قازاق ىبىراي ءالتىنساريندى اعارتۋشى-پەداگوگ، اقىن، جازۋشى، ەتنوگراف رەتىندە تانيدى. قازاق دالاسىندا العاش مەكتەپ اشقان ادام رەتىندە بىلەدى. ونىڭ “كەل، بالالار، وقىلىق!” اتتى ولەڭىمەن بىلىمگە قۇشتارلىعىمىز ارتقان بىزدەر “ءبىر اللاعا سىيىنىپ” دەگەن العاشقى جولدارىنىڭ ءتۇسىپ قالعانىن كەيىن بىلدىك. وسىنداي ولەڭدەرى، ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى زور اڭگىمەلەرىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، كەزىندە ءالتىنساريننىڭ “شوقىندى”، “ولگەندە ۇيىنەن كرەست شىقتى” دەپ ايىپتالعانى بەلگىلى. بۇل اڭگىمەنىڭ ءتۇپ توركىنى قايدان شىقتى، ىبىراي راسىمەن دىننەن الىستاۋ ادام با ەدى، مىنە وسى سۇراقتارعا ماقالامىزدا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.
ىبىرايدىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى – يبراھيم
ءيسى قازاقتىڭ ۇستازىنا اينالعان ىبىراي التىنسارين 1841 جىلى قوستاناي وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتالارى وعان “يبراھيم” دەگەن ەسىم بەرىپ، پايعامبار اتىمەن اتاپتى. ءدال سول ۋاقىتتارى “يبراھيم” ءجيى قويىلاتىن ەسىمدەردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ويتكەنى سەمەي وڭىرىندە دۇنيەگە كەلىپ جاتقان قازاقتىڭ تاعى ءبىر دانىشپانى - ابايدىڭ دا ەسىمىن قۇنانباي وسى ءبىر پايعامبار اتىمەن بايلانىستىرىپتى. الايدا ۇلكەن كىسىلەرىنىڭ، قايىن اتالارىنىڭ اتتارىن اتامايتىن، ونى ورەسكەل قاتەلىك كورەتىن قازاق كەلىندەرى پايعامبارلار ەسىمىن قالاي قۇرمەتتەمەسىن؟! مىنە، وسى سەبەپتى زەرە اجەي يبراھيم اتتى نەمەرەسىن اباي اتاسا، ايعانىم اجە مۇحاممەدقانافياسىنا شوقان دەپ ات قويىپتى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز ىبىراي دا ازان شاقىرىلىپ قويىلعان “يبراھيم” ەسىمىنەن سولاي كوز جازىپ قالسا كەرەك.
ىبىرايدىڭ اكەسى التىنسارى مولدادان ساۋات اشقان قاراپايىم جان بولسا، اناسى ايمەن ەرتەگىلەر مەن جىرلاردى جاتقا بىلەتىن كوكىرەگى وياۋ، ساۋاتتى ادام بولىپتى. التىنسارى 1844 جىلى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنان قازا تابادى دا، ىبىراي اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ باۋىرىندا وسەدى. بالعوجا بي ۇزاق ۋاقىت قىپشاق رۋىنا ستارشىن بولعان، باي، ەلگە سىيلى، بەدەلدى كىسى ەكەن. عالىم ءنازيلا ىرگەبايەۆا ىبىراي بويىنداعى اتا تاربيەسى تۋرالى: «نەمەرەسىن ادالدىققا، تاپقىرلىققا، تۋراشىلدىققا، شەشەندىككە باۋلىعان بالعوجا ونى وزىمەن بىرگە جيىن-تويلارعا الىپ بارىپ، بيلىك ايتقىزىپ، قاناتىن قاتايتقان. جاسىنان زەرەك ىبىراي دا اتاسىن جەرگە قاراتپاي العىرلىق تانىتىپ، كوپشىلىكتىڭ ۇمىتىنە اينالادى. اتاسى بالعوجا توڭىرەگىنە اقىن-جىراۋلاردى جيناپ، ءوزى دە ولەڭ جازعان، ياعني ىبىراي بالا كەزىنەن تۋعان حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنەن سۋسىنداعان. ءبىلىمنىڭ پارقىن بىلگەن بالعوجا جاڭبىرشين تابىسقا جەتۋدىڭ ەندىگى جولى – وقۋ دەپ ءبىلىپ، كىشكەنتاي ىبىرايدى ورىنبوردا اشىلادى دەپ وتىرعان ورىس-قازاق مەكتەبىنە كۇنى بۇرىن جازدىرىپ قويادى. ءبيدىڭ ونداعى ماقساتى – ارينە، نەمەرەسىنىڭ بالا وقىتىپ، پەداگوگ بولۋى ەمەس، اكىمشىلىك ورىنداردا قىزمەت ىستەپ، شەنەۋنىك، ورىسشا وقىعان تورە بولىپ شىعۋى، اتا-اناسىن اسىراۋى”، - دەپ جازادى. بالعوجا بي وقۋداعى نەمەرەسىنە حات جولداپ، ءبىر قۇدايعا تاپسىرعانىن بىلاي سۋرەتتەيدى
ءۇمىت ەتكەن كوزىمنىڭ نۇرى – بالام،
جانىڭا جاردەم بەرسىن حاق تاعالام.
