جەر تۋرالى اڭگىمە شىققالى بەرى قازاق ەلىندە مازا قاشتى. ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن بىلەتىنى بار، بىلمەيتىنى بار، جۇرتتى ۇرەي بيلەدى.
باستى ۇرەي - جۇڭگو ۇرەيى!
ءار وبلىستا كەزەگىمەن ءوتىپ جاتقان بەيبىت شەرۋلەردىڭ سوڭى تىنىش بولسا ەكەن دەگەن ىزگى تىلەكپەن، ۇيدە تاقىمىن قىسىپ وتىرعان تالاي جاننىڭ كوڭىلىندە كۇدىك پەن كۇمان دا جوق ەمەس. ەجەلدەن قۇر ايقاي مەن داۋرىعۋ ەشتەڭەنى وزگەرتەكەن ەمەس. حالىق پەن بيلىك ورتاسىندا تۇسىنىستىك ورناپ، كەلەلى ديالوگ جالعاسىن تاپسا شەشىلمەيتىن ءتۇيىن جوق. داۋدان گورى دامۋعا قۇلاش سەرمەگەن ەلدىڭ ەرتەڭى سەنىمدى-اق.
قوعامدىق ماسەلەلەرگە بەيجاي قاراي المايتىن تولىققاندى قازاق ازاماتى رەتىندە ءبىزدىڭ دە ءۇنسىز، سالعىرت قالۋعا جۇرەگىمىز تىنىشتىق بەرمەدى. تالاي سايتتى اقتارىپ، ماتەريالداردى قاراپ، جەرىن ساتقان نەمەسە جالعا بەرگەن وزگە ەلدەردىڭ تاريحىنا ۇڭىلدىك. ءبىر جارىم ميللياردقا جۋىق حالقى بار كورشى جۇڭگو ەلىنىڭ ىشكى جاعدايىنا تالداۋ جاساپ، ءبىزدىڭ ەل دە جەرىن جالعا بەرسە ولاردان اعىلاتىن سانسىز كاسىپكەرلەر مەن جۇمىسشىلارىنىڭ وي-نيەتىن بىلۋگە تىرىستىق.
قىتايدىڭ قازىرگى قوعامىن زەرتتەۋشى يۋان لۋپيڭ دەگەن جۋرناليستىڭ «قىتايعا كەلەتىن ءقاۋىپ» دەگەن سارالاۋ ماقالاسىن وقىپ، ءارتۇرلى ويعا باتتىق. قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى ءھام اتقارۋشى بيلىك ورىندارىنىڭ ءبىر كەرەگىنە جارار دەگەن ويمەن تۇيىندەپ جاريالاۋدى ءجون كوردىم.
اۆتور اتالمىش ماقالاسىنىڭ نەگىزىن 12 تۇيىنگە جىلىكتەپتى.
- ادامداردىڭ ىشەر اس ماسەلەسى قوعامداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە. ەكونوميكالىق داعدارىس، ساياسي داعدارىس، سەنىم داعدارىسى دەگەندەردىڭ بارلىعى مەملەكەت امان بولسا، حالىقتىڭ قارنى توق بولسا بىرتە-بىرتە ورنىنا كەلەتىن ىستەر. ال استىق داعدارىسى تۋىلاتىن بولسا اسپان استى ميشا بىلىعادى. ونىڭ قاسىندا ساياسات، ۇكىمەت، مورال، ەكونوميكا، ار-ۇيات دەگەندەردىڭ بارلىعى دا تۇك تە ەمەس.
- جۇڭگو – سينگاپۋر نەمەسە برۋنەي ەمەس. جۇڭگو الەمدەگى جان سانى ەڭ كوپ مەملەكەت، جان سانى 1 ميلليارد 300 ميلليوننان اسقان وسىنداي ەلدى جەر بەتىندە حان ەلىنەن باسقا ەشكىم دە اسىراي المايدى، جۇڭگو ىشەر اس ماسەلەسىن تەك وزىنە سۇيەنىپ قانا شەشە الادى.
