Wall Street Journal حابارلادى وتكەن جولى. بيلىك «ءقازاتوموندىرىستىڭ» 25 پايىز اكسياسىن ساۋداعا شىعارىپتى.
«سامۇرىق-قازىنانىڭ» باسشىسى ەسىموۆتىڭ ەسكەرتىپ كەتكەنىندەي، بۇدان قانداي دا ءبىر استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. بيلىك وسى ارقىلى ءوندىرىس ورنىنىڭ نارقىن ارتتىرىپ، اكسيانىڭ ءبىرسىپىراسىن بيرجاعا شىعارماق ويدا.
«كومپانيالارىمىزدىڭ اكسيالارى بيرجادا اينالىپ جۇرگەنىن قالايمىز ءبىز. باستى ماقساتىمىز دا، مۇراتىمىز دا – وسى»، – دەيدى ەسىموۆ.
ايتپاقشى
ەسىموۆ وتكەن ايدا قىتايعا ساپارلاپ قايتقان. كورشى ەل سوڭعى جىلدارى اتوم باعدارلاماسىن جانداندىرۋدى قايتا قولعا العانى بەلگىلى. ەستۋىمىزشە، اتالعان اكسيانى ساتىپ الۋعا جۇڭگو ەرەكشە قۇلىقتى.
اكسيانى ساتىپ الۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان تاعى ءبىر ەل – رەسەي. Wall Street Journal-دىڭ دەرەگىنشە، قازاقستان ساتقالى وتىرعان اكسيانىڭ قۇنى – 3،5 ملرد دوللارعا جەتىپ جىعىلماق.
امەريكالىق باسىلىمنىڭ بۇعان نازار اۋدارۋى تەگىن ەمەس.
«قازاقستان ۋران قورى جونىنەن الەمدەگى جەتەكشى ەل. وسىنشاما اۋقىمدى قوردىڭ 25 پايىزىن يەلەنۋ كىمدى دە بولسا قىزىقتىرارى انىق قوي. ءيا، ءدال ءقازىر ۋران نارىعىنداعى جاعداي ءماز ەمەس. بۇل نارىقتاعى الىس-بەرىستىڭ كورسەتكىشى تىم تومەن. ۋران ءوندىرىسى بويىنشا اۆستراليا مەن كانادا باقتالاسۋدا. بۇل ءبىر دەپ قويىڭىز.
ەكىنشىدەن، سوڭعى جىلدارى ۋراننىڭ قۇنى تىم قاتتى قۇلدىرادى. فۋنتى 19 دوللارعا دەيىن ارزاندادى (قازىرگى باعاسى 23 دوللار).
الايدا الداعى ۋاقىتتا وسى نارىققا جان بىتەدى دەگەن جورامال بار. ساراپشىلاردىڭ تۇسپالداۋىنشا، ۋراننىڭ باعاسى ەكى ەسەگە دەيىن ءوسۋى كەرەك. ءبىراق ساۋەگەيلەر نە دەمەيدى؟ ۋران باعاسىنىڭ وسەتىنىن ولار وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ايتقان. قايدا؟ قاشان وسەدى؟ دەسەك تە، بولاشاعى بار بۇل سالانىڭ.
بۇگىن بولماسا دا، ەرتەڭگى كۇنى ەسەڭدى قايتاراسىڭ. اقىر ءتۇبى ۋرانعا مۇحتاجدىق تۋىنداسا قازاقستان ساۋداعا شىعارعان اكسيانى ءقازىر ساتىپ العاننان جۇڭگو دا، رەسەي دە ۇتىلمايدى. ونىڭ ۇستىنە باعاسى دا سۋ تەگىن»، – دەيدى اكسيانىڭ قۇنىن ارزانعا باعالاعان Wall Street Journal.
