– ءوزىڭىز تالاي جىلدان بەرى قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ينستيتۋتتىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانى بەلگىلى. جالپى، الەمدەگى 4 كاتاليز ينستيتۋتىنىڭ ەكەۋى تمد-دا بولسا، ونىڭ بىرەۋى الماتىدا ەكەن. بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
– ينستيتۋت ەكى-ۇش ايدان بەرى «د.ۆ.سوكولسكيي اتىنداعى جانارماي، كاتاليز جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى» دەگەن جاڭا اتاۋعا يە بولدى. ءبىز قازاق-بريتان ۋنيۆەرسيتەتىنە قارايمىز. ءقازىر ينستيتۋتتاردى وقۋ ورنىنا قوسىپ جاتىر. ول راس، كاتاليزبەن شۇعىلداناتىن ينستيتۋت الەمدە تورتەۋ عانا. ونىڭ ءبىرى – قازاقستاندا، ءبىرى – نوۆوسىبىردە. ال ەلەكتروحيميا بويىنشا، ورتا ازيا ەلدەرىندە بىزدە عانا. بۇل ءوزى ەرەكشە ينستيتۋت. 1969 جىلى سوكولسكيي وسى ينستيتۋتتى اشقاندا-اق، قاجەتتىلىگى تۋدى. سەبەبى قازاقستاندا ءوندىرىس ورىندارى كوپتەپ اشىلا باستادى. ءقازىر ءبىز نەگىزىنەن، ەلەكتروحيميالىق باعىت بويىنشا جۇمىس ىستەۋدەمىز. جەزقازعاندا، بالقاشتا دۇنيەجۇزىندە ۇلكەن كولەمدە مىس الاتىن تاۋ-كەن كومبيناتى بار، وسكەمەندە ەلەكتروليز ارقىلى قورعاسىن-مىرىش وندىرىلەدى، ال پاۆلودارداعى بالقىعان ەلەكتروليز ارقىلى ماگنيي الاتىن زاۋىت نەگە تۇرادى؟ ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن وسى قالادا اليۋمينيي زاۋىتى سالىندى. شىمكەنتتە ەلەكتروليز ارقىلى مەتالل الاتىن زاۋىت بار ەدى، ول ءقازىر جابىلىپ قالدى. مىنە، وسىنداي ءوندىرىس وشاقتارى جۇمىس ىستەپ تۇرعاندا، ءبىزدىڭ ينستيتۋت تا ومىرشەڭ بولۋعا مىندەتتى دەپ ويلايمىن.
– ءوندىرىس ورىندارىن ءتىزىپ ايتىپ جاتقانىڭىزعا قاراعاندا، بايلانىستارىڭىز جاقسى سەكىلدى…
– ءقازىر بايلانىس ءۇزىلىپ بارادى. سەبەبى ونىڭ ءبارىن شەتەلدىك كومپانيالار ساتىپ العان. ولار قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن وزدەرىنەن الىپ كەلگىسى كەلەدى. مىناۋ پاۆلودار، اتىراۋ، شىمكەنتتەگى مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتىڭ ءبارى كاتاليزاتور قولدانادى. الايدا ولاردىڭ ەشقايسىسى ءبىزدىڭ كاتاليزاتوردى كادەگە جاراتقىسى كەلمەيدى. سەبەبى كومپانيا باسشىلىعى «ءبارىن شەتەلدەن الامىز، قاجەت ەمەس» دەيدى. شىن مانىندە، سول شەتەلدەن ۋداي باعاعا ساتىپ الىناتىن كاتاليزاتوردى وزىمىزدە دە جاساپ جاتىرمىز. وتاندىق ءوندىرىس وشاقتارى ءاۋ باستا ءبىزدىڭ عالىمدارعا قولداۋ ءبىلدىرىپ، كەلىسىم-شارت جاساۋعا بولاتىن ەدى. ءبىراق قايدام…
– سوندا وتاندىق كاتاليزاتوردى كىم كادەگە جاراتىپ وتىر؟
– ءبىر وكىنىشتىسى، ەلىمىزدەگى ەشبىر كومپانيا كەرەك قىلمادى. تەك ءبىر كاتاليزاتورىمىزدى قىتايداعى ءوندىرىس ورنى قولدانىپ ءجۇر. ال جۇزەگە اسىرۋعا نيەت ءبىلدىرىپ، ءوز ونەرتاپقىشتارىمىزعا جانى اشىپ جاتقان وتاندىق زاۋىتتى ازىرگە كورمەي تۇرمىن. كەزىندە ماماندار «بالقاشتىڭ ونىمىمەن عانا قازاقستاندى اسىراۋعا بولادى» دەگەن ەدى. ءقازىر نە بولدى؟ قىتايعا ەكى رەت باردىم. ولاردا عىلىم كەرەمەت دامىعان. ءبىراق «عىلىمدا ارتتا قالعانبىز» دەپ ايتا بەرەدى. ولار عىلىمدى بىردەن وندىرىسكە جىبەرەدى. قانداي كەرەمەت!
– الگىندە عانا ەلەكتروحيميا ءوندىرىسى دامىعان مەملەكەتتىڭ ءبىرىمىز دەدىڭىز. الايدا عىلىمدا قول جەتكىزگەن تابىستى ءوز ەلىمىزدە قولدانا الماساق، نەسىنە ماقتانامىز؟
– ماسەلەنىڭ تۇپ-توركىنى وسىندا عوي. جالپى، ەلەكتروحيميا دەگەن نە؟ بۇل توك جىبەرۋ ارقىلى حيميالىق رەاكسيانى جۇرگىزۋ. مىسالعا، جەزقازعاندا، بالقاشتا وسى ارقىلى تازا مىس، ال پاۆلوداردا اليۋمينيي الىنادى. بۇگىندە كوپتەگەن ءوندىرىس وشاقتارى توقتاپ قالدى. كەيبىرى شەتەلدىك الپاۋىت كومپانيالاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى. ءبىزدىڭ دە وندىرىسپەن بايلانىسىمىز بىرتە-بىرتە ۇزىلە باستادى.
– سىزدىڭشە، «عىلىمدى دامىتۋ كەرەك» دەگەن ءسوز ورىندالماس ۇرانعا اينالعانى ما؟
– ءار مەملەكەتتىڭ عىلىمى دامۋى كەرەك. كەزىندە ورتا ازيا بويىنشا ەلەكتروحيميا ماماندارىن دايىندايتىن وقۋ ورنى – شىمكەنت حيميا، تەحنولوگيا ينستيتۋتىنان جىلىنا 25 ەلەكتروحيميك شىعاتىن. سونىڭ ءوزى جەتپەيتىن ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە ەلەكتروحيميكتەر ەكاتەرينبۋرگتا، ماسكەۋدە دايارلانسا دا، ولاردى بۇكىل وداق بويىنشا اكەتەتىن. بىردە-بىرى جۇمىسسىز قالمايتىن. ال ءقازىر جىلىنا تورت-بەس مامان دايارلانا ما، جوق پا، بىلمەيمىن.