- ازىقتىقپەن قامداۋ ارتۋعا بولادى، كەمۋگە بولمايدى. دالمە-دال بولىپ قالسا دا بىلىقپالىق تۋىلادى. ونى قالاي شەشىم ەتۋ كەرەك؟ جوق الدە، بۇرىنعىداي تاماق بيلەتىن تاراتىپ، نورمامەن بەرۋ كەرەك پە، ول قازىرگى كەزدە ىسكە اسا قويا ما؟
- الايدا، ءقازىر جۇڭگو قاجەتتى استىقتىڭ تەك 80 پايىزىن عانا ءوزى قامداي الادى. ال ازىقتىق مايدىڭ 80 پايىزى شيكىزاتتى يمپورت ەتىپ، مانەرلەۋگە سۇيەنەدى. ينتەرنەتتەگى ماتەريالدارعا سۇيەنسەك، وتكەن ءبىر جىلدا يمپورت ەتىلگەن سارى بۇرشاق 60 ميلليون تونناعا جەتكەن. ونى قىتايداعى جان باسىنا بولسەك، ءار ادامعا ورتا ەسەپپەن 50 كيلوگرامنان اينالادى. ال بۇل جەردە سارى بۇرشاقتار گەنى وزگەرتىلگەن بە جوق پا، گەنى وزگەرتىلگەن داقىلدار ادامنىڭ كوبەيۋ قابىلەتىنە قانداي ىقپالى بار، ونى ويلاۋعا دا باتىلدىق ەتە المايمىز.
- سىرتتاي قاراعاندا جۇڭگو بازارىندا ازىق-تۇلىك جەتىپ اسادى. ال ول قايدان كەلىپ جاتىر؟ بۇنى ەلدىڭ بارلىعى دا بىلەدى دەۋگە بولادى، بۇلار تابيعي وسىپ-جەتىلگەن ونىمدەر ەمەس، قايتا بيو-گورمون ارقىلى قىسقا ۋاقىتتا زورلاپ جەتىلدىرىلگەن ونىمدەر. شوشقانى باعىپ بازارعا سالۋعا ءبىر جىل ۋاقىت كەتەدى، ال بازارداعى ەتى ءۇش-اق ايدا گورمون ارقىلى جەتىستىرگەن شوشقا ەتى، تاۋىقتىڭ قاتارعا قوسىلىپ، بازارعا سالىنۋىنا كەمىندە جارىم جىل كەرەك، ال بازارداعىسى 28 كۇندە عانا گورمون ارقىلى جەتىلىپ شىققان تاۋىقتار. ال ءبىز جەپ وتىرعان كوكونىستەر تۇگەلدەي گورموندىق-حيميالىق تىڭايتقىشتار ارقىلى جەتىلىپ شىعادى. بۇنداي دۇنيەلەردىڭ دەنساۋلىققا قانشالىقتى زياندى ەكەنى تالاسسىز شىندىق. جاس بالالاردىڭ تىم ەرتە جىنىستىق جەتىلۋى تۋرالى حابارلاردى كورگەن بولارسىزدار؟ ءۇش-اق جاستاعى قىز بالاعا ەتەككىر كەلگەن، ومىراۋى جەتىلىپ كەتكەن، ونىڭ بارلىعى نە سەبەپتەن؟ ءوزىنىڭ اكە-شەشەسى ەككەن بۇلدىرگەندى جەگەندىكتەن بولعان. اتا-اناسى تەز جەتىلدىرۋ ءۇشىن اۋلاسىنا ەككەن بۇلدىرگەندەرىنە گورموندىق تىڭايتقىشتاردى اياماي بەرگەن عوي.