بۇل ەندى سىرت كوزدىڭ پايىمى. ال ىشتەگى ساراپشىلار نە دەيدى؟ ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپايەۆتىڭ پىكىرىنشە، «قازاتومونەركاسىپ» ستراتەگيالىق ماڭىزى بار نىسان. مەملەكەت قاجەت دەپ تاپسا بۇل كومپانيانىڭ وسىپ-ورىستەۋىنە ينۆەستيسيا باعىتتاۋىنا بولار ەدى.
«بۇل ءوز كەزەگىندە كومپانيا ءۇشىن دە، جالپى ۋران نارىعى ءۇشىن دە ءتيىمدى بولار ەدى. ال مىنا جاعدايدا اكسياعا دا، اقشاعا دا جانىڭ اشيدى.
اكسيانىڭ قۇنى – 3،5 ملرد دوللار. ساتتىق دەلىك. ءبىراق وسى اقشانىڭ قىزىعىن كىم كورەدى؟ حالىققا بۇيىرا ما، جوق پا؟ قايدا كەتەدى؟ قايدا باعىتتالادى؟ ادەتتەگىدەي ايدالاعا جۇمسالسا قايتپەكپىز؟»، – دەيدى كۇنى كەشەگى ەكسپو-نى مەڭزەگەن ساياساتتانۋشى.
ساتپايەۆتىڭ پىكىرىنشە، ىشتەگى كومپانيالاردىڭ اراسىندا ءدال وسى «قازاتومونەركاسىپتىڭ» نارىقتاعى ورنى نىق. «سامۇرىقتىڭ» ساپىنداعى وزگە كاسىپورىندار سياقتى سۇيرەتىلىپ جۇرگەن جوق.
«سودان دا شىعار، بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك اۋقىمداعى، مەملەكەتتىك دەيمىز الەمدىك دەڭگەيدەگى الپاۋىت كومپانيانى ساتۋعا شىعارعانى ءبىرتۇرلى ەكەن. انىعىندا، كومپانياعا دەگەن كوزقاراس دۇرىس بولسا، «قازاتومدى» مەملەكەت مەنشىگىندە قالدىرا بەرگەن ءجون ەدى. اكسيانى وزگە بىرەۋلەردىڭ الاقانىنا سالىپ بەرگەن اقىلعا سىيمايدى»، – دەيدى ول.
جاكىشيەۆ
«ءسوزىنىڭ جانى بار»، – دەيدى تاعى ءبىر ساراپشى پەتر سۆويك ساتپايەۆتى جاقتاپ.
«قازاتوم» اۋەل باستاعى ماقساتىنان تايىپتى. كسرو تۇسىندا ءوندىرىس ورنى ۋراندى ءارى وندىرگەن، ءارى وڭدەگەن. ءازىر تەك وندىرۋمەن شەكتەلىپ ءجۇر.
كومپانيانى ۇزاق جىل بويى ءقازىر اباقتىدا وتىرعان مۇحتار جاكىشيەۆ باسقارعانى بەلگىلى.
بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، 1998-2009 جىلعى ارالىقتا «قازاتومنىڭ» تىزگىنىن ۇستاعان جاكىشيەۆ جالپى ۋران ءوندىرىسىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتكەن. ءتىپتى ۋران باعاسىنىڭ شارىقتاۋىنا دا بارىنشا ىقپال ەتكەن وسى جاكىشيەۆ دەيدى.
الايدا 2009 جىلى مۇحتاردىڭ توبەسىنە قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. قامالدى. ايىپ تاعىلدى. «ۇرلاعان، جەگەن، پارا بەرگەن...» دەدى. 14 جىلعا سوتتالىپ كەتە باردى ول.
دەگەنمەن بۇل ءىستىڭ شەت-جاعاسىن بىلەتىندەر: «جاكىشيەۆ نازاربايەۆ پەن ءپۋتيننىڭ جولىن كەستى. ودان بۇرىن قازىرگى جۇيەنىڭ قاس جاۋى ءابليازوۆتىڭ ۇزەڭگىلەسى بولعانى دا مۇحتاردىڭ باسىنا بالە بولىپ جابىستى»، – دەيدى.
