120 جاس قالىپتى ومىرگە اينالادى
گيل اسمون، عالىم، حايفا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:
– جىل سايىن الەم تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 2-3 ايعا ۇزارىپ كەلەدى. 2018 جىلى تۋعان بالالار ءۇشىن 100 جىل ءومىر ءسۇرۋ قالىپتى بولۋى مۇمكىن. ال بولاشاقتا ادامدار ەڭ كەمى 120 جىل، ءتىپتى 200-500 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرە الادى. مۇنى قالاي جۇزەگە اسىرامىز؟ ادامنىڭ جەكە ەكونوميكاسىن قولدانامىز، بۇلشىق ەتتەر ينجەنەرياسى، جاسۋشالاردى وزگەرتۋ، نانوتەحنولوگيالار بار. ياعني ادام اعزاسىنا كىشكەنتاي روبوتتار ەنگىزىلىپ، قاجەتسىز جاسۋشالاردى الماستىرىپ وتىرادى. ادامنىڭ تۇتاس دەنەسىن الماستىرا جانە 200 جاستاعى دەنى ساۋ ادامدى قوعامعا قايتارا الامىز. ۇزاق ءومىر سۇرۋشىلەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى 70 جىل بۇرىنعىداي ىشىمدىك ىشەدى جانە شىلىم شەگەدى. ولاردىڭ ارنايى ديەتاسى جوق، ارتىق سالماقتارى بار. ولاردىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە گەنەتيكا دا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ايتسە دە، الەمدىك زەرتتەۋ بارىسىندا ولاردان ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ سىرىن سۇراعان ەدىك. جاپوندىقتار بالىق جەيتىنىن ايتتى، قىتايلىقتار – كوك شاي مەن ءزىمبىر، فرانسيادا – قىزىل شاراپ، يتاليادا – پاستا، گرەكيادا – ءزايتۇن مايى، امەريكادا – جاتتىعۋلار، ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە – باقىتتى بولۋ.
اعزانىڭ زاقىمدانعان بولىگىن قالپىنا كەلتىرەمىز
وبري دي گرەي، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى عالىمى، «Sens» عىلىم قورىنىڭ ءتوراعاسى (اقش):
– بىزگە قارتايۋ پروبلەمالارىن شەشۋدە جاڭا قادام كەرەك. بۇل ماسەلەنى مەنەن باسقا دا عالىمدار كوتەرگەن بولاتىن. 100 جىل بۇرىن ادامدار وسىنى تۇسىنە باستادى. سوندىقتان دا بىزدە گەرونتولوگيا دەپ اتالاتىن عىلىم بار.
الەمدە كەيبىر جانۋارلاردىڭ باسقالارىنا قاراعاندا، ايتارلىقتاي ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ فاكتىسى ادامداردى جىگەرلەندىرە ءتۇستى. انىقتاپ كورەيىك، نەلىكتەن كەيبىر جانۋارلاردىڭ قارتايۋ پروسەسى ۇزاق؟ بۇل رەتتە، سىزدەر بۇل جاقسى يدەيا دەپ بىردەن ويلار ەدىڭىزدەر، الايدا بۇل قادامدار دا ناتيجە بەرمەدى. نەگە؟ شىن مانىندە ءبىزدىڭ اعزاداعى بولىپ جاتقان پروسەستەردىڭ كۇردەلى جۇيەسىنە ىقپال ەتە المايمىز. سونىمەن قاتار، ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بۇل پروسەستەردى قاداعالاۋعا قاۋقارسىزبىز.
قارتايۋعا قارسى تاسىلدەر ەندى عانا پايدا بولىپ جاتىر. مەن ونى ساقتاپ قالۋ قادامى دەپ اتايمىن. ءبىز مەتابوليزمدى باياۋلاتۋعا تىرىسپايمىز، سونىمەن قاتار پاتولوگيالاردى الدىن الۋعا ۇمتىلمايمىز. ءبىز تۋرا ورتا جولدى ۇستانىپ، بۇل پروسەستەردى بىر-بىرىنەن اجىراتامىز. باسقا سوزبەن ايتقاندا، اعزانىڭ زاقىمدانعان بولىكتەرىن قالپىنا كەلتىرەمىز. ەگەر دە وسىنى تۇراقتى تۇردە ىسكە اسىرساق، ءبىز مەتابوليزمدى ءدال سول دەڭگەيىندە قالدىرۋىمىز مۇمكىن.