بۇنداي ۇرەيلى جاعدايدى تۇبىرىنەن وڭاپ الۋعا كەلە مە؟ سىرتتاي وڭاعان بەينە كورسەتىپ، بۇقارانى الداپ قويۋعا كەلەر-اۋ، تۇبەگەيلى تارتىپكە سالۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءبارىن تۇبەگەيلى وڭاۋ كەرەك بولسا بازار سۇرەڭسىزدەنىپ، قوعام بىلىعادى، اشارشىلىق بولىپ، كوپتەگەن ادام اشتان قىرىلادى. نە ءۇشىن؟ سەبەبى دە وتە قاراپايمى، شىنداپ قول سالىپ ىستەپ كەتسە ونداي زالاسىز جاسىل ازىقتىقتى قايدان تابۋعا بولسىن، بازار زاتپەن قامدالماي، ازىق-تۇلىك تابۋ مۇڭ بولادى.
- ەندى ءبىرى تۇقىم ماسەلەسى. ءقازىر وتە از سانداعى شارۋالار عانا تابيعي جولمەن تۇقىم ساقتاپ وتىرادى. بۇرىن تۇقىمدى شارۋالار جىل سايىن وزدەرى ساقتاپ الىپ وتىراتىن، ءبىر ۇيدە جوق بولسا ەكىنشى ءبىر ۇيدەن الاتىن، ءقاۋىپسىز بولاتىن. ءقازىر ول كەزدەگىدەي ەمەس، شارۋالار جىل سايىن تۇقىم فيرمالارىنان بارىپ ساتىپ الادى، ول ءبىر جىلعا عانا جارايدى، ساقتاپ كەلەر جىلى پايدالانۋعا كەلمەيدى. ەگەر ءبىر قىس ساقتاپ كەلەر جىلى قايتا ەكسەڭىز ورنىنا تەك قانا ءارامشوپ ءوسىپ شىعادى.
- ءقازىر قىتايدا تابيعي زاڭدىلىق بويىنشا ەگىستىكپەن شۇعىلدانسا تۇرمىسىن وڭاپ، اۋقاتتانۋ بىلاي تۇرسىن، تىرشىلىگىن ساقتاپ قالۋدىڭ ءوزى مۇشكىل بولادى. كوكونىستى مىسالعا الساق، تابيعي شارت-جاعدايدا جەتىلۋىنە ءۇش اي كەتەدى ءارى قۇرت ءتۇسىپ، شۇرق تەسىك بولىپ كورىنىسى دە ناشار تارتادى. ال وارمونالدى پرەپاراتتار ارقىلى ەگىس ءدارىسىن اياماي بەرسەڭ، ءبىر-اق ايدا ءونىم الۋعا بولادى ءارى قۇرت تا تۇسپەيدى، سىرتقى كورىنىسى ادەمى دە كورىنەدى. ال تاۋىق، قوي سياقتى ءۇي جانۋارلارىن قولدا تابيعي باعۋدى ايتىپ جاتۋدىڭ دا قاجەتى جوق. مۇنان تىس تەڭىز ونىمدەرى تاسباقا، قىسقىش، جىلان بالىق بارلىعى دا قولدا باعىلىپ، گورمون ارقىلى وسىرىلۋدە.
- ءقازىر شارۋالاردىڭ استىق ەگۋگە دەگەن قىزعىندىلىعى تومەندەپ كەتكەن. نەگە؟ ۇقساس سەبەپ، تابيعي جولمەن تازا ەگىن ەكسەڭ، بايىعاندى قويىپ كۇن كورە المايسىڭ. سونىمەن كەي وڭىرلەردە جەر قۇلازىپ، ەگىن ەگىلمەي، ەڭبەككۇشى بارلاردىڭ ءبارى سىرتقا شىعىپ، قارا جۇمىس ىستەپ كەتتى.
- ال مەملەكەتتىڭ استىق قويماسىندا قانشا استىق بار؟ ونى بىلمەيمىن، ءبىراق، تالايدان بەرى جەپ جۇرگەنىم جاڭا استىق ەكەنىن بىلەمىن. مەجەلەپ كورسەك، استىق ءوندىرىسىنىڭ پەريودى ءبىر جىل. ولاي بولسا مەملەكەتتىڭ استىق قويماسىندا دا شاماسى ءبىر جىل مولشەرىنە جەتەتىن استىق بار دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ استىق قورىمىز ءارقانداي شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋگە دارمەنسىز.