نازاربايەۆتىڭ حابارسىز قالعانى راس پا؟
2009 جىلى ءبىرقاتار رەسەيلىك ب ا ق رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ۋران بايىتاتىن بىرلەسكەن كاسىپورىن اشۋعا نيەتتى ەكەنىن جازعان. كەيىن اياققا تۇرعاسىن بۇل كاسىپورىندى جاپونياعا ساتپاق جوسپارى بولىپتى-مىس ەكى مەملەكەتتىڭ.
الايدا جاكىشيەۆتىڭ كەسىرىنەن رەسەيدىڭ جوسپارى كۇل-تالقان بولعان دەسەدى. جاپوندار اياقاستى اينىپ، كرەملدىڭ جوباسىنان باس تارتادى، ءارى «قازاتومدى» باسقارىپ وتىرعان جاكىشيەۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتقانىن حابارلايدى.
ال جاكىشيەۆتىڭ نە «ءبۇلدىرىپ» جاتقانىنان، قانداي كەلىسسوزگە قول قويعانىنان نازاربايەۆ حابارسىز قالعان. بار ماسەلە وسىندا جاتۋى مۇمكىن.
از عانا اۋىتقىساق تاقىرىپتان: 2010 جىلى نازاربايەۆقا ەلباسى دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلدى. «ەلدىڭ سەنىمىنە لايىقتى بولامىن» دەدى سول جولى پرەزيدەنت. انىعى، انشەيىن اتاق ەمەس. يممۋنيتەت.
ەلباسى دارەجەسىنە ساي ەلدەگى بارلىق باستامالار الدىمەن نازاربايەۆتىڭ الدىنان ءوتىپ، كەلىسىلۋى كەرەك.
«جاكىشيەۆ وسى ەرەجەنى ەستەن شىعاردى» دەيدى ساراپشىلار. جاكىشيەۆپەن جاقىن ارالاسقانداردىڭ دەرلىگى ول تۋرالى جاقسى پىكىردە.
«باسشى رەتىندە جۇمىسىنا جاۋاپپەن قارادى. كاسىبي ەدى. كەمشىلىگىن كورگەن جوقپىز»، – دەيدى ولار.
ال پەتر سۆويكتىڭ ايتۋىنشا، ءازىر قاماۋدا وتىرعان مۇحتاردىڭ جاڭساق باسقان تۇستارى جەتەرلىك. سونىڭ سازايىن تارتىپ تىنعان، اقىرى. «مۇحتار «ءبىز سەندەرگە ۋران، سەندەر بىزگە تەحنولوگيا» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ۋران سىرتقا اعىلدى، الايدا تەحنولوگيانىڭ جۇرناعى دا كەلگەن جوق»، – دەيدى ول.
جاكىشيەۆتەن كەيىن «قازاتومعا» ۆلاديمير شكولنيك پەن نۇرلان قاپپاروۆ (وسىدان ءۇش جىل بۇرىن 44 جاسىندا كەنەتتەن كوز جۇمدى) جەتەكشىلىك ەتتى. 2017 جىلى اسقار جۇماعالييەۆ باسقاردى بۇل كومپانيانى، كەيىن عالىمجان پيرماتوۆتىڭ قاراماعىنا ءوتتى.
انىعى، بۇلاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى الپاۋىت كومپانيانىڭ تاسىن ورگە دومالاتار دەڭگەيدە بولمادى. جاكىشيەۆ جاساعان قىرۋار جۇمىستىڭ ينەرسياسىمەن عانا ىلگەرىلەپ وتىردى.
«ءازىر وسى ىلگەرىلەۋدىڭ دە ءىزى جوق. ۋران ءوندىرىسىنىڭ ەكىنشى تىنىسىن اشۋ قاجەت بيلىككە»، – دەيدى ساراپشىلار.
