ايتۋىنشا، ءبىر كەزدەرى ارىس پەن بايزاقتاعى ارسەنالداردى تەكسەرگەن. سول كەزدىڭ وزىندە وق-دارىلەردى ساقتاۋعا قاتىستى كوپتەگەن ولقىلىقتاردى بايقاعان. ارداگەر بۇگىنگى تاڭدا دا اتالعان سالاداعى ماسەلە تۇبىرىمەن شەشىلمەگەنىن جانە اسكەردەگى بار كەمشىلىكتەردىڭ سەبەبى دە سولاردا بوپ تۇرعانىنا سەنىمدى.
– ارىس پەن بايزاقتاعى جارىلىستان كەيىن بىرنەشە جازىقسىز جاننىڭ ءومىرىن جالماعان اپاتتىڭ شىنايى سەبەبى قانداي، جالىننىڭ شىعۋىنا نە تۇرتكى بولعانىن ازىرگە ەشكىم اشىپ ايتپادى.
– مەن قورعانىس ءمينيسترىنىڭ تاربيە ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان كەزدە سول قويمالارعا بارىپ، ءوق-دارى بوشكەلەرىنىڭ ۇستىندە وتىرعانىمىزدى ايتتىم. سول كەزدىڭ وزىندە وق-دارىلەردى ءقاۋىپسىز ساقتاۋ ءۇشىن ەشقانداي نورمالار ساقتالماعان ەدى.
ەسىڭىزدە بولسا، 2001 جىلى توقىراۋدا ارسەنال ورتەندى، سودان كەيىن 2019 جىلى ارىس قالاسىندا جارىلىس بولدى. ءقازىر كوروليەۆكا (بايزاق) ينجەنەرلىك قويمالار اۋەگە كوتەرىلدى. مەن ءتىپتى سول جەردەگى شوپتەردى شابۋعا ماجبۇرلەدىم. پولكوۆنيك سادىقوۆ تۇرعىن ۇيلەردىڭ قويماعا جاقىن تۇرعانىنا نازار اۋدارعانىمدى ەسكە الدى. ءبارىن قالاي بار سولاي ايتتىم جانە ەسكەرتتىم. بىزدە، ساياسي قىزمەتكەرلەردە ەڭ باستىسى، بارلىق بولىمدەردەگى جاعدايدى جاقسى ءبىلۋ. اسكەرلەردە قانداي جاعداي بولىپ جاتقانىنان تولىقتاي حاباردار بولىپ، قورعانىس ءمينيسترى، ارميا گەنەرالى ساعادات قوجاحمەت ۇلى نۇرماعامبەتوۆكە ىلعي باياندايتىن ەدىم.
– وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، سىزدىڭشە، اسكەري قويمالارداعى ورتتەر مەن جارىلىستاردىڭ باستى سەبەبى نەدە؟
– قارۋ-جاراق پەن وق-دارىلەردى ساتۋ. مەن ءاردايىم مۇنداي زاڭسىز ساۋداعا قارسى بولعانمىن. اسكەردەن كەتۋىمنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسىندا جاتىر. ءقازىر ءبارىن ايتىپ بەرەمىن...
قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قارسى بارلاۋ باستىعى پولكوۆنيك بوريس ۆلاديميروۆيچ گۋندار ماعان كەلىپ، ساتىلىمعا «گراد»، «ۋراگان»، «سمەرچ» سناريادتارىنىڭ ءبۇتىن پارتياسى دايىندالىپ جاتقانىن ايتادى...
مۇنىڭ ءبارىن زاڭسىز، ارزانعا قورعانىس ءمينيسترى، گەنەرال قاسىموۆ الىبەك حاميد ۇلى ساتقىسى كەلىپ جاتىر دەيدى. كەيىنىرەك ولار ماعان قول قويۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇجات قاعازدارىن اكەلدى، ءبىراق مەن ول قۇجاتقا قول قويمادىم. تاڭعالارلىعى، اتالعان قۇجاتتا قورعانىس ءمينيسترىنىڭ قولى قويىلعان، نەگىزى، ونىڭ قولى ءوز ورىنباسارلارىنان كەيىن عانا تۇرۋى ءتيىس. ءبىراق ول قۇجاتقا ءبىرىنشى قول قويۋ ارقىلى ورىنباسارلارىنا سەس كورسەتكەن.