– دەمەك، سۇرانىس جوق قوي…
– سۇرانىس تا، بايلانىس تا جوق. كەيدە عالىم رەتىندە ماسەلەنىڭ وسى جاعىن ويلاسام، مازام قاشادى. «عىلىمى جوق ەلدىڭ بولاشاعى جوق» دەمەي مە ءال-فارابي. ءبىزدىڭ عىلىمنىڭ دامىماي قالعان كوپتەگەن سەبەبى بار. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ جاڭا تەحنولوگيانى جاپپاي شەتەلدەن ساتىپ الۋ باستالدى. ءبىراق مۇنىڭ بۇرىس ەكەنىن ەگەمەندىك العانىمىزعا 25 جىلعا اياق باسقان ۋاقىتتا تۇسىنە باستادىق. ەشبىر مەملەكەت عىلىمداعى جەتىستىگىن بوگدە ەلگە بەرمەيدى. تەك جۇزەگە اسىرىپ، ودان ناتيجەلى پايدا كورگەننەن كەيىن عانا بەرۋى مۇمكىن. شىنىندا دا، ءار مەملەكەتتىڭ دارىگەرى، ءمۇعالىمى بولۋى كەرەك سياقتى، عالىمدارى دا بولۋى كەرەك. ءار سالادا تەپە-تەڭدىك بولۋى ءتيىس. كوپتەگەن دامىعان مەملەكەتتەردە ءجىو-نىڭ 3-4 پايىزىنا دەيىن عىلىمعا بولىنەدى. ادام عىلىممەن شۇعىلدانباسا، بولاشاق جوق. ال ەگەر عىلىمعا بەت بۇرساق، تابيعاتتىڭ زاڭدىلىقتارىن اشىپ، جاڭا قوسىلىستاردىڭ قاسيەتىن زەرتتەپ، بۇرىن بولماعان دۇنيە اشۋعا بولادى. قۇداي-اۋ، كۇن سايىن پايدالانىپ جۇرگەن زاتتىڭ ءبارى عىلىمنىڭ ناتيجەسى. ءبىز ونى قايدان الىپ ءجۇرمىز؟ كەيدە بولماشى زاتتى دا شەتەلدەن ساتىپ الامىز. سونى وزىمىزدە وندىرۋگە الەۋەتىمىز جەتپەي مە؟ فينليانديا، نورۆەگيا، ت.ب. حالىق سانى از مەملەكەتتەر ءوز ءوندىرىسىن جولعا قويىپ العان. سەبەبى ولار عىلىمدى دامىتىپ، ناتيجەلى جەتىستىگىن كورىپ وتىر. ال، بىزدە تۇك تە جوق دەۋگە بولادى.
– ەلباسى «عىلىم تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلدانعان كەزدە ءجىو-نىڭ 3 پايىزىن عىلىمعا بولەمىز دەگەندى قاداپ ايتقان ەدى.
– ايتىلۋى ايتىلدى عوي. ءقازىر 0،1 پايىزدىڭ شاماسىندا عانا.
– بۇگىندە يننوۆاسيالىق-يندۋستريالدىق جوبالارعا مەملەكەت تاراپىنان كوپ كوڭىل بولىنۋدە. سونىڭ ناتيجەسىندە 20 عىلىمي تەحنوپارك اشىلدى ەمەس پە؟
– 20 عىلىمي تەحنوپارك اشىلدى. وعان قانشاما قاراجات ءبولىندى. ونىڭ باسىنا عالىم ەمەس، كوممەرسانت كەلدى. ولار تەك ءوز پايداسىن عانا ويلايدى. شىنى كەرەك، سول تەحنوپاركتەر ەشتەڭە جاساپ جاتقان جوق سياقتى. ال كەرىسىنشە، ءارقايسىسىنا عالىم تاعايىنداعاندا، جۇمىس جەمىستى بولار ەدى. ماعان دا ينستيتۋت بەرىپ، جاعداي جاساسىنشى، بار كۇشىمدى سالار ەدىم. ءالى تالاي شارۋا اتقاراتىن قاۋقارىم بار.
– سوڭعى كەزدە عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتكەرلەرى جالاقىنى ۋاقىتىلى الماۋىنا بايلانىستى ماسەلەنى ءجيى كوتەرىپ ءجۇر. ءتىپتى، ءقايبىر جىلى ءبىر ينسيتۋت ماماندارىنىڭ نارازىلىق اكسياسىن وتكىزگەنى ەسىمىزدە. شىن ءمانىندە، عالىمداردىڭ جاعدايى سونشالىقتى تومەن بە؟
– عالىمداردىڭ جاعدايى وتە قيىن. مىنە، جىل باسىنان بەرى ءتورت اي بويى قاراجات بولىنگەن جوق. مينيسترلىكتىڭ بىزگە ۇنەمدەگەن ازىن-اۋلاق اقشاسى بار ەكەن. سودان ءبولىپ بەرىپ، اشتان ولتىرمەي وتىر. تۇسىنبەيمىن، ءقازىر كوپ نارسەنىڭ ماعىناسى دا، قيسىنى دا كەتكەن بە؟! مىسالى، عىلىمعا اقشانى بولەتىن – شەنەۋنىكتەر. ولار عىلىمدى تۇسىنبەيدى، ءبىراق سولار عىلىمعا اقشا بولەدى. كەڭەس وداعى كەزىندە ءاربىر عىلىمنىڭ باعىتى بويىنشا قاراجات باس ينستيتۋتقا تۇسەتىن. بۇل ينستيتۋت ءبارىن بىلەدى. مىسالى، سول كەزدە ءبىزدىڭ ينستيتۋت ەلەكتروحيميا جانە كاتاليز بويىنشا باس ينستيتۋت بولدى. وسى باعىتقا بايلانىستى قاراجاتتىڭ كوبى ءبىز ارقىلى وتەتىن. سوسىن بىزگە ەسەپ بەرەتىن، وتە وبەكتيۆتى بولاتىن. ال ءقازىر مينيسترلىكتەگى شەنەۋنىكتەر ءبىزدىڭ جۇمىستى تۇسىنبەيدى. اقشاعا وزدەرى يەلىك ەتكىسى كەلەدى. مىنە، سونىڭ سالدارىنان قانشاما قيىندىق تۋىپ وتىر. ەڭ سوراقىسى سول، ەندى ولار ءبىزدىڭ وي-يدەيامىزدى شەتەلگە ەكسپەرتيزاعا جىبەرۋدى شىعاردى. بۇكىل ىشكى سىرىمىزدى، ويىمىزدىڭ ءبارىن اشىق-شاشىق بەرە سالادى.
