا ءبىر كىسىدەي اتسالىسسا، ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىراتىن ەدىك.
سۇحباتتاسقان، قۋانىش راحمەتوللا ۇلى
Dalanews انىقتاماسى
سەيىلحان اينۇر سەيىلحان قىزى، اباي وبلىسى اياگوز قالاسىنىڭ تۋماسى. 1986ج. ەكولوگيا ماماندىعىنىڭ ماگيسترى، PhD، اباي اتىنداعى ءقازۇپۋ-دىڭ زەرتتەۋ لابوراتورياسىنىڭ 2 كۋرس پوستدوكتورانتى، اباي ات. قازۇپۋ، جاراتىلىستانۋ جانە گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، ءال-فارابي ات.قازۇۋ بيومەديسينا ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى. ءبىلىم سالاسىنىڭ ۇزدىگى. "تۇراقتى دامۋ كونتەكستىندە جاسىل ۋنيۆەرسيتەت تۇجىرىمداماسىن قالىپتاستىرۋ" جوباسىنىڭ اۆتورى جانە جەتەكشىسى.
بولاشاق حالىقارالىق باعدارلامالاسىنىڭ 2021ج. ستيپەنديا يەگەرى، اقش، دج.ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتى. ماماندىعى - ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى ءبىلىم بەرۋدە مەنەدجمەنتتى دامىتۋ باعدارلاماسى. ۆاشينگتون قالاسى.
