رەسپۋبليكامىزدا ماقتا قوزاسىن ءوسىرىپ-باپتاۋدى قارجىلىق قولداۋ كولەمى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. الايدا ۆاليۋتالىق داقىل ونىمدىلىگىنىڭ ارتۋى مەملەكەتتىكسۋبسيديالارعا سايكەس كەلمەيدى. ەگىنشىلىك مادەنيەتى­ءنىڭ تومەندىگى، اۋىسپالى ەگىستىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەۋى، توپىراق قۇنارلىلىعى­نىڭ ناشارلاۋى، سونداي-اق تۇقىم شارۋاشىلىعى مەن جەر مەليوراسيا­سىن­داعى ماسەلەلەردىڭ اسەرىنەن ونىمدىلىكتىڭ ارتۋى ءالسىز. قازاق ماقتا شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى يبادۋللا ۇمبەتايەۆتىڭ پىكىرىنشە، اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىن ءوسىرىپ-باپتاۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن قولدانباستان، ماقتا سالاسىنىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس.

 

– يبادۋللا يزاتۋللا ۇلى، ماقتانىڭ بيوتەحنولوگياسى بويىنشا حالىقارالىق كونفەرەنسياعا قاتىسىپ كەلدىڭىز. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ماقتا شارۋاشىلىعىندا بيوتەحنولوگيانى قولدانۋعا دايىندالىپ جاتىر دەگەندى بىلدىرە مە؟

– سوڭعى كەزدەردە ەلىمىزدە اۋىل شارۋا­شىلىعى داقىلدارىنىڭ گەنەتيكالىق مو­ديفيكاسيالانعان سورتتارىن ەگۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلىپ ءجۇر. بىردەن ايتايىن، مەن Bt-ماقتانى وندىرىسكە ەندىرۋ تۋرالى ۇگىتتەپ وتىرعانىم جوق، تەك الەمدەگى ماقتا سالاسىنداعى Bt قولدانۋ تۋرالى جاعدايدى ايتپاقپىن.

بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ ماقتا ءوسىرۋشى 70 ەلىنىڭ ىشىندە جەتەكشى ءوندىرۋشى ەلدەر  گەنەتيكالىق موديفيكاسيا جولىمەن الىن­عان ماقتا (ءارى قاراي Bt-ماقتا) سورتتارىن عانا وسىرەدى.  ۆt-ماقتا الەمدەگى جالپى ماقتا القابىنىڭ 68 پايىزىنان استامىن الىپ جاتىر. الەمدىك ماقتا شارۋاشىلىعىندا ۆt-ماقتانى ارگەنتينا، اۆستراليا، جۇڭگو، كولۋمبيا، ءۇندىستان، يندونەزيا، مەكسيكا، اقش جانە وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى ەلدەرى وسىرەدى. ماقتا تالشىعىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك كولەمىنىڭ 73 پايىزى وسى ەلدەردىڭ ۇلەسىنە تۋرا كەلەدى. وسى كورسەتكىشتەردىڭ ءوزى، ءسوز جوق، جاعدايدى تولىق ايقىنداپ وتىر.

كونفەرەنسيادا ماقتا ءوندىرىسى، ساۋداسى مەن قايتا وڭدەۋ ىسىمەن اينالىساتىن الەم­ءنىڭ وتىزدان استام ەلىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. ول جەردە گەنەتيكالىق موديفيكاسيالانعان ماقتا جانە باسقا دا اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدار ءوندىرىسىن دامىتۋ جاعدايى مەن بولاشاعى ءسوز بولدى. مەن پاكىستان، برازيليا، ءۇندىستان، جۇڭگو جانە اقش وكىلدەرىمەن سۇحباتتاستىم. سۇحباتتان كەيىن ءبىزدىڭ ەلگە دە بيوتەحنولوگيانى ماقتاشىلىق سالاسىندا زەرتتەۋ قاجەت ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى.

ءبىز ۆt-ماقتا وسىرۋمەن اينالىسپاعان، تەك ماقتا ءوسىرۋشى ەل قاتارىنا كىرەمىز. بۇل تىزىمگە بىزدەن باسقا افريكا كونتينەنتىنىڭ وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنان باسقا بارلىق ەلدەرى، سونداي-اق ورتالىق ازيانىڭ وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، تاجىكستان، قىرعىزستان رەسپۋبليكالارى كىرەدى. وتكەن عاسىردىڭ 90 جىلدارىنىڭ ورتاسىنان باستاپ، ماقتا قوزاسى گەنەتيكالىق موديفيكاسيالانعان جەتەكشى داقىلعا اينالدى. ال ماقتا بيوتەحنولوگياسى سالانىڭ الەمدەگى بۇكىل تاريحىندا ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتكەن.

– دەمەك، ۆt – اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىن ءوسىرىپ-باپتاۋدىڭ تەز تارايتىن تەحنولوگياسى ما؟

– جەر شارىنىڭ وڭتۇستىگىندە، اسىرەسە ەكۆاتور بەلدەۋىندەگى ماقتا ءوندىرۋشى ەلدەردە زيانكەستەردىڭ جوعارى دارەجەدە دامۋى كەيبىر جىلدارى 75-80 پايىزعا دەيىن ونىمگە زيانىن كەلتىرە وتىرىپ، حيميكاتتاردى (پەستيسيدتەر) ءبىر جىلدا 25-30 رەتكە دەيىن قولدانۋعا تۋرا كەلدى. پەستيسيدتەردى كوپ مولشەردە قولدانۋ اۋانىڭ بۇزىلۋىنا جانە ەكولوگيالىق پروبلەمانىڭ ارتۋىنا، ادامزات دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. زيانكەستەردىڭ شاشىلعان پەستيسيدتەرگە يممۋنيتەتتەرى پايدا بولىپ، ولاردىڭ ونىمگە كەلتىرەتىن زيانى باسەڭدەمەدى.

اتالعان پروبلەمالاردى شەشۋ ماقساتىندا ماقتانىڭ گەنىن وزگەرتىپ، كوسەك قۇرتى جانە باسقا كەمىرۋشى زيانكەستەر وسىمدىكتىڭ ولار ءۇشىن جاعىمسىز يىسىنە شىداي الماي، ەگىستىككە جاقىندامايتىن جاعداي جاسالادى. گەنى وزگەرگەن ۆt-ماقتا گەربيسيدتەرگە ءتوزىمدى جانە زيانكەستەرگە قارسى يممۋنيتەتى بولادى.

2006-2015 جىلدار اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ بيوتەحنولوگياسىن كوممەرسيالاۋ ونجىلدىعىنىڭ باسى بولاتىن. وتكەن ون جىلدا اۋىل شارۋاشىلىعىندا بيوتەحنولوگيانى قولدانۋ سالاسى ۇزدىكسىز ءوسىپ وتىردى. اۋىل شارۋاشىلىعىندا

ۆt قولدانۋدىڭ ءوسۋ قارقىنى 1996 جىلى 12 ميلليون گەكتاردان 2006 جىلى 102 ميلليونعا جەتتى. ۆt-اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىن ءوسىرۋشى شارۋالار سانى ون ميلليون ادامنان استى، ون جىلدا ەگىستىك القاپتار كولەمى الپىس ەسە ارتتى. اقش-تا ۆt-اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ نەگىزگى وندىرۋشىلەرى سويا جانە ماقتا بيوتەحنولوگياسىن قولدانۋ 80 پايىزدى قۇرادى. سونداي-اق 2006 جىلى ءۇندىستان الەم بويىنشا ەڭ كوپ مولشەردە ماقتا ءوندىردى، مۇندا بيوتەحنولوگيا قولدانعان ماقتا القاپتارى ارتۋىنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيى تىركەلدى – 3،8 ميلليون گەكتار.

– بىزدەگى ءداستۇرلى جولمەن ءوسىرىپ-باپتالاتىن سورتتاردان ۆt-ماقتانىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟

– شىعارىلعان ۆt-ماقتا سورتتارىنىڭ زيانكەستەرگە قارسى يممۋنيتەتى مەن گەربيسيدتەرگە توزىمدىلىگىنىڭ ماڭىزى وراسان زور. تاۋەلسىز اسەر ەتۋشى ەكى ۆt گەنىنە يە العاشقى سورتتار اقش-تا جانە اۆستراليادا ون ءتورت جىل بۇرىن پايدا بولدى. بۇل ەكى گەندى ۆt سورتتارىنىڭ ونىمدىلىگى جانە تال­شىق سوزىلعىشتىعى جوعارى. سونىمەن بىرگە تاۋەلسىز زەرتتەۋلەر جۇڭگو، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى جانە ءۇندىستاندا ميلليونداعان شارۋالاردىڭ ۆt-ماقتا ءوسىرىپ-باپتاۋ ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق، سونداي-اق دەنساۋلىقتى قورعاۋدا ءبىرشاما ارتىقشىلىقتارعا يە بولعانىن كورسەتەدى. وسىنداي ارتىقشىلىقتار ۆt-ماقتا  وندىرىسكە ەندىرىلسە، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا دا جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن.

بۇگىنگى تاڭدا ۆt-ماقتانىڭ بىردەن-بىر ارتىقشىلىعى زيانكەستەرگە قارسى يممۋنيتەتى مەن گەربيسيدتەرگە توزىمدىلىگى بولعانىمەن، وزىق بيوتەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، اگرونوميالىق قىزمەتىنە، ءتۇرلى قولايسىز جاعدايلارعا توزىمدىلىگىنە، تالشىق ساپاسى مەن ونىمدىلىگىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن باسقا دا قاسيەتتەرى كوپتەپ ازىرلەنۋدە. زيانكەستەرگە قارسى تۇرۋ قابىلەتى مەن گەربيسيدتەرگە توزىمدىلىگىنەن باسقا بيوتەحنولوگيا اۋرۋلارعا قارسى كۇرەسۋدە جانە نەماتودتارعا نەمەسە ءتۇرلى ەكولوگيالىق قولايسىز جاعدايلارعا (ىستىق، سۋىق، قۇرعاقشىلىق) توزىمدىلىگىن ارتتىرۋدا قولدانىلادى. ناتيجەسىندە، ونىمدىلىكتى ارتتىرۋ مۇمكىندىگى ارتادى. سونداي-اق بيو­تەحنولوگيا ماقتا تالشىعىنىڭ ۇزىندىعىنا، تۇسىنە جانە مىقتىلىعىنا اسەر ەتۋ جولىمەن تالشىق ساپاسىن موديفيكاسيالاۋدا قولدانىلادى. بۇل – توقىما ونەركاسىبى ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

– بيوتەحنولوگيا جايىندا تەك جاقسى پىكىر ايتۋعا بولا ما، الدە ءالى دە تولىق زەرتتەلگەن جوق پا؟

– كەز كەلگەن جاڭا تەحنولوگيا سياقتى، ۆt-ماقتانىڭ دا پايدالى تۇستارىمەن قاتار زيانى بولۋى دا مۇمكىن. تەحنولوگيا جايىندا بارلىعىن الدىن الا ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ۇزاق مەرزىمنەن كەيىن پايدا بولاتىن زارداپتارىن الدىن الا ءدال بولجاي المايمىز. ۆt-ماقتانى قابىلداۋدىڭ نەگىزگى تالاپتارى – تاۋەكەلدى باعالاۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن جانە قولايلى ادىستەرىن تابۋ. وندا ادام دەنساۋلىعىنا جانە قورشاعان ورتاعا زيانى قاراستىرىلىپ، سونداي-اق ارتىقشىلىقتارىمەن سالىستىرىلادى. مۇقيات جۇرگىزىلگەن باعالاۋلار ناتيجەسىندە ۆt-ماقتا سورتتارىنىڭ نەمەسە ودان الىناتىن ونىمدەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زياندىلىعى انىقتالماعان، دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىقارالىق ۇيىمدارى جاعىنان ونداي مالىمەت بولماعان.

ۆt-ماقتا ءوسىرىپ-باپتاۋشى ەلدەردىڭ تاجىريبەسى، ونىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جانە ەكولوگيالىق ەلەۋلى ارتىقشىلىقتارىن كورسەتەدى. ەگەر ۆt-ماقتانى كادىمگى سورتتارمەن سالىستىراتىن بولساق، وندا پەستيسيدتەردى  قولدانبايتىنىنا، سونىمەن بىرگە ءىرى نەمەسە ۇساق شارۋاشىلىقتاردا بولسىن، ورتاشا تابىس كولەمىنىڭ ەداۋىر جوعارى ەكەنىن كورۋگە بولادى.

ماقتا شارۋاشىلىعى دامىعان مەملەكەتتەردە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر سانىنىڭ ارتۋى ۆt-ماقتانىڭ شارۋالار تابىسىنىڭ ەسەلەپ ارتۋىنا جانە جالپى قوعامعا ەداۋىر پايدا اكەلۋىنە ىقپال ەتەدى دەگەن پىكىردىڭ دالەلى بولادى.

– مامانداندىرىلعان ماقتا شارۋاشىلىعى عزي جەتەكشىسى رەتىندە ماقتا بيوتەحنولوگياسىن ازىرلەۋ جانە قولدانۋ ماسەلەسى بويىنشا ءاربىر مەملەكەتتە قالاي شەشىم قابىلدانۋى كەرەكتىگىنە پىكىرىڭىز قانداي؟

– ۆt-ماقتا نەمەسە وزىق بيوتەحنولوگيانىڭ باسقا ونىمدەرىن قولدانۋعا قاتىستى ءار مەملەكەت باسقا ەلدەردىڭ فيلوسوفيالىق، يدەولوگيالىق نە ەكونوميكالىق قىسىمىنسىز، وزدىگىنشە، وزىنە ىڭعايلى، كەلەشەككە زيانسىز شەشىم قابىلداۋى ءتيىس. ۆt-ماقتا سورتتارىنا ەركىن قولجەتىمدىلىك، اشىق ءارى ءتيىمدى رەتتەۋ پروسەسىنىڭ كومپونەنتتەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ياعني ۆt-داقىلدارىن كاسىبي ءوندىرۋ جانە جەتكىزۋ، شارۋالار مەن قولداۋ قۇرىلىمىن وقىتۋ، وڭتايلى ىسكەرلىك ورتا قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتەدى، اسىعىس شەشىم قابىلداۋ مۇمكىن ەمەس.

عىلىمي نەگىزدەلگەن، ايقىن، ءدال، ءموبيلدى جانە قازاقستاننىڭ ماقتا وسىرىلەتىن وڭتۇستىك ايماعىنىڭ ەكوجۇيەسىمەن ۇيلەسكەن مەملەكەتتىك رەتتەۋ باعدارلاماسىن ازىرلەۋ قاجەت. ۆt-ماقتا سورتتارىنداعى جەرگىلىكتى جەر جاعدايىندا ەرەكشەلەنگەن ەڭ جاقسى تەحنولوگيانى سىناقتاۋ جانە انىقتاۋ بويىنشا كەڭ اۋقىمدى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋى ءتيىس. الدىمەن شارۋالاردى وقىتىپ، جاڭا تەحنولوگيانى قولدانۋدا ونىڭ پايداسى نە زيانى بار ەكەنىن انىقتاۋعا قولۇشىن بەرەتىن تەحنيكالىق-ناسيحاتتاۋشى توپتار قۇرۋ كەرەك.

يننوۆاسيالىق وزىق تەحنولوگيالاردى وندىرىسكە ەندىرە وتىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ماقتا سالاسى بويىنشا باسقا ەلدەرمەن باسەكەلەس بولىپ جەڭىسكە جەتۋىمىز مۇمكىن.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

 

سۇقباتتاسقان گۇلنار جۇماباي قىزى

 

دەرەككوزى: aikyn.kz