– نەگە؟ بۇعان جول بەرىپ وتىرعانىمىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
– بۇرىن شەتەلدىكتەر ءار ينستيتۋت نەمەن اينالىساتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ارنايى شپيوندار جىبەرسە، ءقازىر ءوزىمىز-اق اپارىپ بەرەمىز. نەگە ەكەنىن سۇراساق، جاۋابى مىناۋ. «ءبىزدىڭ ساراپشىلار وبەكتيۆتى شەشىم شىعارا المايدى» ەكەن. ال شىن مانىندە، ەڭبەككە وبەكتيۆتى باعا بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ول مەنىڭ كوڭىل-كۇيىمە، بىلىمىمە، تۇسىنۋىمە بايلانىستى. كەز كەلگەن جۇمىسقا «وتە جاقسى» نەمەسە «تۇككە جارامايدى» دەپ رەسەنزيا بەرۋىم مۇمكىن. ياعني، ادام الدىڭداعى جۇمىستىڭ جاقسى جانە جامان جاعىن تابا الادى. نەنى كورگىسى كەلسە، سونى كورەدى عوي. ءبىر مىسال ايتايىن، ءبىر جوبامىزعا وسىنداي ەكسپەرتتىڭ قويعان باعاسىنا بايلانىستى، ەكىنشى جىلعا اقشامىزدى كەسىپ تاستادى. ايتارلىقتاي سىنى دا جوق. بار سىلتاۋى – «سەندەر باسقا عىلىمي جۇمىستارعا سىلتەمەنى از جاساپسىڭدار» دەيدى. ءبىزدىڭ باعىت بويىنشا ەشكىم شۇعىلدانباسا، قالاي جاسايمىز سىلتەمەنى؟ ونى تۇسىندىرەتىن ادام جوق. ايتتى دا كەتتى. نەمەسە «گرافيكاڭىز دۇرىس ەمەس» دەيدى. دۇرىس بولماۋى مۇمكىن ەمەس. مەملەكەتتىك ستاندارتتى تەكسەرۋشىلەردىڭ قولىنان وتكەن جوبا عوي. سويتەدى دە، 18 بالل قويادى. ال 20 بالعا جەتپەگەندىكتەن، ءبولىنىپ تۇرعان اقشانىڭ 10 پايىزىن كەسىپ تاستادى. ەگەر 15 بالدان تومەن بولسا، وندا 20 پايىزىن الىپ قويادى. وسىنداي قيتۇرقى زاڭدارى بار. تاعى ايتام، ولاردىڭ بەرگەن باعاسى ەشقانداي دا وبەكتيۆتى ەمەس. اۋ، عالىمداردىڭ ەڭبەگىن وسىلاي ەش ەتۋگە بولا ما ەكەن؟
– سوندا قۇندى، باعالى يدەيانىڭ ءبارىن شەتەلگە ءوزىمىز بەرىپ قويىپ وتىرمىز با؟
– باياعىدا ءبىر زاۋىتتا ءوندىرىس جولعا قويىلسا، شپيوندار جۇرەدى ەكەن. ولار زاۋىتقا كەلىپ جاتقان زاتتار مەن قالدىقتاردى قاراپ، زاۋىتتىڭ نە وندىرەتىنىن، قانشا كولەمدە وندىرەتىنىن ەسەپتەپ شىعارادى ەكەن. ال ءقازىر ەشقانداي شپيوننىڭ كەرەگى جوق. تىپتەن، كەرەمەت يدەيانىڭ كوبى شەتەلگە كەتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەڭبەكتى جارامسىز دەپ تاۋىپ، وزدەرى شۇعىلدانىپ جاتپاعانىنا كىم كەپىل؟ يدەيا – وتە قىمبات. ءبىراۋىز ءسوزدىڭ ءوزى بۇكىل عىلىمدى وزگەرتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. كوردىڭىز بە؟! ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز وسىلاي تالكەككە سالىنىپ كەتتى. ال عىلىم دامىماسا، بولاشاق قايدا؟
– بۇل ماسەلەنى ءتيىستى ورىندارعا جەتكىزدىڭىزدەر مە؟
– ايتقاندا، ءبىزدى كىم تىڭدايدى؟ جاڭا عانا ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ جيىنىنان كەلدىم. الگى اكادەميانىڭ ديرەكتورى بۋكتۋكوۆ «شەتەلدىك ەكسپەرتيزا جاسايتىندارعا 3 ملن اقش دوللارىن بەرەدى ەكەن» دەپ ءبىز بىلمەيتىن جاڭالىقتىڭ بەتىن اشتى. بىرىنشىدەن، يدەيامىزدى ۇرلاپ الادى، ەكىنشىدەن، تاعى قوسىمشا اقشا تولەيمىز. بۇل نە سوندا؟ شىن مانىندە، سول 3 ملن دوللارعا 20 ينستيتۋتتى قارجىلاندىرۋعا بولادى ەمەس پە؟!
– بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى قايسى؟
– بۇعان باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. حيميا سالاسىن حيميا ينستيتۋتىنا، ەلەكتروحيميا كاتاليزىن ءبىزدىڭ ينستيتۋتقا، فيزيكا سالاسىن فيزيكا ينستيتۋتىنا بەرۋ كەرەك. شەنەۋنىك سونىڭ ۇستىنەن قاراپ وتىرسىن! كەڭەس وداعىن اناۋ دەيمىز، مىناۋ دەيمىز، ءبىراق 1950-60 جىلدارى اش-جالاڭاش جۇرسەك تە عىلىم سالاسى جاقسى دامىدى. نەگە؟ سەبەبى قاراجات دۇرىس ءبولىندى. ستالين عالىمدى، عىلىمدى وتە جاقسى باعالاعان. سوعىس بىتكەننەن كەيىنگى جىلدارى ورتاڭقول عالىمنىڭ ايلىعى سول كەزدەگى وبلىس حاتشىسىنىڭ ايلىعىنان كوپ بولعان. 1950-60 جىلدارداعى جەتىستىكتىڭ ءبارى سونىڭ ارقاسى. بىردە فيزيولوگ-عالىم ي.پاۆلوۆتىڭ «ريەۆوليۋسيانى سىناپ جۇرسەم، قاسىمداعىلاردىڭ ءبىرازىن سوتتاپ جاتىر ەكەن. سويتكەنشە، «ستالين شاقىرىپ جاتىر» دەگەن حابار جەتتى. قورقىپ بارسام، ول: «ءسىزدىڭ بىردەن-بىر فيزيولوگ-عالىم ەكەنىڭىزدى جاقسى بىلەمىن. بۇكىل ماقالاڭىزدى وقىپ ءجۇرمىن. سىنىڭىزبەن دە، وكپەڭىزبەن دە كەلىسەمىن. بىزدەن دە قاتەلىك كەتەدى. ودان دا ءسىزدىڭ سالاڭىز بويىنشا ينستيتۋت سالايىق. ءسىز ماعان جوباسىن جاساپ اكەلىڭىز» دەپ ءبىر اپتا ۋاقىت بەردى. سوسىن كىشكەنتاي جوبا سىزىپ اپارىپ ەدىم: «مىناۋىڭىز نە؟ اناۋ گەرمانياداعى، انگلياداعى ينستيتۋت وسىنداي ما؟»، – دەدى. سودان نە كەرەك، قانشاما گەكتار جەر ءبولىپ، ءبىر جىلدا سالىپ بەردى» دەگەنىن ەستىگەم. سول ستالين ءار سالانىڭ عالىمدارىنا ينستيتۋت اشىپ بەرگەن. بۇگىن دە عالىمداردى تاۋىپ، جاعدايىن جاساۋ كەرەك. جاقسى عالىم ۇرلامايدى، وتىرىك ايتپايدى، الدامايدى. ول ۇرلاعان نارسەنى جيىرما جىلدان كەيىن دە تاۋىپ الۋعا بولاتىنىن بىلەدى. اقىل-ويى بار ادام جامان نارسەگە بارمايدى. ءقازىر شە؟ ءقازىر ءبىزدىڭ عىلىم ويلايتىن شامامىز جوق. ارينە، بىزدە اقشا بولىنبەيدى دەۋگە دە بولمايدى. ءبىراق ءبارى ءراسۋا بوپ كەتتى.