اتاڭ مۇندا اناڭمەن ەسەن-امان،
ءسۇيىپ سالەم جازادى بۇگىن ساعان.
اتاڭدى ساعىندىم دەپ اسىعارسىڭ،
نادان بوپ بىلمەي قالساڭ، اھ ۇرارسىڭ.
شىراعىم، مۇندا جۇرسەڭ نە ەتەر ەدىڭ،
قولىڭا قۇرىق الىپ كەتەر ەدىڭ.
تەنتىرەپ ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا
جۇرگەنمەن، نە مۇراتقا جەتەر ەدىڭ؟ – دەيدى. اتا ءۇمىتى اقتالدى. بىلىمگە قۇشتار توعىز جاسار ىبىراي 1857 جىلى مەكتەپتى التىن بەلگىگە ءبىتىرىپ، مەكتەپ اكىمشىلىگىنەن بىرنەشە رەت العىس الىپ، ماقتاۋ قاعازدارىمەن ماراپاتتالادى. ەڭ قىزىعى، سول مەكتەپتە ورىس، تاتار تىلدەرى، كەڭسە قاتىناس حاتتارىن جازۋ ۇلگىلەرىمەن قاتار، يسلام ءدىنى ساباعى جۇرگىزىلگەن ەكەن. دەرەكتەر ىبىرايدىڭ انا تىلىنەن وزگە ورىس، اراب، تاتار، پارسى تىلدەرىندە ەركىن سويلەگەنىن ايتادى.
اللاعا ۇنامدى قاسيەتتەرگە ۇمتىلعان التىنسارين
دىنىمىزدە وقۋ، ءبىلۋ، بىلگەنىڭدى وزگەگە ۇيرەتۋ قۇرمەتتى ءىس سانالادى. يمام ءمۇسلىمنىڭ ساحيح حاديستەر جيناعىندا ءابۋ ھۋرايرا (ر.ا.) ريۋايات ەتكەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) مىنا ءبىر حاديسىندە: «ادام بالاسى دۇنيە سالعان سوڭ ونىڭ امالى توقتايدى. تەك مىنا ءۇش امالدىڭ ساۋابى يەسىنە ۇزدىكسىز جەتىپ تۇرادى. ولار: جاريا ساداقا، پايدالى عىلىم، ارتىنان دۇعا قىلاتىن ساليقالى پەرزەنت»، - دەلىنگەن.
ىبىراي التىنسارين ەكىنشى جولدى تاڭدادى. شاكىرت تاربيەلەپ جەتىلدىرۋگە، وعان ءعىلىم-بىلىم ۇيرەتۋگە، قاراڭعى حالقىنىڭ كوزىن اشۋعا بار جان-تانىمەن كىرىستى. بىلگەنىن بالالارعا ۇيرەتۋدى ءوزىنىڭ بورىشى دەپ ۇعىپ: «مەن قازاق جاستارىنىڭ كلاسسيكالىق گيمنازيالاردا، اۋىل شارۋاشىلىق اكادەميالارىندا وقىپ ءبىلىم الۋىن، ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋىن، جاڭالىقتى ءىس جۇزىندە كورسەتە ءبىلۋىن جوعارى مۇرات دەپ بىلەمىن»، – دەپ جازدى. 1860 جىلى جايىقتىڭ شىعىسىنداعى قازاقتارعا ارنالعان باستاۋىش مەكتەپتەر اشىلادى دەگەندە، 19 جاسار ىبىراي سولاي قاراي بارۋعا سۇرانىپ، اقىرى تورعاي مەكتەبىنە ءمۇعالىم بولۋعا رۇقسات الادى. تورعايدا مەكتەپ اشۋ وڭاي بولمادى. ەل-جەردى، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، قارجى جيناعان ىبىراي1864 جىلى 8 قاڭتاردا مەكتەبىن اشىپ، كوپتەن كۇتكەن ماقساتىنا جەتەدى. وسى كەزدە رۋحاني ۇستازىنا شىعىستانۋشى، پروفەسسور ن.ي.يلمينسكييگە جازعان حاتىندا ىبىراي: “وسى جىلى قاڭتاردىڭ 8ء-ى كۇنى كوپتەن كۇتكەن ءىسىم ورنىنا كەلىپ، مەكتەپ اشىلدى. وعان 14 قازاق بالاسى كىردى. ءبارى دە جاقسى، ەستى بالالار. مەن بالالاردى وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي قىزۋ كىرىستىم»، – دەپ جازادى. مىنە، اقىن وسىدان كەيىنگى 25 جىلدىق ءومىرىن قازاق بالالارىنا ارناپ مەكتەپ اشۋ، ولاردى وقىتۋ، تاربيەلەۋ، وقۋ قۇرالدارى مەن ادىستەمەلىك كىتاپتار جازۋعا ارنادى.
ىبىرايدىڭ ءبىلىم بەرۋ جولى وڭاي بولعان جوق. الدىنان ءتۇرلى كەدەرگىلەر كەزدەستى. وقۋدىڭ پارقىن تۇسىنبەگەن كەي قازاق بالالارىن بەرگىسى كەلمەي ءبىراز اۋرەلەدى. وعان “ورىسشىل” دەپ ايىپ تاقتى. ءبىراق العان بەتىنەن قايتپاعان ىبىراي التىنسارين 1879 جىلى قازاق بالالارىنا ارنالعان “قازاق حرەستوماتياسىن” جازىپ شىعاردى. كىتاپتىڭ العاشقى بەتتەرىندە ءبىلىم-عىلىمنىڭ ماڭىزى ايتىلاتىن “كەل، بالالار، وقىلىق!”، “ونەر-بىلىم بار جۇرتتار” ولەڭدەرى جازۋلى تۇر ەدى. داڭقتى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ ءالتىنساريننىڭ بۇل ەڭبەگىن: ىبىراي – جاڭا ۇلگىدەگى اقىن، ءارى سول كەزدەگى رەسەيدە باتىل جاڭالىق جاساپ، «بۇراتانا» ەلدەر ءۇشىن تىڭ ۇلگىدەگى مەكتەپ اشۋشى. قازاقتىڭ ەڭ العاشقى مادەنيەتتى مەكتەبىن جاساۋمەن قاتار، جازۋشىلىق پەن وقىتۋشىلىقتى اسا شەبەر، ونەرلى تۇردە قابىستىرۋشى،” – دەپ باعالادى.
قازاق دالاسىنداعى مەكتەپتەردىڭ سانىن ارتتىرعاننان كەيىن التىنسارين ولارعا ءمۇعالىم دايىنداۋدىڭ ماڭىزىن ايتىپ: «تاماشا جاقسى پەداگوگيكا قۇرالدارى دا، ەڭ جاقسى وكىمەت بۇيرىقتارى دا، ابدەن مۇقيات تۇردە جۇرگىزىلگەن ينسپەكتورلار باقىلاۋى دا وقىتۋشىعا تەڭ كەلە المايدى. ءمۇعالىم – مەكتەپتىڭ جۇرەگى. سوندىقتان دا مەن جاقسى وقىتۋشىنى دۇنيەدەگى زاتتىڭ بارىنەن دە قىمبات كورەمىن» دەيدى. ناتيجەسىندە، 1888 جىلى ونىڭ ۇسىنىسىمەن ور قالاسىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپ اشىلادى. مەكتەپ اشىپ قانا قويماي، ناعىز ءمۇعالىم قانداي بولۋى كەرەكتىگىن: ەگەر بالالار بىردەڭەنى تۇسىنبەيتىن بولسا، وندا وقىتۋشى ولاردى كىنالاۋعا ءتيىس ەمەس، ولارعا تۇسىندىرە الماعان ءوزىن كىنالاۋعا ءتيىس. ول بالالارمەن سويلەسكەندە اشۋلانباي، جۇمساق سويلەسۋى، شىدامدىلىق ەتۋى كەرەك، ءاربىر نارسەنى دە ىقىلاسپەن تۇسىنىكتى ەتىپ ءتۇسىندىرۋى كەرەك، ورىنسىز تەرميندەردى قولدانباۋى كەرەك، مۇنداي سوزدەر وقۋشىلارعا تۇسىنىكسىز بولادى دا، جالىقتىرىپ جىبەرەدى»، - دەپ ايقىن كورسەتىپ بەردى.
ءبىر ادامنىڭ بىلىمگە دەگەن وسىنشالىق قۇمارلىعى، سول جولداعى جانكەشتىلىگى تاڭداندىرماي قويمايدى. ءوزى يلمينسكييگە جازعان حاتىندا: “مەنىڭ ۇنەمى ۇمتىلعان تىلەگىم – قالاي دا پايدالى ادام بولىپ شىعۋ ەدى. ال ءقازىر وسىعان قولىم جەتىپ وتىرعانىن ويلاسام، كوڭىلىم تولىق جۇبانىش تابادى»، - دەپ ۇلتىنىڭ قاجەتىنە جاراعانىنا كوڭىلى قۋانادى. وسى جولداردىڭ وزىنەن ىبىرايدىڭ ناعىز يماندى جان بولعانىن باعامدايمىز. ول اللاعا ەڭ ۇنامدى قاسيەتتەرگە ۇمتىلدى. ءالتىنساريننىڭ ءمۇعالىم دوستارىنىڭ ءبىرى فەدور سوكولوۆ ول جونىندە بىلاي دەپ ەسكە الادى: “ول ءوزىنىڭ جەكە ومىرىندە دە وتە سۇيكىمدى، جومارت جۇرەكتى اق كوڭىل ادام بولدى. قازاق حالقى دا ونى قاتتى قۇرمەتتەيتىن. ولاي ەتەتىن تولىق ءجونى دە بار ەدى: ونىڭ ەسىگى كەلەم دەۋشىلەردىڭ قاي-قايسىسىنا بولسا دا ءارقاشان اشىق تۇراتىن. ول ءوزىنىڭ اقىل- كەڭەسىن بەرۋمەن عانا شەكتەلمەي، قيىن-قىستاۋ كەزدە قينالىپ كەلگەن ادامعا ءوز قالتاسىنان اقشا دا بەرىپ جىبەرەتىن، كەيىن ونى كوبىنەسە قايتارىپ الا دا بەرمەيتىن. قوستانايدىڭ زيالى قاۋىمى ونى ساعىنا كۇتەتىن. ويتكەنى ول كوپشىلىكپەن ورتاق ءتىل تابىسىپ سويلەسەتىن، وتىرىستىڭ ءسانىن كىرگىزەتىن، كوڭىلدى دە سۇيكىمدى اڭگىمەلەر ايتاتىن»، - دەپ ەسكە الادى...
ىبىراي التىنسارين شىعارماشىلىعىنداعى ءدىن تاقىرىبى
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ قاي تۋىندىسىن الىپ قاراساق تا، ونىڭ نەگىزى جاقسىلىققا، ىزگىلىككە قۇرىلعان. ول ءوز شىعارمالارى ارقىلى وقۋ، بىلىمگە عانا شاقىرىپ قويمايدى، جاقسى ادام بولۋعا دا ۇندەيدى. ىبىرايدىڭ حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراعان:
ءبىر اللاعا سىيىنىپ،
كەل، بالالار، وقىلىق!
وقىعاندى كوڭىلگە
ىقىلاسپەن توقىلىق، - دەگەن ولەڭىن، شولاق جاتتاپ كەلىپ، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا “ءبىر اللاسىن” قايتا قوسقانىمىز بارلىعىنا ايان. وسى ولەڭنىڭ ارى قارايعى جولدارىندا:
وقۋ بىلگەن تانيدى،
ءبىر جاراتقان قۇدايدى.
تانىماعان قۇدايدى
نەعىلعاندا ۇنايدى...
«شىراعىم، ادام بولعاي» دەپ،
اتا-اناڭ جىلايدى.
بالادان قايىر بولماسا،
بالانى نەگە سۇرايدى؟! – دەپ ءوقۋ-بىلىم ارقىلى قۇدايدى تانۋدىڭ ماڭىزىن ايتىپ قانا قويماي، اتا-اناعا قايىرلى بالا بولۋعا ۇندەيدى. ال ەندى بىردە:
ەل قىستاپ، كۇن كورەدى جانىبىندا،
ءدام بولار الۋان-الۋان بالىعىندا...
تاس تاستا، التىن تاستا سىناماققا،
سوندا دا اققان وزەن قالىبىندا.
قۇدىرەتىن قۇدايىمنىڭ كورەسىڭ بە؟
نە ءناجىس توقتار وزەن دەنەسىندە...
ارىستان دەمالۋعا سۋعا كىرسە،
بالىقتار شىمشىپ وينار توبەسىندە، - دەپ، وزەندى وزگەشە جىرلاپ، تابيعات قۇبىلىستارىن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بايلانىستىرادى. ىبىرايدىڭ قاي جىرىن الىپ قاراساق تا، ونىڭ تالىم-تاربيەسى، ايتاپ ويى مول. ونىڭ ولەڭدەرىنە پايعامبارلار قيسساسى دا ارقاۋ بولادى:
جىلاعان ءداۋىت پاتشا توبا قىلىپ،
ءوزىنىڭ پەندە ەكەنىن سوندا ءبىلىپ.
مۇنان سوڭ تاق-سۇلەيمەن تۋدى دەيدى،
وتىز ۇلعا ءبىر ءوزىن جورا قىلىپ، - دەپ ولەڭمەن ورگەن اقىن ونى بالالارعا جاتىق تىلمەن جەڭىل، ادەمى ەتىپ باياندايدى.
ىبىراي التىنسارين ولەڭدەرىن جان-جاقتى تالداعان الاشتانۋشى عالىم ايگۇل ءىسىماقوۆا: “اقىن بالالارعا پايعامبارلاردىڭ تاريحىن جەتكىزۋ ارقىلى زامانداستارىن ارام مەن حارامدى، وڭ مەن سولدى، اق پەن قارانى، ادىلدىك پەن ادىلەتسىزدىكتى تاني بىلۋگە شاقىرادى.
ۇمىتپا باي بولدىم دەپ ءبىر قۇدايدى،
جەر جۇتقان قايىرسىزدان قارىنبايدى.
مەكەنىن بىلەمىسىز، قايدا قالدى؟
جومارتتىق قىلعان ءۇشىن اتىمتايدى.
قازاقتىڭ تاريحي جىرلارىندا قارىنباي مەن اتىمتاي تۋرالى نۇسقالار بار. ءبىراق ىبىراي وسى ءبىر-اق شۋماقپەن قارىنباي مەن اتىمتايدىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىن ايتىپ وتكەن.
اراز بول، كەدەي بولساڭ ۇرلىقپەنەن،
كەتە بار، كەسسە باسىڭ شىندىقپەنەن.
قورەك تاپ بەينەتتەن دە، ءتاڭىرىڭ جاردەم،
تەلمىرمە ءبىر ادامعا مۇڭدىقپەنەن.
وسىناۋ عيبراتتى سوزدەر قاي زاماندا دا ماڭىزىن جويمايتىنى بەلگىلى. امەريكالىق «اقىلدى بولساڭ، نەگە كەدەيسىڭ؟» دەگەن حايۋاندىق تۇسىنىككە قارسى ىبىراي التىنسارى ۇلى وسىلاي ادال ەڭبەكپەن ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى. «ۇرلىق ءتۇبى – قورلىق» ەكەنى وسىلاي ەسكە سالىنادى جانە ماڭايىنداعى كەدەيلەردى وسى حارام ىستەن ساقتاندىرادى”، - دەپ جازادى.
ىبىرايدىڭ شاعىن عيبراتتى اڭگىمەلەرىنەن دە جاستاردىڭ الارى كوپ. ول جازعان “اسان مەن ۇسەن وقيعاسىن” كەشەگى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) سۇيىكتى نەمەرەلەرى حاسان مەن حۇسەيىننىڭ ەسىمدەرىمەن بايلانىستىرىپ اتاعان بولسا، “اسىل ءشوپ” اڭگىمەسىندەگى زىليحا مەن ءباتيما دا يسلام الەمىنە بەلگىلى ەسىمدەر. ىبىراي التىنسارين وسى شاعىن اڭگىمەلەرى ارقىلى ادام بويىنا ىزگىلىكتىڭ ءدانىن سەۋىپ قانا قويمايدى، ءبىز بىلۋگە ءتيىس تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن بويىمىزعا سىڭىرە تۇسەدى.
ىبىراي جازعان ماقال-ماتەلدەردەن يماندىلىق، مۇسىلماندىق قاسيەتتەر تىس قالمايدى. ول ءبىر ماقالىندا: “حالىقتان ۇيال، قۇدايدان قورىق” دەسە، ەندى بىرىندە: “قۇدايدان سۇراساڭ - كەشىرەر، كىسىدەن سۇراساڭ - ەكى كوزىڭدى وشىرەر” نەمەسە “قورىق قۇدايدان، قايت رايدان” دەپ، بازبىرەۋلەردى رايىنان قايتارعىسى كەلەدى. اقىرىندا كوڭىلى قالعان كۇيدە “ءىسىڭ اق بولسا، تاڭىرىك جاق بولار” دەپ، نەمەسە “كيىمى جاماندى يت قابادى، پەيىلى جاماندى ءتاڭىرىم تابادى” بارلىعىن ءبىر قۇدايعا تاپسىرادى.
ىبىرايدىڭ “شوقىندى” دەپ ايىپتالۋى
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ تاعى ءبىر ءدىني ەڭبەگى “مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى” دەپ اتالادى. ول ءوزىنىڭ يلمينسكييگە 1882 جىلى 12 قىركۇيەكتە جازعان حاتىندا: «ۇلى مارتەبەلى، مارحاباتتى تورەم نيكولاي يۆانوۆيچ! ...قازىرگى كەزدە قازاق اراسىندا مۇحامبەتتىڭ ءدىني وقۋى جايىلىپ، ەتەك الىپ بارادى. بۇل ءدىني وقۋدى كوبىنەسە تاتار جانە بۇقار مولدالارى نەمەسە تاتار، بۇقار مەدرەسەلەرىنەن وقىپ شىققان قازاقتار جۇرگىزىپ وتىر. ءدىني وقۋعا پايدالاناتىن قۇرالدارى – كوبىنەسە قازاققا تۇسىنىكتىرەك تاتار كىتاپتارى. ءبىراق وندا ەشقانداي جۇيە، كوبىندە ماعىنا جوق. سوندىقتان، قازاق جاستارىنىڭ ءدىن جونىندەگى تۇسىنىكتەرى تەرىس باعىتقا ءتۇسىپ كەتپەۋى ءۇشىن ولارعا ءوزىنىڭ انا تىلىندە جازىلعان، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ نەگىزگى رۋحىنا تولىق ساي، ءدىن وقىتۋ قۇرالى بولا الاتىن «مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى» اتتى كىتاپ جازىپ شىقتىم. كىتاپ ءتورت بولىمنەن قۇرالدى. ءبىرىنشى بولىمدە يمان تۋرالى، ەكىنشى بولىمدە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ، ياعني ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ، كەدەيلەرگە ساداقا بەرۋ، قاجىعا بارۋ جاعى كورسەتىلدى. ءۇشىنشى بولىمدە – ادامگەرشىلىك جايى، ءتورتىنشى بولىمىندە – ناماز، ورازا ۇستىندە، باسقا جاعدايلاردا وقىلاتىن ارابشا اياتتار قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ بەرىلدى. اسا قايىرىمدى نيكولاي يۆانوۆيچ، وسى كىتابىمدى سىزگە جىبەرىپ، مۇنى باستىرۋ ىسىنە ءوزىڭىزدىڭ ارالاسۋىڭىزدى سۇرايمىن»، – دەيدى. ايتسا ايتقانىنداي، كىتاپ 1884 جىلى قازان قالاسىنان اراب ارىپىمەن جارىق كوردى. حالىقتى اداسۋدان ساقتاۋ ماقساتىندا شىعارعان كىتابىن ونسىز دا قازاق بالالارىن ورىسشا وقۋعا ۇندەپ جۇرگەنىن ۇناتپايتىن دۇمشە مولدالار ۇلكەن سىنمەن قابىلدادى. ءتۇرلى ايىپتار تاقتى. بۇل جونىندە ىبىرايتانۋشى عالىم، پروفەسسور جامال ءباشىروۆا: “ىبىراي جاراتۋشىنىڭ بارىنا شەك كەلتىرگەن ەمەس. ءبىراق ول دۇمشە مولدالارعا، ساۋاتسىز ءدىندارلارعا اشىق قارسى شىقتى. ويتكەنى ول كەزدەرى حالىققا ءبىلىم بەرەتىن يمامدار ەدى. ىبىراي حالىقتى سوقىر سەنىمنەن الىستاتقىسى كەلدى. يمان دەگەن – سەنىم ەكەنى بەلگىلى، ءبىز بۇل تۇرعىدا اباي، ىبىراي، شاكەرىمدەردىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەي كەلىپ، «يمان تەك ءدىني عانا ەمەس، سونداي-اق عىلىمي سەنىمدى دە بىلدىرەدى» دەگەن تۇجىرىم جاسادىق. ى.ءالتىنساريننىڭ «مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى» اتتى كىتابىنىڭ كىرىسپەسىندە «يمانسىز ەتكەن جاقسىلىقتىڭ پايداسى جوق... ماسەلەن، بىرەۋ ناماز وقىسا دا، ول نامازدىڭ كەرەكتىگىنە كوڭىلى دۇرىستالماسا، البەتتە، ول ناماز بولىپ تابىلمايدى. ...بەس پارىزدى ورىنداۋدى تەك مۇسىلمان بولىپ كورىنۋ ءۇشىن جاساعان بولسا، ول دا كۇنا»، – دەلىنگەن. ياعني، ىبىراي حالىقتى ادال ءومىر سۇرۋگە شاقىرا وتىرىپ، ونىڭ نەگىزى ءعىلىم-بىلىم مەن يماندىلىقتىڭ ۇشتاسۋىندا ەكەندىگىن باسا كورسەتكەن، - دەيدى.
ىبىرايدى بۇل جالادان تەك 1923 جىلى سول كەزدەگى جاس جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ “شولپان” جۋرنالىندا “ىبىراي التىنسارين” اتتى ماقالا جازىپ، قورعاپ شىقتى. وندا: «ىبىراي جايىندا وسى كۇنگە شەيىن تىم-تىرىس بولىپ كەلە جاتقانىنىڭ سەبەبى بار شىعار. ول سەبەپ – ىبىراي جايىنداعى ەل اراسىنداعى الىپقاشپا وسەك. ول وسەك، قىسقاسىنان ايتقاندا، مىناۋ: «ىبىراي ورىسقا ساتىلدى. شەن الىپ، شەكپەن كيۋ ءۇشىن يلمينسكيي سياقتى قاراجۇرەكتەرمەن جاقىن بولدى. اقىسىنا قازاق جۇرتىن شوقىندىرىپ بەرمەكشى بولدى. ءتىرى كۇنىندە وسى باعىتتا قىزمەت قىلدى. ولگەندە ۇيىنەن ءبىر ساندىق كرەست شىقتى. ءوزى شوقىنعان. ءاتى-جونى يۆان الەكسەيەۆيچ ەدى». ىبىرايعا جاباتىن جالانىڭ ءتۇرى وسى»، – دەيدى دە، جازۋشى ول كىسى تۋرالى وسەكتىڭ شىعۋىنىڭ سەبەپتەرىن تالداپ، جوققا شىعارادى. مۇحتار اۋەزوۆ ىبىرايدىڭ ءوزى ولگەن سوڭ ۇيىنەن شىققان ءبىر ساندىق كرەست دەگەنى ءبىر ساندىق قاعاز ەكەنىن ايتادى. بۇل - ارينە، ىبىرايدىڭ دۇشپاندارىنىڭ، دۇمشە مولدالاردىڭ تاراتقان وسەگى بولاتىن. وسى دەرەكتى ءوز زەرتتەۋلەرىندە جۋرناليست ءنازيرا جارىمبەتوۆا كەلتىرەدى.
مىنە، اقىننىڭ بەكەر ايىپتالۋى، سوسىن ونى اۋەزوۆتىڭ اقتاۋى وسىلاي. ءبىراق ەڭ وكىنىشتىسى، «شوقىندى» دەگەن ءسوز التىنسارينگە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىلەسىپ كەلەدى. ونىڭ ولەڭدەرى نەمەسە اڭگىمەلەرىمەن، «مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى» كىتابىمەن تانىس جاننىڭ مۇنداي قاتە قادامعا بارماسى انىق.
«جانازاما 100 ادام قاتىسسىن...»
ىبىراي التىنسارين 1889 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندە 48 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ول تۋرالى «ورەنبۋرگسكيي ليستوك» گازەتىنەن «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىنە» كوشىرىپ باسقان قازانامادا ى.ءالتىنساريننىڭ ۇزاققا سوزىلعان وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولعانى ايتىلعان. اۋىرعان كەزىندە ەشكىممەن سويلەسپەگەن كۇيى ءۇنسىز جاتىپتى. تەك جاستىعىنىڭ استىنان قۇدايعا جالبارىنىپ، قۇراننىڭ ءبىر سۇرەسىن ەسكە الىپ، جانىنا باتقان اۋرۋعا مەدەت تىلەپ جازعان ءبىر ءتىلىم قاعاز تابىلىپتى دەسەدى. جانىندا بولعان ادامدار «جانازاما 100 كىسى قاتىسسىن» دەپ وسيەت ايتقانىن جەتكىزگەن. ءوزى ايتقانىنداي، ىبىرايدىڭ جانازاسىنا ادام كوپ جينالعان. ءتىپتى قالادان ورىس دوستارى ارنايى كەلىپ، كەيىن يلمينسكيي «ىبىراي التىنسارين تۋرالى ەستە قالعانداردان» اتتى كىتابىن قازان باسپاسىنان شىعارتادى. وسىنىڭ ءوزى ىبىرايدىڭ حالىق ىشىندە قانشالىقتى قۇرمەتتى ادام بولعانىن كورسەتسە كەرەك.
ىبىراي ايعانىس اتتى جۇبايىنان ەكى ۇل، ءبىر قىز سۇيگەن. ۇلدارىن اللانىڭ سۇيىكتى ەسىمدەرىمەن ابدوللا، ءابدىراحمان دەپ اتاسى، قىزىنا ءشاريپا دەگەن ات بەرىپتى. ءابدىراحمان مەن ءشاريپا جاستايىنان قايتىس بولىپ، ابدوللا عانا قالادى. 1928 جىلدارى باي تۇقىمى رەتىندە قۋدالانعان ابدوللا قىرعىزستانعا قونىس اۋدارىپ، سوندا 52 جاسىندا قايتىس بولعان. ال ودان قالعان ناعيما اتتى قىز 1959 جىلى قىرعىز ەلىنەن قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، 1998 جىلى 82 جاسىندا دۇنيەدەن كوشكەن.
ءومىرىن قازاق بالالارىنىڭ وقۋىنا، ءبىلىم الۋىنا ارناپ، وتباسىلىق تىرشىلىگىنە ونشا كوڭىل بولمەگەن ىبىرايدىڭ كىندىگى وسىلاي ءۇزىلدى... ءبىراق ءار وقىعان قازاق ءوزىنىڭ ىبىرايدىڭ مۇراگەرى ەكەنىن بىلەر مە ەكەن، بىلمەس پە ەكەن...
ءتۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "ءبىر اللاعا سىيىنىپ" وقۋعا شاقىرعان ىبىراي التىنسارين نەگە "شوقىندى" اتاندى؟
مارفۋعا شاپيان، islam.kz