– ال ءسىز شە؟ نەلىكتەن ءمينيستردىڭ بۇيرىعىنا باعىنبادىڭىز؟
– مەن بۇل ىسكە قاتىسۋدان باس تارتىپ، وق-دارىلەردى ساتۋ تۋرالى شەشىمگە قول قويمادىم. سوسىن اسكەري قىزمەتتەن بوساۋ ءۇشىن اۋرۋحاناعا جاتتىم.
سول كەزدەگى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ قارۋ-جاراق جونىندەگى ورىنباسارى گەنەرال-مايور ساپساي ماعان پالاتاعا كەلىپ، «شىمكەنتتەگى ۇشاق ارىس قالاسىنان وق-دارىلەرمەن تيەلگەنىن جانە ساتۋعا رۇقسات بولماعاندىقتان ۇشا الماي تۇرعانىن ايتتى».
سوسىن مەن وعان «قولىڭدا قۇجات بار ما؟» دەدىم. ول بولسا «جوق» دەيدى. وندا «نەلىكتەن بوتەن بىرەۋ قويماعا كىرىپ، وق-دارىلەردى ۇشاققا تيەدى» دەپ سۇرادىم. ول بولسا مينيستر قاسىموۆ اۋىزشا ايتتى دەيدى. مەن وعان: «ۆالەرا، قورعانىس ءمينيسترىنىڭ جازباشا بۇيرىعى بولماسا، ەرتەڭ ءوزىڭ تۇرمەگە وتىراسىڭ» دەپ ەسكەرتتىم. ايتقانىمداي-اق بولدى.
سول سەبەپتى ءورتتىڭ نەگىزىندە سىبايلاس جەمقورلىق جاتىر دەپ مالىمدەيمىن. مەنىڭ سوزىمنەن تۋرا وسىلاي جەمقورلىق دەپ جازۋىڭىزعا بولادى. نەگە دەسەڭىزدەر، سول كەزدە ارىستا دا وسىنداي باسسىزدىقتار ورىن الدى، وق-دارىلەردى شىعارىپ ساتتى.
قارۋ-جاراق ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سوتتالعانمەن، ەشقانداي قورىتىندى جاسالعان جوق. ولار بۇل ىستەرىن جاساۋدى جالعاستىرعان بولۋ كەرەك. مەن قارۋ ساتۋمەن قورعانىس ءمينيسترى الىبەك قاسىموۆ قانا اينالىسپاعانىن، ونىڭ ارتىندا تاعى ادامدار تۇرعانىنا كوز جەتكىزدىم. بۇل تۋرالى وعان اشىق ايتتىم. ناتيجەسىندە، مەنى قىزمەتىمنەن بوساتىپ، ورنىما باسقاسىن ۇسىندى. 1997 جىلدىڭ 17 ءساۋىرى كۇنى مەن اسكەردەگى قىزمەتىمنەن بوساتىلدىم.
– بايزاقتاعى جارىلىستان كەيىن نۇرلان ەرمەكبايەۆ ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا كەتكەندە قانداي ويدا بولدىڭىز؟
– ەرمەكبايەۆتى جۇمىستان شىعارۋ – تەك سالدارى عانا. وعان دەيىن تەك اسكەري مينيسترلەر بولدى: ا.ح. قاسىموۆ، م.ك. التىنبايەۆ، س.ا. جاسۇزاقوۆ جانە قارۋ-جاراق بويىنشا ورىنباسارلارى شتاتتا بولدى. سونىمەن، قارۋ جونىندەگى ورىنباسارلاردىڭ ءبارى قايدا، نەلىكتەن ولاردى ەشكىم ەسكە المايدى؟ قارۋ-جاراق پەن وق-دارىلەرگە، سونداي-اق كەۋ-عيماراتتار، ولاردى پايدالانۋ مەن ءورت قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن سولار جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.
ءبىراق بۇل ادامدار جارىلىستاردان كەيىن تاسادا قالادى، ولاردى ەستىمەيمىز، كورمەيمىز. نەگە سۇراۋ سولاردان بولمايدى؟
ولاردىڭ ءتىپتى تەگى بەلگىسىز جانە ەش جەردە اتالمايدى. ولاردىڭ ءبارى قاراقشىلاردىڭ اسىراۋشىلارى جانە مەن مۇنى ديكتوفونعا تىكەلەي ايتامىن. سوندىقتان جازىڭىز. سوندىقتان ولاردىڭ ءبارى امان قالادى. ءقازىر قارۋ-جاراق ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمى جوق. ول جاۋاپتى ەمەس، تەك جەتەكشىلىك ەتەدى. شتاتتى دا اۋىستىرعان. ءمينيستردىڭ تاربيە جۇمىسى جونىندەگى ورىنباسارى ءقازىر جوق. بۇل قالاي سوندا؟
توقپاقبايەۆتى قورعانىس ءمينيسترى ەتىپ سايلاعاننان كەيىن توقىراۋدا جارىلىس بولعانى تۋرالى ويلادىڭىز با؟ مەن ايتايىن، دەمەك، ول جەردەگى ريەۆيزيادان قورىقتى. كەزىندە ءسات بەسيمباي ۇلى قورعانىس مينيسترلىگىندە وتە ۇلكەن تازالىق جۇمىستارىن جۇرگىزگەن.
