قازاق حالقى ىھىلىم زاماننان تاربيەگە، بىلىمگە، ۇرپاعىنىڭ ساحيپ بولۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. وسى تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋدە وزدەرىنەن بۇرىنعى وتكەن كورەگەن، اقىن، شەشەن قولباسشىلاردىڭ ءومىرى مەن ولاردىڭ ەرلىك شىعارماشىلىعىن جاستارعا ۇلگە ونەگە ەتىپ ايتىپ وتىرعان.

م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ۇلتىمىزدىڭ تاربيە مەن بىلىمدەگى وسى عاسىرلار بويى جاساپ كەلە جاتقان ءۇردىسىن بۇگىنگى كۇندە دە جالعاستىرىپ كەلەدى. 2016 جىل قازاق تاريحىنداعى كەزەڭدى وقيعالار مەن كورنەكتى تۇلعالاردىڭ مەرەي تويلارىنىڭ تۇسپا-تۇس كەلۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. اتاپ ايتار بولساق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 25 جىل، 1916 جىلىعى ۇلتازاتتىق كوتەرىلىسىنە 100 جىل، جامبىل جابايەۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل، قازانعاپ بايبول ۇلىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل ت.ب. ۋنيۆەرسيتەتىمىز كوپسالالى ماماندىققا دايىندايتىن وقۋ ورنى بولعانىمەن  رەكتورىمىز جۇماحان ۇشكەمپىر ۇلىنىڭ باسشىلىعى ارقاسىندا وسىنداي ەلەۋلى مەرەكەلەردى اتاپ ءوتۋ، جاستاردى سول ارقىلى وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ كەلەدى.

ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە اتالىپ وتكەن سونداي ىرگەلى ءىس-شارانىڭ ءبىرى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني شەجىرەسى، جىراۋلىق ءداستۇردىڭ حح عاسىرداعى تەڭدەسسىز تۇلعاسى،  ۇلى دالا ابىزى جامبىل جابايەۆتىڭ  170 جىلدىق مەرەيتويى. بۇل ءىس-شارادان دا ۋنيۆەرسيتەتىمىز شەت قالىپ وتىرعان جوق.  سونىڭ ءبىر دالەلى وسى جىلدىڭ وزىندە رەكتورىمىز جۇماحان ۇشكەمپىر ۇلىنىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 24.02.2016 جىلعى سانىندا «اسقار تاۋداي جىر الىبى» اتتى جامبىل جابايەۆ تۋرالى كولەمدى ماقالاسى جارىق كوردى. ماقالادا حح عاسىردىڭ گومەرى اتانعان جامبىل جابايەۆ شىعارماشىلىعى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان جاڭا قىرىنان تالدانىپ، جامبىلتانۋ عىلىمىندا ءوزىنىڭ ايشىقتى ءىزىن قالدىردى، وقىرماندار تاراپىنان دا ماقالا تۋرالى ىستىق ىقىلاستار ايتىلۋدا.