- استىق تۇقىمىنان ماسەلە شىعا ما؟ ءيلايىم، شىقپاسىن دەپ تىلەيىك. گەنى وزگەرتىلگەن تۇقىمنان دا ماسەلە شىقپاۋىن تىلەيىك. حالىقارالىق بازار ۇزدىكىز تۇردە ءبىزدى ارزان دا قاتەرسىز استىقپەن قامداپ تۇرسىن دەپ تىلەڭىز. ەگىس دارىلەرى مەن وعان قولدانعان گورموندار ادام دەنەسىنە زيانسىز با؟ وعان دا ەشكىم جاۋاپ بەرە المايدى.
- مەن اۋىل-قىستاقتان كوپتەگەن قۇستار مەن جاندىكتەردىڭ تۇقىمى قۇرىعانىن، كەيبىرىنىڭ وتە ازايىپ كەتكەنىن بايقادىم. مۇنى سوقىر بولماسا بارلىق جۇڭگو كورىپ ءجۇر. شاباق بالىق، قۇرت-قۇمىرىسقادان تارتىپ ءىرى جابايى جانۋارلاردى ءقازىر اۋىل-قىستاقتا كورۋ مۇشكىل بولدى. شۇقاناقتار مەن كولشىكتەردەگى، ارىق-توعاندارداعى سۋلار سارعايىپ، وسىمدىكتەردىڭ ءوزى وسپەيتىن بولىپ كەتتى. سوندا ءبىز جەپ جۇرگەن ازىقتىقتاردا شىنىندا ماسەلە جوق پا؟ ناقتىلاپ ايتساق، الدەقاشان وتە ءىرى ماسەلەلەر شىعىپ بولدى، ەندى ونى كەرى قايتارۋدىڭ ءوزى مۇشكىل. اناۋ تۇقىمى قۇرىعان نەمەسە قۇرىپ بارا جاتقان ورگانيزمدەر بىزبەن ۇقساس ورتادا جەتىلگەن ازىقتىقتى قورەك ەتىپ جاتقان جوق پا؟ ولاردا ۇلكەن دارەجەلەگى قۇرىپ-جوعالۋ كورىنگەن جەردە ءبىز قايدا قاشىپ قۇتىلماقپىز؟
- مەنىڭ كوز الدىم بۋالدىرلانىپ، ادامدى ادام جەپ، اشتىقتان تارىعىپ، باسى اۋعان جاققا بوسىپ كەتكەن، كورىنگەن جەردە ولىك توبە بولىپ ۇيىلگەن جاعدايدى كوزبەن كورگەندەي بولدىم. بۇل جاعداي قاي كەزدە دە تۋىلۋى مۇمكىن، ءارى الدىن الاتىن كەزەڭنەن الدەقاشان ءوتىپ كەتتىك. وسىدان وتكەن داعدارىستىڭ بولۋى مۇمكىن بە؟..»
ماقالاسىنىڭ سوڭىن كۇرسىنىسپەن اياقتاعان اۆتور قازىرگى قىتايدىڭ تاپ بولىپ وتىرعان ازىق-تۇلىك داعدارىسىن «اھ» ۇرىپ جازادى.
مىنە، الىپ دەرجاۆاعا اينالدى دەپ كەيبىرەۋلەر تامساناتىن قاپتاعان قىتايدىڭ باسىنا وسىنداۋي قارا بۇلت ۇيىرىلگەنىن انىق كورە باستادىق. سانى شەكتەن اسىپ، جەرى ۋلانعان، ەكولوگياسى اۋىر زيانعا ۇشىراپ، كەلەشەگىن سىرت ەلدەردەن ىزدەي باستاعان قىتايلار وڭتۇستىك ازيانى تۇگەلدەي قىتايلاندىرىپ بولىپ، ەندى ورتا ازياعا ۇرەيلى ازۋىن كورسەتە باستاۋى – ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ ارعى بولاشاعى ءۇشىن كىمدى بولسا دا الاڭداتپاي قويمايدى.
ۇلاربەك دالەي ۇلى،
اقىن، «الاش جولى» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسءى
