[caption id="attachment_13771" align="alignright" width="141"]
گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا[/caption]
ماقالا اۆتورى تاريحشىنىڭ ماقتاۋىن كەلىستىرگەن ەكەن.«قارا جورعا» قازاققا جات!» دەگەن گۇلنار مەڭدىقۇلوۆانىڭ ءسوزى وسى ءبىر ءبيدى قازاق مادەنيەتىنىڭ سيمۆولىنا اينالدىرۋعا تىرىسقانداردىڭ توبەسىنەن جاي ءتۇسىردى» دەپتى اۆتور. «مۇنداي مالىمدەمە جاساۋ ءۇشىن ءسوزسىز كەمەل ءبىلىم مەن كەسەك مىنەز كەرەك» دەپ قوسىپ قويىپتى تاعى دا. سوسىن سۇحباتىن جاساپتى.
بايقاعانىمىز، سۇحباتتى جۇرگىزىپ وتىرعان جۋرناليستكە تاريحشىنىڭ ايتقانى مايداي جاققان بولۋى كەرەك، ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ كەتە جازداپتى. ءتىپتى، اراسىندا وتقا ماي قۇيىپ، ارانداتىپ جىبەرگەنىن دە بايقايسىڭ. ءبىراق، ورىس باسىلىمدارىنان بۇدان وزگە نە كۇتۋگە بولادى؟
سونىمەن، سۇحباتتا نە دەلىنگەن؟ تاريحشىنىڭ «وتكىر» ايتقان تۇستارىن تومەننەن وقي الاسىز.
– گۇلنار مالباعار قىزى، بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن ءسىز «قارا جورعا» قازاقتىڭ ءبيى ەمەس!» دەپ مالىمدەگەنىڭىزدى بىلەمىز. بۇعان نە سەبەپ بولدى؟
– «قارا جورعانى» بىزگە قىتايدىڭ قازاقتارى الىپ كەلدى جانە وزبىرلى تۇردە قازاق مادەنيەتىنە سىڭىستىرە باستادى. ءبيدىڭ مۋزىكاسى ءبىر سارىندى، قيمىل-قوزعالىسى ءبىر قالىپتى...
بابالارىمىزدا جاۋىنگەردىڭ رۋحىن پاش ەتەتىن اسكەري سالت-داستۇرلىك بيلەر بولعان. ولار ءبىرسارىندى، ءبىرقالىپتى ەمەس جانە «قارا جورعاعا» تۇك قاتىسى جوق.
– بۇل ءبيدى سوپىلار ويلاپ تاپقان دەيدى، وسى راس پا؟
– بۇلاي دەمەس ەدىم. ءبىراق، «قارا جورعانىڭ» ادامدى ترانسقا تۇسىرەتىن ەرەكشەلىگى بار. سەبەبى، مۇنداعى قيمىل-قوزعالىس مەديتاسياعا جاقىن جانە ادامنىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىنا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن.
قازاقستاندا بۇل بي العاش رەت 1932 جىلى «ايمان- شولپان» سپەكتاكلىندە ورىندالعان. الايدا قىتايدان تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلگەن قازاقتار بىزگە موڭعول ءبيىن الىپ كەلدى. بۇل بي جۇڭگو مەن موڭعولياداعى قازاقتار اراسىندا كەڭ تارالعان.
مۇنىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان ادام رەتىندە ءۇنسىز قالا المادىم.
– بيگە قاتىستى قانداي دا ءبىر تاريحي دەرەكتەر بار ما؟
– جوق، بىردە-بىر جەردە قازاق جىگىتتەرىنىڭ «ماس ادامشا قوزعالىپ» بيلەگەنىن كەزدەستىرگەم جوق. ءبىزدىڭ، كوشپەلىلەردىڭ تابيعاتى مۇنداي «ماس» قيمىل-قوزعالىسپەن ۇيلەسپەيدى.
– مۇنداي مالىمدەمە جاساۋدان قورىقپايسىز با؟
– قازاق مادەنيەتىندە مۇنداي ءبيدىڭ جوق ەكەنىن بىلە تۇرا نەگە قورقامىن؟ مەنى قولدايتىندار كوپ. سەبەبى، ادامدار بۇل ءبيدىڭ وزدەرىنە جات ەكەنىن سەزەدى. سىزگە، ەيفەل مۇناراسىن قازاق سالدى دەسە سەنبەيسىز عوي، سولاي ەمەس پە؟ بۇل دا سول سياقتى.
– شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىن، جالپى ورالماندار تاقىرىبىن زەرتتەۋگە نە سەبەپ بولدى؟
– 90 جىلدارى قازاقتار تاريحي وتانىنا ورالا باستادى. بۇل تاقىرىپتى كوتەرۋ ماڭىزدى بولاتىن.