جامبىل جابايەۆ 1916 جىلى ۇلتازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ۇرانشىسى بولىپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە حالقىنىڭ قاسىنان تابىلدى. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ قۋدالانۋىنان دا شەت قالمادى. اقىن حالىق ءۇشىن تۋىلعاندىقتان جاراتۋشىنىڭ تاعدىرعا جازۋىمەن ەل قۇرمەتىنە دە بولەندى. بۇكىل الەمگە گيتلەرلىك گەرمانيا فاشيستتىك ۋىن شاشىپ، بۇكىل ەۋروپانى تابانىنا باسىپ، 1941 جىلى كەڭەستەر وداعىنا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعاندا جۇزگە تاياعان اقىن جىرىمەن ءوزىنىڭ جالىندى جىرلارىمەن حالىقتى ادىلەتتى كۇرەسكە شاقىردى. جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم» دەگەن اتاقتى جىرى سوعىس كەزىندە فاشيستتەرگە سناريادتاي اتىلىپ، بۇكىل كوپۇلتتى كەڭەستەر وداعىنىڭ حالقىنا رۋح بەرگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. سوندىقتان دا جامبىل قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس ادامزاتتىڭ جىرشىسى  دەپ ايتساق ارتىق  ەمەس. بۇگىنگى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ كوگىندە دە جامبىلدىڭ ماڭگى ولمەس جىرلارى  تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جاستارىنا رۋح بەرەدى، ولاردى جاقسى ءبىلىم الۋعا، حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋگە تاربيەلەيدى. اقىن مۇرالارىنىڭ بارىدە قۇندى.  سول قۇندى مۇرانىڭ ءبىرى ايتىس، ەكىنشىسى تاريحي جىردى جىرلاۋداعى ەرەكشەلىك. قازىرگى داۋىردە ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كلاسسيك اقىندارعا قويىلاتىن تالاپتارى: ءبىرىنشىسى اقىن ءوز زامانىنىڭ قوعامداعى باستى پروبلەماسىن قوزعايدى، ەكىنشىسى سول پروبلەمانى حالىققا جەتكىزى بارىسىندا ولەڭگە نەمەسە جىرعا جاڭا فورما اكەلۋ دەپ ەرەكشەلىگىن ناقتىلاپ كورسەتكەن. وسى تالاپتاردىڭ نەگىزىندە جامبىل جابايەۆتى قازاق كلاسسيك اقىنى دەۋىمىزگە بولادى. سەبەبى م. اۋەزوۆ " جامبىلدىڭ ريەۆوليۋسيادان بۇرىن ايتقان ايتىستار ۇلگىسى كەيىن كەڭەس داۋىرىندە وركەندەپ، مول جايىلعان. حالىق اقىنداردىڭ جاڭا مازمۇنداعى ايتىستارىنا اسا جاقىن ۇلگى بولدى. قۇلمانبەت سارىباسپەن ايتىسىندا جامبىل دا ەسكى ءداستۇر بويىنشا ءوز رۋى شاپىراشتىنى كوپ ايتقانىمەن، سول كونە ءتۇردىڭ ءوز كولەمىندە دە حالىقتىق، قوعامدىق پروگرەسستىك جاڭا باعاسى بار تىڭ مازمۇن تابادى"- دەپ باعاسىن بەرگەن. وسىعان قاراپ جامبىل ايتىستى حالىقتىق، ۇلتتىق مۇددەگە كوتەرە ءبىلدى. ەكىنشىدەن جامبىل قازاق ايتىس ولەڭىنە جاڭا فورما اكەلدى. م. اۋەزوۆ "ايتىستا ولەڭدىك ءتۇر ءتورت جولدى،ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭ كوپ بولسا، جامبىل مەن قۇلمانبەت ايتىستارىندا 7-8 بۋىنىدى تەرمە ءادىسى مەن قۇرىلعان جورتپا،توكپە،ەكپىندى جىر باسىم كەلەدى- دەپ ايتىسقا جاڭا ءتۇر اكەلگەندىگىن ايتادى.

جامبىل جابايەۆتىڭ اقىندىق جولى جەتىسۋدا باستالىپ اۋليەاتا، وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا ايماعىندا شىڭدالدى. ولاي دەيتىنىمىز جامبىل جاس كەزىندە اكەسى جاباي  ءبىراز ۋاقىت سىردىڭ بويىنداعى قوجاتوعايدا تۇرعان ەكەن. وسى جەردە جاس اقىن جامبىل مايلىقوجا، مادەلىقوجا، قۇلىنشاق، مايكوت اقىندارمەن كەزدەسىپ ولاردان باتا العان. سوندىقتاندا جامبىل؛

مايلىقوجا قۇلىنشاق ءپىرىم ەدى باس ۇرعان.- دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك. وڭتۇستىكتە ءجۇرىپ بازار،بالقى جىراۋلارمەن، بۇداباي، نۇرالى، تۇرماعانبەت،مولدا مۇسا اقىندارمەن تىعىز  شىعارماشىلىق بايلانىستا بولىپ ۇلكەندەرىنەن ۇلگى ونەگە العان. جامبىل تەك جەتىسۋدىڭ عانا ەمەس وڭتۇستىك ايماقتىڭ اقىندىق داستۇرىنەن ۇلگى الىپ قالىپتاسقان. سوندىقتاندا اقىننىڭ مەكتەبىن وڭتۇستىك مەكتەبى دەپ اتاعان ءجون.