باق-تى وقىپ وتىرسام، ارىستاعى ورتكە قارسى دابىلدى قامتۋعا 655 ميلليون تەڭگە بولگەن. ال وندا اتالعان سومانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى عانا جەتتى. ءبىر كومپانيا جەڭىپ الدى، ارى قاراي ىزدەرىن جاسىرۋ ءۇشىن قوسالقى مەردىگەر كومپانيالارعا بەرىپ تاستادى. مەن ىلعي تەندەردى جەڭىپ العان ادام جاۋاپ بەرۋى كەرەك دەپ ايتتىم. ولاردىڭ قايسىسى جاۋاپقا تارتىلدى؟ ەشقايسىسى دا تارتىلمادى.
سوندىقتان اسكەري قويمالارداعى ورتتەردىڭ شىعۋىنىڭ باستى سەبەبى جەمقورلىقتا ەكەنىن قايتالاپ ايتامىن. ءبىز وسىنى ىسىرمايىنشا، ەش جەردە ءتارتىپ بولمايدى.
مىسال ايتايىن.
ارىستاعى اسكەري قويمالارداعى تەكسەرىستەن كەيىن سول ارسەنالدىڭ باستىعى مەرزىمىنەن بۇرىن «پولكوۆنيك» اتاۋىن الدى. ارينە، مەن قارسىلىق تانىتتىم، ءبىراق مينيستر قاسىموۆ وعان لاۋازىمدى تاعايىنداۋعا قاتىستى بۇيرىققا قول قويادى. سودان 3 تاۋلىك وتكەننەن كەيىن پولكوۆنيك قۇپيا قۇجاتتاردان جەكە ءىسىن الىپ، ۇيدەگى زاتتارىن جۇك كولىگىنە تيەپ، قىزمەتىن وتكىزبەي، رۇقساتسىز رەسەيگە كەتىپ قالادى. مۇنداي ساتتەر از بولمادى.
– ودان بەرى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ءقازىر نە بولىپ جاتقانى ماڭىزدى.
– سول سەبەپتى دە مەن ەرمەكبايەۆتى دا، بەكتانوۆتى دا ايىپتامايمىن. ولاردان 20 جىل بۇرىن ادامدار سول لاۋازىمداردا بولدى. ولار نە ىستەدى؟
مەن 1993 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ اسكەري قويمالاردا بىلىق بولىپ جاتىر دەپ ءبارىنىڭ مازاسىن الدىم، ءبىراق مەنى ەشكىم تىڭدامادى. تىڭداعىلارى كەلمەدى.
– الماتىدا دا قارۋ-جاراق پەن ءوق-دارى ساقتايتىن قويمالار بار. ولار ەرتەڭ جارىلادى دەپ ويلايسىز با؟
– قاپشاعايدا ارتيللەريا قويماسى بار. بىرنەشە جىل بۇرىن سونداعى باسشىنىڭ ءبىرى اسىلىپ قالعان، مۇمكىن ونى اسىپ تاستاعان بولار. تەرگەۋ امالدارى بۇل تۋرالى ەشتەڭە دەمەدى. ءقازىر تاعايىندالعان ادامدى ەمەس، بۇرىن بولعان ادامداردى كىنالاۋ كەرەك. قازاقتا «ايران ىشكەن قۇتىلىپ، شەلەك جالاعان تۇتىلادى» دەگەن ماقال بار.
– بايزاقتاعى جارىلىس قولدان جاسالعان دەپ ويلايسىز با؟
– ونسىز بولمايدى دەپ ويلايمىن.
– ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تەرگەۋ توبى بۇل قىلمىستىق ىستە شىنايىلىق پەن كاسىبيلىك تانىتا ما؟
– اياعىنا دەيىن سەنىمدى ەمەسپىن. قۇرباندار كوپ جانە وسى ولاردى ادىلەتتىلىككە يتەرمەلەۋى كەرەك. ءبارىمىز جاراتۋشىنىڭ قاراۋىندامىز. كەيدە ءبىزدىڭ ابايسىزدىعىمىز بەن جاۋاپكەرشىلىگىمىزدىڭ جوقتىعى ادامداردىڭ قۇربان بولۋىنا اكەلەدى. ەگەر تەرگەۋشىلەر ادىلەتسىزدىك تانىتىپ، قول قۋسىرىپ وتىرار بولسا، وندا ادامداردىڭ قانى ولاردىڭ دا موينىندا.
– جاڭا مينيستر گەنەرال-لەيتەنانت مۇرات كارىباي ۇلى بەكتانوۆقا قانداي كەڭەس بەرەسىز؟
– ەڭ الدىمەن، مەن وعان اسكەردەگى سىبايلاس جەمقورلىقتى جويۋ جۇمىسىن باستاۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. قاجەت بولسا، جاقىن دوسىن دا قۇربان ەتىپ، قاتاڭ جازا بەرسىن. ارميا قاتارىنداعى وسى زۇلىمدىققا اياۋسىز سوعىس جاريالاسىن. بارلىق قيىندىقتار وسىننان باستالىپ تۇر. باسقا ۆەدومستۆولاردان مينيسترلىككە وفيسەرلەردى الۋدى توقتاتۋ كەرەك!
– قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە كەلگەن پوليسيا گەنەرالى باعدات مايكەيەۆتىڭ قايتارىمى كولىگىنە ابايسىز ءتۇسىپ كەتكەن $1،6 ميلليون اقش دوللارى بولدى ما؟
– الىبەك قاسىموۆتىڭ ءوزى ءبىراز دۇنيە جاسادى عوي. ينجەنەرلىك جانە حيميالىق اسكەرلەر دەپارتامەنتىن بىرىكتىرۋ دە، زىمىران اسكەرلەرى مەن ارتيللەريانىڭ، تىل مەن تەحنيكالىق قىزمەتتەردىڭ جەكەلەگەن قۇرىلىمدارىن تەرەڭ زەرتتەۋسىز قىسقارتۋ دا وسى «دانىشپان» ءمينيستردىڭ تۇسىندا بولدى. اسكەري قىزمەتكەرلەر مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە ارنالعان كەيبىر جەڭىلدىكتەردى توقتاتقانى شە؟ ايتپاقشى، ءاليحان جاربولوۆ سول كەزدە باس شتابتىڭ باستىعى بولعان. ول نەگە ءۇنسىز قالدى؟
رەسمي تەكسەرۋ بار كەزدە ارميانىڭ جاۋىنگەرلىك دايىندىعى مەن جاۋىنگەرلىك قابىلەتى بولمايدى!
رەسەي فەدەراسياسى قارۋلى كۇشتەردەگى نەگىزگى ساياسي باسقارۋدى قايتا قۇرۋ شەشىمىن قابىلداپ، كەيبىر گەنەرالدار ادميرالدارعا 70 جاسقا دەيىن قىزمەت ەتۋگە رۇقسات بەردى. بۇل تاجىريبەنى بىزدە دە قابىلداۋ كەرەك، ءبىراق بىزدە ولاي جاسامايدى. ولاي ەتەر بولسا ساعادات نۇرماعامبەتوۆتەن كەيىن قۇرىلعان سىبايلاس جەمقورلىق جۇيەسى بۇزىلادى. اتاقتى گەنەرالدىڭ وتانعا قىزمەت ەتۋدەگى ۇلگىسىن ساقتاي المادى. ول از عانا بيۋدجەتپەن اسكەردى اسكەري تارتىپكە كەلتىردى، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كىشكەنتاي بەلگىلەرى دە بولعان جوق.
ەگەر جاڭا مينيستر دۇرىس قورىتىندى شىعارار بولسا، جاعدايدى تۇزەتۋگە بولاتىنىنا سەنىمدىمىن! بەكتانوۆقا بالشىق جاققاننان گورى، كومەكتەسۋ كەرەك. ءبىز، ارداگەرلەر، ونىڭ اسكەردەگى باستى لاۋازىمعا كەلۋىمەن سىبايلاس جەمقورلىقسىز ءتارتىپ كەلەدى دەگەن ۇمىتتەمىز. بۇگىنگىدەي كۇردەلى جاعدايدا قازاقستان ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرلىك دايىندىعىن جان-جاقتى ارتتىرۋ وتە ماڭىزدى.
اۆتورى: ۆلاديمير سيەۆەرنىي