كەلمەسىن دەمەيمىز، كەلسىن. ءبىراق كىم، قالاي ورالىپ جاتىر؟ بۇرىنعى تۇرعان جەرىندە قالاي ءومىر ءسۇردى؟ نەگە كوشىپ كەلگىسى كەلدى؟ بولاشاقتا نە ويلاعانى بار؟ مۇنىڭ ءبارى ورالمانداردىڭ بەيىمدەلۋىنە كومەكتەسەتىن ماسەلەلەر بولاتىن.
– قازاقتاردىڭ وتانىنا ورالۋىنىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بار دەيدى...
– نەنى ايتىپ وتىرعانىڭىزدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. كەيبىر ساۋاتسىز عالىمدار: «قانداستار قازاق سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن كوشىپ كەلىپ جاتىر» دەيدى. ءبىراق، 2015 جىلعا دەيىنگى دەرەكتى قاراساق 24 جىلدا قازاقستانعا 956 مىڭ قازاق كوشىپ كەلگەن. ءتىپتى ميلليونعا دا جەتپەيدى. سوندىقتان بۇل ارادا ساندى ويناتقان دۇرىس ەمەس.
– جەرگىلىكتى حالىق ورالمانداردى جاقتىرا بەرمەيتىن جاعداي قالىپتاستى (جۋرناليست مۇنى قايدان الىپ وتىر؟اۆت. ). «ولارعا جەر، باسپانا، جاردەماقى بەرىلەدى، سوندا ءبىز توقالدان تۋدىق پا؟» دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلادى. وسى نەگاتيۆتەن ارىلۋدىڭ جولى بار ما؟
– ەكى جاقپەن دە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، ورالماندار ءوزىن ءتارتىپتى ۇستاۋى ءتيىس. كەۋدەسىن قاقپاۋى كەرەك جانە وسىندا تۇرىپ كەلە جاتقان ادامدارمەن جاعالاسپاۋى قاجەت. ايتپەسە، شىنىمەن دە وسىندا كەلە سالا اۋىزدارى كوپىرىپ: «مەن تاريحي وتانىما ورالدىم» دەيدى.
ورالدىڭ ەكەن، ەل قاتارلى ءومىر ءسۇر. جۇمىس ىستە. وسىنداعى تۇرعىنداردىڭ اسىنا تالاسپا.
ءبىر جاعدايعا كۋامىن، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن موڭعوليادان كەلگەن «ورالمانكا» كوكشەتاۋداعى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ اتىنا ۇستى-ۇستىنە ارىز جازادى. الگى ديرەكتور مەكتەپكە ەڭبەگى سىڭگەن ادام ەدى. اقىرى، الگى ايەلدىڭ ارىزىنا سەنگەن جەرگىلىكتى بيلىك ديرەكتوردى ورنىنان الىپ تاستايدى.
مەنى وسىنداي جاعداي تاڭ قالدىرادى.
وسى ورالماندارعا جۇمىس ىستەۋگە كىم كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر؟ سوسىن ولار ءبىر جامان تەندەنسيانى قالىپتاستىرىپ الدى. بىرنارسە بولا قالسا پرەزيدەنتكە جازادى. بۇدان جەرگىلىكتى بيلىك تە قورقىپ قالعان...
– جالپى، ورالماندارعا وسى ورتاعا سىڭىسۋگە نە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر؟
– باستاپقىدا بۇل ورىس ءتىلى ەدى. ءبىراق، ءقازىر جاعداي وزگەردى. ءقازاقتىلدى اۋديتوريا ءوستى، ۇلكەيدى. ورالمانداردى قولداۋ ورتالىقتارى اشىلدى. انىعىندا، ءبىر ۋاقىتتا قازاقستاندىق قوعامنىڭ قانداستارعا دەگەن نيەتى ءتۇزۋ ەدى، ءبىراق ولار «قىلىق» شىعارا باستاعاسىن ورالمانعا دەگەن كوزقاراس تا كۇرت وزگەردى.
...
سۇحباتىنىڭ سوڭىن تاريحشى: «ءبىز بارلىعىمىز قازاقستاندىقپىز» دەپ اياقتاپتى.
ايتپاقشى، ءبىر جىلدارى گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ عىلىم ءبولىمىن باسقارعان. بۇل كىسى بۇلاي ايتسا، باسقالارى نە دەيدى؟
بايقايمىز، ورىس باسىلىمدارى قانداستارعا قارسى اقپاراتتىق شابۋىلدى باستاپ جىبەرگەن سياقتى. ايتپەسە جۋرناليستە، تاريحشى دا قوسا سىنايتىنداي قانداستار نە ءبۇلدىرىپ قويدى؟!..
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