جامبىل جابايەۆتىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى ۋنيۆەرسيتەتىمىز «ۇلى دالانىڭ ابىز اقىنى» اتتى  جاس اقىنداردىڭ جىر ءمۇشايراسىن وتكىزدى. جىر دوداسىنا قىزىلوردا، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستاننان    40-قا جۋىق جاس اقىندار قاتىسىپ، باقتارىن سىنادى.  باس جۇلدە - م.كەنجەتاي ۇلى، ءى-ورىن – فايزۋللا ءتورتاي (تارمۋ)  ءىى-ورىن – نۇركەن نۇرعازى (وقمۋ)، ءابدىراحمان ەرسۇلتان (ءاايۋ!) ءىىى- ورىن – جولداسبەك نۇربولات (تارمي)، سەيىتوۆ سۇندەت («پاراسات» كوللەدجى)، يەمبەردييەۆ قايرات (وقمفا)، امان سەرجان (شىمكەنت اگروكوللەدجى) يەمدەندى. «ەڭ جاس اقىن» نوميناسياسى – ادامبايەۆا لاۋراعا بەرىلسە، ساتتار گۇلناز – ليريك اقىن اتاندى. ماعجان تايىر  - كورەرمەن كوزايىمىنا اينالدى. جۇلدەلى ورىندار العان ستۋدەنتتەرگە اقشالاي سىيلىقتار بەرىلدى. ايتۋلى جىر دوداسى تالانتتى جاستاردىڭ رۋحىن جانىپ، بولاشاققا دەگەن ۇمىتتەرىن ارتتىردى، شابىتتىڭ شالقارىنا بولەدى دەسەك ارتىق ايتقانىمىز ەمەس.  ونى ءبىز كوزدەرىندە وت ۇشقىنداعان بولاشاق جىرشىلاردىڭ جارقىن جۇزدەرىنەن دە بايقادىق.

م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ۇلى اقىن ج.جابايەۆ مۇراسىن زەرتتەۋگە جانە ونىڭ شىعارمالارىن تولىقتىرىپ، قايتا باسىپ شىعارۋعا ءوز ۇلەسىن قوسۋدا. ونىڭ ءبىر دالەلى «الەم» باسپاسىنان «جامبىل فەنومەنى» اتتى كولەمى 20،3 باسپا تاباق ەستەلىكتەر مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىن ايتۋعا بولادى. بۇل جۇمىستى تىكەلەي قولعا الىپ ەڭبەكتەنگەن ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە قۇرىلعان «سۇرانشى باتىر» اتىنداعى زەرتتەۋ ورتالىعى ەكەنىن دە اتاپ وتكەنىمىز ءجون. قولىمىزعا ءتيىپ كوڭىل قۋانىشى بولىپ وتىرعان  كىتاپ وسىنداي يگىلىكتى باستامامەن باستالعان ءىستىڭ ناتيجەسى.

كىتاپقا ك.ازىربايەۆ، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ب.مومىش ۇلى، ءا.نۇرپەيىسوۆ، ش.ايتماتوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، ا.توقماعامبەتوۆ، پ.كۋزنەسوۆ، ءا.تاجىبايەۆ، د.سنەگين، س.بەگالين، ق.بايسەيىتوۆ، م.عابدۋللين، م.حاكىمجانوۆ، د.ءابىلوۆ، ن.تىلەندييەۆ، س.سادىربايەۆ سىندى قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعالارىنىڭ ەستەلىكتەرى ىقشامدالىپ بەرىلدى. بۇل ەستەلىكتەردىڭ وقىرمان قاۋىمعا بەرەرى مول، ءارى جاستارىمىزدى تاربيەلەۋدە وزىندىك ورنى بار قۇندى مۇرا. ويتكەنى وتكەندى بىلمەي كەلەشەككە كوز جۇگىرت ە الماسىمىز انىق. بۇل ەستەلىكتەردى حح عاسىرداعى ادەبيەتتانۋشى قازاقتىڭ جانە ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبىرتۋار تۇلعالارى جازعان. ەستەلىكتەردى وقۋ ارقىلى ابىز اقىننىڭ شىعارماشىلىق شەبەرحاناسىنا ەنەمىز. سوندا بارىپ اقىندىق جولدىڭ قيىن دا، قۇرمەتتىلىگىنە كوز جەتكىزەمىز. ءجۇز جىلعى عۇمىر، ءۇش ءداۋىر ءاربىر ءداۋىردىڭ قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك، تاريحي وقيعالارىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن ۇعىنامىز، ەستەلىكتەردى وقي وتىرىپ كۇيبىڭ تىرشىلىكتە ادامگەرشىلىك قاسيەتتىڭ بارىنەن دە جوعارى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. قازىرگى اقپاراتتىق اعىن قۇرالدارىنىڭ كوپتىگىنەن كىتاپ وقۋدىڭ ەكىنشى ساتىعا تومەندەگەنى راس، سوندىقتان دا كىتاپتى قۇراستىرۋشىلار ەستەلىكتەردى وقۋعا جەڭىل ەتىپ ىقشامداپ، قۇندى ماتەريالداردى عانا ەنگىزگەن.