– ال ءسىز مەڭگەرۋشىلىك ەتەتىن ەلەكتروحيميالىق تەحنولوگيالار زەرتحاناسى عىلىمعا قاتىستى نەندەي جاڭالىقتارىمەن قۋانتىپ كەلەدى؟
– ويبوي، بىزدە جاڭالىق كوپ. ءبىز ەلەكتروحيميا سالاسىندا جاڭا دۇنيە جاساپ جاتىرمىز. ونىڭ ءبىرى – وتە مايدا ۋلتراديسپەرلى، نانو رازمەرلى مەتالدىڭ مايدا ۇنتاعىن الۋ. مەتالدىڭ مايدا ۇنتاعىن الۋ وتە قيىن. بۇرىنعى مايدا دەگەن نارسە ءقازىر تۇيە بولىپ كەتتى. ونى الاتىن ءادىس جوقتىڭ قاسى ەكەن. سوعان ەلەكتروحيميالىق جولمەن نانورازمەرلى مەتال توكتارىن الۋدىڭ ءۇش جاڭا مەحانيزمىن تاپتىم. ونىڭ قاسيەتى ەرەكشە. ونى قولداناتىن جەر وتە كوپ. ءبىر نارسە ايتايىن. كوكپ وك-نىڭ باس حاتشىسى م. گورباچيەۆ ءبىر سەزدە: «ءقازىر كەڭەس ۇكىمەتىندە ەكى جاڭالىق بار. ونىڭ ءارقايسىسى بىرنەشە ميلليارد رۋبل پايدا اكەلەدى. ال بۇل نەگە قولدانىلماي جاتىر؟» دەگەن. سونىڭ ءبىرى مىستىڭ ۇنتاعىنا بايلانىستى ايتىلدى. جاس عالىم رەتىندە مايدا ۇنتاقتاردى الىپ جۇرگەن كەزىم. سوسىن جاتپاي-تۇرماي گورباچيەۆقا دا، پاتەنت بەرەتىن مەكەمەلەرگە دە حات جازدىم. شىندىعىندا، مىستىڭ مايدا ۇنتاعىن موتورعا قۇيسا، ۇيكەلىس كۇشى ازايىپ، جۇمىس ىستەۋ ۋاقىتى بەس-ون ەسە ارتادى. ءبىراز سىناقتان وتكىزىپ، ءبىزدىڭ ۇنتاعىمىزدىڭ قاجەت ەكەنىن ەندى دالەلدەگەن تۇستا كەڭەس وداعى تاراپ كەتتى. كەيىننەن ۇنتاقتى جەزقازعاننىڭ اشىق شاحتاسىندا جۇمىس ىستەيتىن كولىكتىڭ موتورىنا پايدالانىپ، ەڭبەك كۇشىن ارتتىرعانىن ەستىدىم. ءبىر جىلدان كەيىن موتورىن قاراسا، جاپ-جاڭا دەيدى. ءتىپتى، ارتىعىمەن كەتەتىن جانارمايدىڭ مولشەرى ازايىپ، موتوردىڭ شۋى باسىلادى ەكەن. بۇعان دا پاتەنت الدىم.
تەمىرتاۋداعى «يسپات-كارمەت» زاۋىتىندا قاڭىلتىر شىعارادى. بۇرىن ودان «جيگۋلي» كولىگىنىڭ قاڭقاسىن جاسايتىن. سوعان ءبىزدىڭ ۇنتاقتى قولدانىپ كورىپتى. ەكى ەسە جۇمىس ىستەيتىن بولىپتى. ءبىراق ولار: «سىزدەردىكىن قولدانا المايمىز، ءبىز جيىرما جىلعا مويىنتىرەك (پودشيپنيك) ساتىپ الاتىن شەتەلدىك كومپانيامەن كەلىسىمشارتقا وتىرعانبىز»، – دەپ جاۋاپ بەردى. نەگىزىندە ءبىر مويىنتىرەك 10-15 مىڭ دوللار تۇرادى ەكەن. پاللاديي، پلاتينا دەگەن قىمبات مەتالل بار. سونىڭ ءبارى ۇنتاق ارقىلى عانا جاسالادى. ءبىز مىس، پلاتينا، پاللاديي، ت.ب. كوپتەگەن قىمبات مەتالداردىڭ نانورازمەرلى ۇنتاعىن الۋدى كورسەتتىك. ارينە، عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەنمەن، ىسكە اسىرۋ جاعى توقتاپ تۇر.
اليۋمينيي مەن سۋ ارەكەتتەسكەندە سۋتەگى الىناتىنىن تاپتىم. مۇنىڭ ءپرينسيپىن عانا كورسەتتىم. جەردىڭ تارتىلىس كۇشىنەن ەلەكتر قۋاتىن الۋ مۇمكىن ەكەنىن تەوريالىق تۇرعىدان دالەلدەپ، پاتەنت الدىم. مىسالى، گيدروەلەكترستانسياسىن الايىق. ەشكىم وت جاعىپ جاتقان جوق، سۋ بۋلانادى، ۇشادى، ول قايتا جاۋىن بولادى، ەريدى، اعادى. وسىنى ءبىر جەرگە جيناقتادىم. 20 مەتر مۇنارا سالىپ تەكسەرۋ كەرەك. ەگەر بۇل ماسەلە شەشىلسە، كومىر دە، مۇناي دا، گاز دا دالادا قالادى. ءار ءۇيدىڭ قاسىندا ءبىر مۇنارا بولسا، سودان توك الىپ وتىرا بەرەدى. تەمىردەن توك الاتىن ءادىس تاپتىم. مەندە عىلىمي جاڭالىق جەتەدى.