جۇڭگو؟
«كومپانيانىڭ 25 پايىز اكسياسىن قىتايعا ساتپاي تۇرا، بيلىك بۇل كەلىسىمنىڭ وڭ-تەرىسىن تارازىلاپ العانى ءجون»، – دەيدى سۆويك.
نەگە؟ تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار، ويتكەنى. ءيا، جۇڭگو ءبىزدىڭ ارىپتەس اتانادى. الايدا بيلىككە قوعام پىكىرىمەن دە ساناسۋ قاجەت.
«قىتايعا قارسىلىق كۇشەيىپ تۇر. قىتايداعى قازاقتاردىڭ احۋالىنان ءدۇيىم ەل حاباردار. مۇندايدا بۇل ەلمەن قويىن-قولتىقتاسۋ بيلىك ءۇشىن، جۇيە ءۇشىن ءقاۋىپتى. حالىقتىڭ قاھارىنا ۇشىراۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە ۋران ءوندىرىسى قازاقستان ءۇشىن ستراتەگيالىق سالا. قىتايدىڭ كەز كەلگەن بىرلەسكەن جوبانى جالماپ، جۇتىپ قوياتىن ادەتى بارىن ەسكەرۋ كەرەك»، – دەيدى ول.
ال دوسىم ساتپايەۆتىڭ پىكىرىنشە، مۇنىڭ ءبارى جالعان ۇرەي. قىتايدىڭ وزگەلەرگە قاراعاندا بىرنەشە باسىمدىعى بار دەگەن پىكىردە ول.
«قىتايدان وزگە ينۆەستور تىم سەكەمشىل، تىم كىنامشىل بولۋى مۇمكىن. مەملەكەت «قازاتومنىڭ» جۇمىسىنا ورىنسىز ارالاسسا، جاكىشيەۆتىڭ جاعدايىنداي بىلگەن ادامىن باسشىلىققا قويسا، وزگە ينۆەستور بىردەن ات-تونىن الا قاشادى بۇل جوبادان. ال جۇڭگو كوپ نارسەگە كوز جۇما قارايدى. ويتكەنى ءوز ەلىندەگى ادام قۇقىعىنىڭ احۋالى وڭىپ تۇرعان جوق.
بۇل ءبىزدىڭ بيلىك ءۇشىن ءتيىمدى ارىپتەس. مەن بىلسەم، ءدال ءقازىر جاكىشيەۆتىڭ جاعدايى قيىن. دەرتى كۇن وتكەن سايىن دەندەپ بارادى ونىڭ (كۇنى كەشە «ازاتتىق راديوسى» مۇحتار جاكىشيەۆتىڭ ءۇشىنشى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ قالعانىن حابارلادى، رەد). بيلىك تە بۇگىن-ەرتەڭ مۇحتاردى اباقتىدان بوساتار ءتۇرى جوق. وزگە ينۆەستور مۇنى ءسوز قىلۋى مۇمكىن. ال جۇڭگو جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ءيا، رەسەي دە سونداي. الايدا سوڭعى كەزدەرى استانانىڭ ماسكەۋدەن ىرگەسىن اۋلاق سالا باستاعانىن سەزىپ ءجۇرمىز»، – دەيدى ساتپايەۆ.
ايتۋىنشا، «قازاتومنىڭ» اكسياسىن ساتۋ مەملەكەتتىك اكتيۆتەردى جەكەشەلەندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا جۇزەگە اسپاق.
مۇنداعى ماقسات نە؟ اقشا. رەسەيگە سالىنعان سانكسيا قازاقستان ەكونوميكاسىن دا اقساتىپ كەتتى. اكسيانى ساتۋ ارقىلى بيلىك ازىرگى جاعدايدى از دا بولسا وڭالتۋدان ءۇمىتتى. ءبىراق مۇنداي جاعدايدا كەيبىر اكتيۆتەردىڭ سۋ تەگىنگە ساتىلىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