ەستەلىكتەردەن كەيىن م.جولداسبەكوۆ، م.مىرزاحمەت ۇلى، ك.سىزدىقوۆ باستاعان ءبىر توپ ادەبيەتتانۋشى، تاريحشى، ءتىلشى عالىمداردىڭ اقىن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدەگى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى بەرىلگەن. بۇل زەرتتەۋلەر كەلەشەكتە جامبىلتانۋ عىلىمىندا قاجەتكە جاراپ كوپتەگەن جاڭا زەرتتەۋلەرگە مۇرىندىق بولارى ءسوزسىز. زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە جامبىلتانۋ عىلىمىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان بەلگىلى عالىمدارمەن قاتار بۇرىن ەش جەردە جارىق كورمەگەن جاڭا زامان، تاۋەلسىز ەل تانىمىنداعى سونى كوزقاراستارمەن جازىلعان كەيىنگى بۋىن زەرتتەۋشىلەردىڭ دە ەڭبەكتەرى بار. بۇل زەرتتەۋ ەڭبەكتەردىڭ الىپ جىراۋ جامبىلدىڭ سان قىرلى شىعارماشىلىق قاتپارلارىن ودان ءارى تەرەڭدەي تاني تۇسۋگە ۇلەس بولىپ قوسىلارى ايقىن. وسىنىڭ ءبارىن سارالاي كەلە كىتاپتىڭ اتىن «جامبىل فەنومەنى» دەپ قويۋدى ۇيعاردىق. كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن وتكىزىپ بولعاننان سوڭ، وسى ءساۋىر ايىنان باستاپ بارلىق فاكۋلتەتتەردەگى ستۋدەنتتەرىنە وقىتۋ، اتاپ ايتار بولساق «ءبىر ۋنيۆەرسيتەت - ءبىر كىتاپ» اكسياسىن وتكىزۋ ءىس-شاراسىن رەكتورىمىز ارنايى تاپسىرمامەن بەكىتىپ بەردى. ونى دا ءبىزدىڭ ۇجىمنىڭ وقىتۋشى-پروفەسسورلارى مەن  ستۋدەنتتەرى بەلسەنە قولداپ، ۇيىمشىلدىقپەن ىسكە اسىرۋعا  كىرىسىپ كەتتى.

وسى جيناق تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جيىرما بەس جىلدىعىنا تارتۋ سىي، ءارى اقىن شىعارماشىلىعى ۇلى دالا ەلى ۇرپاقتارىن ءححى عاسىر كوگىندە قايتا رۋحتاندىرىپ ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتەدى دەپ سەنەمىز. اقيقاتىندا دانا جىراۋدىڭ تامسىلدەرى ۋاقىت سىنىنا مىزعىماي توتەپ بەرگەن سيرەك مۇرالاردان. بولاشاق ۇرپاققا رۋحاني ازىق بولاتىن وسىنداي شارالار وبلىسىمىزداعى باسقا دا ورتا جانە جوعارى وقۋ ورنىندارىدا جالعاسىن تاۋىپ جاتسا ارينە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سوندا ۇلى دالا جىرشىسى جامبىل جىرلارى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىندا ماىگى وشپەستەي جاتتالىپ قالار ەدى.

وسى اتالعان ىستەردىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە جاس تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تۇعىرىن ودان سايىن قاتايتا ءتۇسۋ ءۇشىن اتقارىلىپ جاتقان يگى ىستەر لەگى دەپ تۇسىنىڭىزدەر.

 

   قانات سەيتجان ۇلى بايبولوۆ،

م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك

قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

اقپاراتتىق تەحنولوگيا جانە

وقۋ ءىسى جونىندەگى پرورەكتورى              

قۇرمانعالي مارحابات ۇلى ورازبايەۆ،

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى

كافەدراسىنىڭ دوسەنتى