– وسى ۋاقىتقا دەيىن 190 پاتەنتءتىڭ يەسى اتانىپسىز. ءاربىر عالىم ارماندايتىن-اق كورسەتكىش…
– تەك پايدا تابا الماي ءجۇرمىز عوي. قايدا بارام؟ وسى جاڭالىقتارىما ۇلكەن ەڭبەكپەن جەتتىم. مەتالدان ۇنتاق الۋ باعىتى بويىنشا 32 عىلىم كانديداتىنا، 2 عىلىم دوكتورىنا، 7 Phd دوكتورىنا جەتەكشىلىك ەتتىم. شىركىن، ءبارى جۇرەك پەن تىلدە سايراپ تۇر، ءبىراق وندىرىسكە ەنگىزۋ جاعىنا كەلگەندە قول قىسقا. جانىما ءبىر مەنەدجەر كەرەك پە؟ ءوزىم ايلىعىمدى ارەڭ الىپ وتىرعاندا، ونى قالاي ۇستايمىن؟ زاۋىت باسشىلىعىنا بارىپ، سويلەسەيىن دەسەڭ، ءبارىنىڭ قوجايىنى شەتەلدىكتەر. ال ولار جولاتپايدى دا.
تاعى ءبىر جاڭالىعىم – اينىمالى توكپەن زاتتاردى الۋ. بىزدە اينىمالى توك وتە ارزان. ال حيميالىق پروسەستىڭ كوبى تۇراقتى توكپەن جۇرەدى. ماعان دەيىن اينىمالى توكپەن رەاكسيا جۇرمەيدى دەپ كەلگەن. قالاۋىن تاپسا، اينىمالى توكپەن، ءتىپتى تۇراقتى توكپەن جۇرمەيتىن پروسەستەردى جۇرگىزۋگە بولادى ەكەن. ءوزىم قازاقستاندا «اينىمالى توك ەلەكتروحيمياسى» دەگەن عىلىمنىڭ جاڭا سالاسىن اشىپ كەلە جاتقان سياقتىمىن. قازاقستاندا مەن عانا اينالىسامىن. ورىستىڭ كوپتەگەن عالىمدارى «دۇرىس ەمەس، بۇل مۇمكىن ەمەس» دەپ تالاي جازعان. دەسە دە، ەلىمىزدە اينىمالى توك ەلەكتروحيمياسى دەگەن جاڭا باعىت اشىلدى. وسى باعىت بويىنشا وننان استام كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعالدى. سوسىن تيتان دەگەن مەتالل بار. وتە قاتتى مەتالل. 1800 گرادۋستا عانا بالقيدى. ءبىر جەرى جاراماي قالسا، ءارى قاراي وڭدەۋ قيىن. ال ونى ەرىتە الساق، قوسىندىسى كەرەمەت. اينىمالى توكپەن تيتاندى قانت سياقتى ەرىتتىم. ماعان دەيىن ەشكىم ەرىتە الماپتى. اۋەلگىدە وتە مايدا ۇنتاق العاندا اكادەميك ا.جارمەنوۆ: «ەلەكتروليز ادىسىمەن سۋعا باتپايتىن وتە مايدا مىس ۇنتاعىن العان دۇنيەجۇزىندەگى العاشقى ادام، ول پروفەسسور ءا.باەشوۆ» دەسە، ال تيتانعا ءتانتى بولعان ەۆرەي عالىمى مارك زالمانوۆيچ ۋگورەس: «ءابدۋالى، سەن تابيعاتتىڭ ادەيىلەپ جاراتقان ەڭ قاتتى، ەڭ مىقتى جانە ەرىمەيتىن مەتالى تيتاندى فۋندامەنتالدى زەرتتەۋلەر نەگىزىندە تاس-تالقانىن شىعارىپ، قانت سياقتى ەرىتۋ امالدارىن تاپتىڭ، بۇل سەنىڭ ادال تەرىڭدى توگىپ، تاپقىر تاجىريبەلەر ناتيجەسىندە جەتكەن جەمىستەرىڭنىڭ ءبىرى. سەنى «عىلىممەن شۇعىلدانسىن» دەپ قۇدايدىڭ ادەيىلەپ جاراتقان ادامدارىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن» دەپ باعا بەرگەن ەدى.
– ەكولوگيا سالاسىن دا زەرتتەدىڭىز. ەلىمىزدىڭ كەيبىر ايماقتارىنىڭ جاعدايى كوڭىل قۋانتارلىق ەمەس. ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىك تۋرالى از ءسوز بولعان جوق. ءبىراق…
– تەپە-تەڭدىككە قاراپ جاتقان ەشكىم جوق، ول وتە جوعارى شەكتە بۇزىلعان. ءوندىرىس ورىندارى قالدىقتاردى سۋعا اعىزىپ، قورشاعان ورتانى لاستاپ جاتىر. شەتەلدىكتەر قۇرامىندا كۇكىرتسۋتەك بار گازداردى زياندىعىنا قاراماستان اۋادا جاعىپ جىبەرىپ، اتموسفەرانى لاستاۋدا. «بايقوڭىردان» ۇشقان زىمىراندار اپاتقا ۇشىراعان سايىن جەرىمىزگە 400-600 تونناداي گەپتيل توگىلەدى ەكەن. گەپتيل دەگەن وتە ۋلى زات. ول توپىراققا ءسىڭدى، اۋاعا شاشىلدى. ونىڭ زاردابىن قالاي تارتىپ جاتقانىمىزدى بىلاي ايتار ەدىم. ەگەر قۇرباقانى ىستىق سۋعا سالىپ جىبەرسەڭىز، بىردەن سەكىرىپ شىعۋعا تىرىسادى. شىعىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ال سول قۇرباقانى بولمە تەمپەراتۋراسىنداعى سۋعا سالىپ، سۋدى جايلاپ، بىرتىندەپ قىزدىرا بەرسەڭىز، ونىڭ دەنەسى دە بىرتىندەپ تەمپەراتۋراعا بەيىمدەلە بەرەدى. سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى 1000-قا جەتكەندە ءپىسىپ ولەدى. سول سياقتى ادامنىڭ دا اعزاسى ەكولوگيالىق اپاتتىڭ سالدارلارىنا ۇيرەنە بەرەدى، ءبىراق ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن سولاردىڭ اسەرىنەن ۋاقىتى جەتپەي تىرشىلىگىن توقتاتادى.
– ءىشىپ وتىرعان اۋىزسۋ دا، جۇتىپ وتىرعان اۋا دا تازا ەمەس دەيسىز. وسى باعىتتا دا عىلىمي جاڭالىعىڭىز بار سياقتى…
– مىسالى، سۋ تازالاۋدا حيميالىق رەاكتيۆ – كواگۋليانت دەگەن قولدانىلادى. ءسىز سۋدى قانشا سۇزسەڭىز دە، تازارمايدى. ال وعان كواگۋليانتتى قوسىپ جىبەرسەڭىز، ءمولدىر بوپ شىعا كەلەدى. ول – اليۋمينيي مەن تەمىردىڭ تۇزى. وسىنى ءبىز اينىمالى توك ارقىلى الامىز. بىلۋىمشە، مۇنى ەلىمىز رەسەيدەن، قىتايدان قىمبات باعاعا ساتىپ الىپ جاتىر. بىزگە جاعداي جاساسا، بۇكىل قازاقستانعا جەتەتىن كواگۋليانت وندىرەر ەدىك. نەگىزى اينىمالى توك ارقىلى كوپ زاتتى وڭاي الۋعا بولادى. ناتيجەسىندە باسقا زاڭدىلىقتار پايدا بولادى. عىلىمي جاڭالىق دەگەن وسى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعادى. ءبىز ەرىمەيتىن انودتى دا ەرىتتىك. ەندى وسىعان پاتەنتتى امەريكادان دا الۋىم ءۇشىن 3 مىڭ دوللار كەرەك ەكەن. ول اقشانى كىم بەرەدى؟
قازاقستان مۇنايىنىڭ ساپاسى ناشار. قۇرامىندا كۇكىرت، پارافين كوپ. مۇنايدى وڭدەگەندە كۇكىرتتى ءبولىپ الادى. ءقازىر اقتاۋ، اتىراۋ جاقتا كۇكىرتتەن ۇلكەن تاۋ پايدا بولدى. بۇرىن كۇكىرتتى ادەيىلەپ السا، ءقازىر بۇل قوسىمشا ءونىم. ونىڭ زيانى كوپ. سول اقتاۋ، اتىراۋ اۋىلدارىندا ءار كوشەدەن جىلىنا ءبىر ادام اسىلىپ ولەدى ەكەن. ءقازىر باسشىلار سول كۇكىرتتى نە ىستەرىن بىلمەي دال. جالپى، كۇكىرتتىڭ ءوزى رەاكسياعا تۇسە قويمايتىن ەلەمەنت. ونىڭ دا امالىن تابۋعا بولادى. ادەتتە 50 پايىز كۇكىرت، 50 پايىز گرافيت بولسا، وسىنىڭ قۇرامىنداعى كۇكىرت مەتالل سياقتى توقپەن رەاكسياعا تۇسە بەرەدى. ەگەر توك وتكىزەتىن كومپوزيسيا قۇرامىنداعى كۇكىرتتى ءسىلتىلى ورتادا كاتودتى پولياريزاسيالايتىن بولساق، ناتريي ءسۋلفيدى تۇزىلەدى. كەيىنگى قوسىلىس – ءتۇستى مەتالدار رۋداسىن فلوتاسيا ارقىلى بايىتۋ كەزىندە قولدانىلاتىن ەڭ قاجەتتى فلوتورەاگەنتتەردىڭ ءبىرى. رەسپۋبليكا جىلىنا پالەنباي مىڭ توننا فلوتورەاگەنتتى ناتريي ءسۋلفيدىن قىتايدان، رەسەيدەن ساتىپ الادى. ول ەلگە جەتكەنشە قاسيەتىن جوعالتىپ الادى. بۇل دا بىزدە دايىن ەدى. بۇل عىلىمي جۇمىس بويىنشا ون شاقتى پاتەنت الدىق. كەزىندە اقش-تىڭ قوعام قايراتكەرى حيللاري كلينتون ەڭ جاقسى تەحنولوگياعا بايقاۋ جاريالادى. عىلىمي جاڭالىقتىڭ قىر-سىرىن، سيقىرىن ايتىپ، ءبىز 20 مىڭ دوللار العانىمىزعا ءماز بولدىق. ولار نەگىزىندە يدەيا ۇرلاپ الۋعا كەلگەن عوي. سەبەبى امەريكادان العان پاتەنتىمىز جوق. وندىرىستەرىنە ەنگىزسە دە ەشتەڭە ىستەي المايمىز. وسى گرانت بۇكىل ورتا ازيا بويىنشا 8 عالىمعا بەرىلدى.
تاعى ءبىر جۇمىسقا توقتالماسام بولماس. حيميادا زاتتار كوپ، رەاكسيا ءجۇرۋ كەرەك، ءبىراق جۇرمەيدى. وڭاي توتىقسىزدانۋ كەرەك، ءبىراق توتىقسىزدانبايدى. سونىڭ امالىن تاپتىم. «قالاۋىن تاپساڭ قار جانار» دەمەكشى، اقىرى رەاكسيانى جۇرگىزدىم. ۇستازىم ەۆنەي بوكەتوۆ: «كىتاپتا رەاكسيا جۇرمەيدى دەلىنگەن، سەن شاتاستىرىپ وتىرسىڭ-اۋ» دەپ شىج-بىج بولادى. ىلە-شالا دالەلدەپ بەرىپ ەم، ءماز بولعانى ەسىمدە. ديسسەرتاسيامدى قورعايىن دەپ جۇرگەندە، ول كىسى اياق استىنان قايتىس بولدى. لەنينگرادقا، عالىم تاتيانا ناۋموۆناعا بارىپ، ءبارىن ايتىپ بەرىپ ەم: «سەن ادەمى تۇسىندىرەسىڭ، ءبىراق سەنبەيمىن» دەدى. وندا سىزگە ءۇش ايدان سوڭ كەلىپ، دالەلدەيمىن دەدىم. كەيىن بارسام، سول تۋرالى ءدارىس ءوتىپ جاتىر ەكەن. مەنى كورىپ، قۋانىپ كەتتى. سويتسەم، مەنىڭ شىرىلداپ جۇرگەن ەڭبەگىمدى ەسكەرىپ، رەاكسيانى تەكسەرىپ كورىپتى. سودان عالىم: «بۇل رەاكسيانى اكەم 50 جىل جۇرمەيدى دەگەن، مەن 30 جىل سولاي دەپ كەلدىم. بۇل جۇمىسىڭ ءبىزدى تاڭقالدىردى» دەگەنى بار.
– ءبىر كەزدەرى كولىك جارىعىن كوزگە تۇسىرمەيتىن جوبا جاساپ ەدىڭىز عوي. ول دا اياقسىز قالدى ما؟
– 2003 جىلى جول اپاتىنا ءتۇستىم. تۇندە كولىكتەر الىس جانە جاقىنعا تۇسىرەتىن جارىعىن جاعىپ جۇرەدى. كەيبىر جۇرگىزۋشىلەر قارسى الدىنداعى كولىككە الىسقا تۇسىرەتىن جارىعىن باقشيتىپ وتە شىعادى. وسىنىڭ كەسىرىنەن ءبىر تۇندە تالاي ادام قايتىس بولادى ەكەن. ال سونى كوزگە كورسەتپەيتىن عىلىمي جوبا جاسادىم. كەلە جاتساڭىز، كولىكتىڭ جارىعى سىزگە جەتپەيدى. ءوشىپ تۇرعان سياقتى. اۋەلى ادامزاتتىڭ قامىن ويلاۋ كەرەك قوي. مىنە، سونى استاناعا بارىپ كورسەتەيىن دەسەم، ءىسساپارعا اقشا بولىنبەيدى.
– بۇگىندە دامىعان ەلدىڭ ءبارى كۇن ساۋلەسىنەن توك الاتىن جاعدايعا جەتتى. بۇل ماسەلە بويىنشا نە ايتاسىز؟
– كۇننەن قانشاما ەنەرگيا الۋعا بولادى. تۇركيادا ءار ءۇيدىڭ توبەسىندە كۇن ساۋلەسىنەن توك الاتىن قۇرىلعى بار. ءبىز جىلى سۋدى توك قوسىپ الامىز. فوتوەففەكت دەگەن كۇن ساۋلەسىنەن توك الاتىن ءادىس بار. ونىڭ دا كەمىستىكتەرى كوپ ءارى قىمبات. ال ءوزىم ەلەكتروحيميالىق ادىسپەن جىلۋدان تىكەلەي توك الۋ ءادىسىن تاپتىم. بۇل فيزيكاداعى تەرموبۋدان ءۇش ەسە ءتيىمدى. جىلۋ تىكەلەي توكقا ءوتىپ كەتەدى. ءۇش جىل قاتارىنان 6 ملن تەڭگە الىپ كەلدىك. ال قىتايدا، امەريكادا ەنەرگيانى جاڭالاندىرۋعا تريلليون دوللار بولىنسە، قازاقستاندا جىلىنا 80 ملن دوللار بەرىلەدى دەيدى. دەمەك، ەنەرگەتيكا ماسەلەسىن شەشۋدە جىلۋدان توك الۋدى ءپرينسيپتى تۇردە شەشىپ قويدىق. ونى ءارى قاراي جۇزەگە اسىرۋ تاعى دا قارجىعا تىرەلىپ تۇر.
ءقازىر اتىراۋ، شىمكەنت، پاۆلوداردىڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنان قالدىق رەتىندە ساسىق سۋ شىعادى. ءۇش جىلدان بەرى ونى تازالاۋ ءادىسىن ەنگىزدىك. تۇيىرشىكتى ەلەكترودتى پايدالانۋ ارقىلى تازالاپ كوردىك. الگى زاۋىتتاردا بىلتىر وندىرىستىك سىناق وتكىزدىك. اتىراۋ 15 ملن تەڭگە اقشا ءبولدى، ال شىمكەنت وندىرىسكە ەنگىزەمىز دەگەن ەدى، تىم-تىرىس. ماقتانعانىم ەمەس، ءبىزدىڭ كىشكەنتاي زەرتحانا ءۇش-تورت ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن اتقارىپ وتىر. ال، ايلىعىمىز تۇك ەمەس. نەگىزگى ايلىعىم – 83 مىڭ تەڭگە، دوكتورلىققا قوسىمشا 20 مىڭ تولەيدى.
– ءسىز عىلىمعا تالانتتى، جاس مامانداردىڭ اۋاداي قاجەتتىگىن ايتىپ كەلەسىز. شىن مانىندە، عالىمداردىڭ ورتاشا جاسى – 65-تە ەكەن. ءتىپتى، «عالىمدار قارتايىپ كەتتى» دەگەن دابىل پىكىردى ءجيى ەستيمىز. ال جاستار 20-30 مىڭ جالاقىعا جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى. قايتپەك كەرەك؟
– جاستاردىڭ ايلىعى وتە از. ءتىپتى، كەيبىرى 12 مىڭ تەڭگە الادى. اراسىندا وتە ءبىلىمدى جاستار بار. باسقا سالاعا كەتكىسى-اق كەلەدى. ءىشىڭ ۋداي اشيدى. كەتىپ تە جاتقاندارى بار شىعار، كىم ءبىلسىن؟! ءبىراق ءبىز: «ءبارى جاقسى بولادى. ەلىمىز عىلىمعا كوڭىل ءبولىپ جاتىر» دەپ جىبەرگىمىز كەلمەيدى. ال نەگىزىندە عالىم قارتايمايدى، كەرىسىنشە پىسەدى. ءبىز بار بىلگەنىمىزدى جاستارعا ۇيرەتكىمىز كەلەدى. كەيبىرى عىلىم جولىنا اداسىپ كەلەدى، ەندى ءبىرى وسى سالانىڭ ناعىز مامانى بولۋعا لايىق. كەمشىلىگىن بىردەن بايقاپ، تۇزەتىپ وتىرۋعا تىرىسامىن. عىلىمعا جاستاردى تارتۋ كەرەك. ۇكىمەتتىڭ ساياساتى وسىعان قارسى سياقتى. ويلاڭىزشى، جوعارى ءبىلىمى بار ادام اقىماق بولماسا، 30 مىڭ تەڭگە بەرەتىن مەكەمەگە جۇمىسقا ورنالاسا ما؟ الدە، 300 مىڭ تەڭگە بەرەتىن كوممەرسيالىق مەكەمەگە مە؟ كىم كەلەدى بىزگە؟ ءارى كەتسە، 60 مىڭ تەڭگە الادى. ول تاماق ىشپەي مە، كيىم كيمەي مە؟ وتباسى قۇرىپ، بالا اسىراماي ما؟ عىلىمعا كەلەتىن جاستاردىڭ دەنى ءوز ءبىلىمى مەن بىلىگىنە سەنگەن قاراپايىم وتباسىنىڭ بالاسى. ونىڭ ىشىندە جاڭا تەحنولوگياعا بايلانىستى جاڭالىق اشىپ، سونى قورعاپ، دالەلدەپ، جالاقىسى كوپ جەرگە اۋىسىپ جاتقاندارى دا بارشىلىق. عىلىمدى تەحنولوگياعا نەگىزدەپ جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى قازىرگى عالىمداردىڭ جاسى 60-70 ارالىعىندا. ال جاستار مەن اقساقالدار اراسىندا بايلانىس ۇزىلگەن. شاكىرت دەگەن ۇستازىنىڭ قاسىندا ءجۇرۋى كەرەك. ميدى باسقا ادامعا قۇيىپ بەرۋگە بولمايدى، ءبىراق ونى كۇندەلىكتى اڭگىمەلەسۋ، سويلەسۋ، اقىلداسۋ ارقىلى قالىپتاستىرۋعا بولادى. عىلىمدى ۇستاز ارقىلى يگەرۋ وڭاي. بارىنە ىشتەي قىنجىلام عوي. ءبىراق قايدام، عىلىممەن ءبىر كۇن شۇعىلدانباسام، ءومىر سۇرە المايتىن سياقتىمىن. قۇداي ومىرگە قايتا كەلتىرسە دە، وسى جولدى تاڭدار ەدىم.
– ءوزىڭىز ايتپاقشى، «ناعىز عالىم بالعا، شەگەمەن-اق ۇلكەن ساراي سالادى» دەيسىز عوي…
– ءدال سولاي. قاراپايىم وتباسىندا تاربيەلەنىپ، شەتەلدە وقىماسام دا، عىلىمي جاڭالىق اشۋدا الدىما قارا سالمادىم. كەيىنگى جاستارعا تەوريالىق تۇرعىدان تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن 1300-دەي عىلىمي ماقالا جازدىم. وقۋ قۇرالىم دا جەتكىلىكتى. قازاق تىلىندە 20-دان استام كىتابىم جارىق كوردى. ءالى ىسكە اسپاعان جوبالارىم كوپ. ماقساتىم – ەنەرگيانىڭ ارزان جولىن الۋ. ادامزاتقا ۇمىتپايتىنداي مۇرا قالدىرۋ. جەردىڭ تارتىلىس زاڭىنان ەنەرگيا الۋعا بولادى، ءتىپتى، سۋدى جاعۋعا دا بولاتىنىن تاپتىم. ءار نارسەنىڭ امالى بار. ەنەرگيانىڭ كوزىن سۋدان الساڭىز، سۋ تاۋسىلمايدى. بۇل كەزدە قايتا سۋ تۇزىلەدى. مىنە، تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ويلايتىنىم عىلىمي جوبالار. كەزىندە تالاي ۇسىنىس ءتۇستى. ءبىراق عىلىمنان كەتپەدىم. ەگەر شەتەلگە بارسام، وسى پاتەنتتەرىممەن-اق شالقىپ ءومىر سۇرۋگە بولادى ەكەن (كۇلەدى).
– «بوكەتوۆ-باەشوۆ» جۇلدىزى دەگەن اتقا لايىق ەڭبەكتەرىڭىز دە حالىق ەسىندە. ءقازىر ۇستازىڭىز جايلى ەڭبەك جازىپ جاتىر ەكەنسىز…
– بوكەتوۆتىڭ شاكىرتى بولعانىمدى ماقتان تۇتامىن. ول كىسى مەنى بالاسىنداي جاقسى كوردى. اكەمدەي ءقادىرلى، ءبىلىمدى، بىلىكتى كىسى بولاتىن. كوزى تىرىسىندە اسپيرانتى – مەنىڭ جوبالارىمدى قۋانا قارسى الدى. فوسفور شلامىنىڭ سۋسپەنزياسىن انود كەڭىستىگىندە وڭدەۋ ارقىلى فوسفات قوسىلىستارىن جانە مىس، نيكەل، كوبالت فوسفيدتەرىن سينتەزدەۋدىڭ العاشقى ەلەكتروحيميالىق تەحنولوگياسىن ۇسىندىق. ناتيجەسىندە ەلەمەنتتى فوسفور مەن مىس يوندارىنىڭ ارەكەتتەسۋ رەاكسياسى نەگىزىندە فوسفور شلامىنداعى فوسفوردىڭ مولشەرىن انىقتاۋدىڭ جاڭا ءادىسى تابىلدى. وعان «بوكەتوۆ-باەشوۆ» ءادىسى دەپ ايدار تاعىلدى. ءبىزدىڭ اناليز بويىنشا ءجۇز ءادىس جاساۋعا بولادى ەكەن. بۇگىندە ۇستازىم حاقىندا كىتاپ جازىپ جاتقانىم راس. ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ قارىم-قاتىناسى، سىيلاستىعى، دوستىعى، ادالدىعى، ءبارى-بارى وسى ەڭبەكتە قامتىلماقشى. مىنە، 70 جاسقا دا اياق باستىم، بارىنە ۇلگەرۋىم كەرەك. ول كىسىنىڭ جانىندا ءجۇرۋ، اقىلىن تىڭداۋ كوپ قوزعاۋ سالدى. ماعان «باسقاشا كوزقاراستا قارايسىڭ. ستاندارتتى ويلامايسىڭ» دەپ ءتانتى بولىپ ءوتتى. ءوزىمنىڭ ورىنداۋىمداعى «ۇستازعا» دەگەن كۇيىم بوكەتوۆكە ارنالعان.
– ءسىزدىڭ ونەردەن دە قۇرالاقان ەمەس ەكەنىڭىزدى بىلەمىز…
– نەگىزى عالىم ادام جان-جاقتى عوي. مەندەلەيەۆتىڭ شۇعىلدانباعان نارسەسى جوق. لومونوسوۆ ولەڭ جازىپ قانا قويماي، ورىس گرامماتيكاسىمەن، فيزيكامەن، حيميامەن شۇعىلدانعان. كىشكەنتاي كەزىمدە ەڭبەككە، تەحنيكاعا، مۋزىكاعا اۋەس بولدىم. راديونى ءوزىم جوندەيتىنمىن. ءوزىم اۋەسقوي كومپوزيتورمىن. مۋزىكادا بايان، دومبىرا كلاسىندا وقىدىم. دوسىم سۇلەيەۆ، سەيدوللا بايتەرەكوۆ ۇشەۋمىز بايان كلاسىندا بىرگە وقىدىق. گيمناستيكانى دا جاقسى مەڭگەردىم. 1996 جىلى «ياساۋي تولعاۋى» اتتى كۇيلەر جيناعىم جارىق كوردى. وعان «ياساۋي تولعاۋى»، «تۇركىستان»، «تۇران»، «رەپرەسسيا»، «ۇستاز»، ت.ب. كۇيلەرىم ەندى. ال «گۇل ارۋ»، «ءومىرىمنىڭ جۇلدىزى»، «ءومىر – ولەڭ»، «تۇركىستان جاستارىنىڭ ءۆالسى» ولەڭدەرىم ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان دينارا مىڭجاسار قىزى
دەرەككوزى: turkystan.kz