قازاقستان جاستارىن ۇزدىك وقۋ ورىندارىندا وقىتاتىن جالعىز ەل
ديەۆيد گولدسميت، فۋتۋرولوگ، بيزنەس-ستراتەگ:
– فورۋمداعى تالقىلاۋلار وتە قىزىق ءوتىپ جاتىر. بۇل تۇرعىدا قازاقستان الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن كەلگەن بىلىكتى مامانداردى بىرىكتىرۋدە وزىنە جاۋاپتى مىندەتتى الىپ وتىر. جالپى، پىكىر الماسۋلار ماعان ۇنادى جانە الداعى سەسسيالار دا وسى باعىتتا ءوربيدى دەپ ويلايمىن.
فورۋمنىڭ ينۆەستيسيالىق تۇرعىدا اۋقىمدى مۇمكىندىكتەرى بار. سايكەسىنشە، ەل اۋماعىندا ءتۇرلى وندىرىستەردى قۇرۋ ءۇشىنشى ءتيىمدى جاعداي جاساۋدىڭ مۇمكىندىگى مول. سوندىقتان قازاقستاندا ءار سالانى تەرەڭ زەرتتەۋگە الەۋەتى بارشىلىق. بۇگىندە الەمنىڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە («بولاشاق» باعدارلاماسى اياسىندا) قازاقستاننان ستۋدەنتتەر ءبىلىم الىپ جاتقانىن بىلەمىز جانە ولار وزدەرىن ءبىلىمدى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، وزدەرىنىڭ ستۋدەنتتەرىن ۇزدىك ءبىلىم وردالارىندا وقىتىپ جاتقان ەلدەر كوپ ەمەس. جالپى، وسىنداي ىرگەلى فاكتورلاردى نازارعا الا وتىرىپ، مەندە وتە جاقسى پىكىر قالىپتاسىپ وتىر.
«جاسىل ەكونوميكا» – قازاقستان باستامالارى قولداۋعا لايىق
پان گي مۋن، جاھاندىق جاسىل ءوسىم اسسامبلەياسىنىڭ پرەزيدەنتى:
– ءبىز كوپتەگەن ەل جۇزەگە اسىرعان تاماشا قادامداردى باقىلاپ وتىرمىز. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ۇلەسى، «جاسىل ەكونوميكا» ۇلەسى ارتا تۇسۋدە. جەك-پەن بايلانىستى ەنەرگەتيكالىق شەشىمدەردىڭ قۇنى ءداستۇرلى جانە ەكولوگيالىق تۇرعىدا تازا ەمەس ەنەرگيا كوزدەرىمەن باسەكەلەس بولا الاتىنداي نۇكتەسىنە جەتىپ وتىر. وسى ورايدا، قازاقستان وسىناۋ جاھاندىق ۇمتىلىستا كوشباسشى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعاندىعىن ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى.
2017 جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ىسكە قوسقان جاسىل تەحنولوگيالار حالىقارالىق ورتالىعى قازاقستاننىڭ بۇكىل الەم بويىنشا بۇل مىندەتتەمەلەرگە باسشىلىق ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جاقسى قۇرالعا اينالارىنا سەنىمدىمىن. مەنىڭشە، ءبىز قازاقستانعا بۇل باعىتتا قولداۋ كورسەتۋىمىز قاجەت.
زياتكەرلىك – روبوتتاردىڭ قولىنان كەلمەيتىن قابىلەت
ميتيو كاكۋ، فۋتۋرولوگ، فيزيك-تەورەتيك:
– روبوتتار زياتكەرلىك كاپيتال مەن يننوۆاسيالىق-شىعارماشىلىق جۇمىستاردى الماستىرا المايدى. ويتكەنى ولار كوپتەگەن ەلەمەنتارلىق دۇنيەلەردى بىلمەيدى. ءالى كۇنگە دەيىن 5 جاسار بالانىڭ ينتەللەكتىسىن الماستىراتىن باعدارلاما جوق. ماسەلەن، الەۋمەتتىك، وتباسىلىق قارىم-قاتىناستاردان بەيحابار. ولار قاراپايىم ۇستەلدى تاني المايدى، ءتورتبۇرىش پەن ءۇشبۇرىشتى سىزىپ، اۋماقتى ولشەي المايدى. جاقىن بولاشاقتا روبوتتار قوقىستى جيناپ، ماشيناعا تيەي المايدى. اۋىر جۇمىستاردى الماستىرۋى مۇمكىن، ءبىراق وعان كوپتەگەن ونجىلدىقتار كەرەك.
زياتكەرلىك – روبوتتاردىڭ قولىنان كەلمەيتىن قابىلەت. ماسەلەن، روبوت مەنى – پروفەسسوردى الماستىرا الا ما؟ پروفەسسور-روبوت ستۋدەنتتىڭ قاراپايىم جوسپارىن تۇزەي المايدى. ستۋدەنتكە تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاساي الاتىن جەتەكشى كەرەك، ادام كەرەك. پوليسيا دا قىلمىسكەردىڭ دۇنيەتانىمىمەن جۇمىس ىستەيدى جانە بۇل روبوتتىڭ قولىنان كەلمەيدى. روبوتتار ءان جازا المايدى، جەتەكشى بولىپ، ءتيىمدى شەشىم قابىلداي المايدى. سوندىقتان، روبوتتار – ادام ومىرىندەگى كومەكشى قۇرال عانا، ال ادامدار روبوتتار الماستىرا المايتىن بىلىكتىلىگى جوعارى ماماندىقتارعا بەيىمدەلگەنى ءجون. الداعى ونجىلدىقتا ەڭبەك نارىعىندا ادامي كاپيتال ءالى كەرەك دەپ تولىق ايتا الامىز.
كريپتوۆاليۋتانىڭ بولاشاعى بار ما؟
حانس تيممەر، دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ايماقتىق باسقارماسىنىڭ ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا (ەوا) بويىنشا باس ەكونوميسى:
– ءبىز كريپتوۆاليۋتالار پەن بلوكچەين قاعيداتى قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن بايقاۋ ءۇشىن ايتارلىقتاي ساراپتاما جۇرگىزدىك. بۇل كومپونەنتتەر – سيفرلىق توڭكەرىستىڭ ءبىر بولىگى. ەڭ الدىمەن، كۇمان – سيفرلىق ەۆوليۋسيانىڭ دامۋ قارقىنىنا بايلانىستى بولىپ وتىر.
2009 جىلى بلوكچەين ءوزىنىڭ جۇمىسىن باستادى دا، ونىمەن تۇسپا-تۇس العاشقى كريپتوۆاليۋتا پايدا بولدى. 2009 جىلى سونىمەن قاتار العاشقى ايفون ومىرگە كەلدى. وسىلايشا، ينتەرنەت-قىزمەتتەردىڭ اۋقىمى كەڭەيدى. دەنساۋلىق ساقتاۋدان باستاپ كوپتەگەن سالالاردا ينتەرنەت قىزمەت دامىپ كەتتى. ەكىنشى جاعىنان، بۇل قالىپتاسىپ قالعان ستاندارتتاردى وزگەرتتى.
بۇگىندە دامۋدىڭ ەكى ءتۇرى – دۇرىس جانە بۇرىس باعىتتاعى جولى بار. دۇرىس جاعى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، وندا كريپتوۆاليۋتالار ارقىلى ۇكىمەتتىڭ ەسەبىن كورۋدە باسىمدىق بەرەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەكىنشى جاعىنان، ازاماتتىق قوعامنىڭ ىقپالى ارتا تۇسەدى. سونىمەن بىرگە، ەكىنشى، ياعني بۇرىس جاعىن الساق، بۇنىڭ ارتى ءىرى كومپانيالار اۋقىمدى كونگلامەراتتارعا بىرىگىپ الىپ، ماسەلەن، فەيسبۋك كريپتوۆاليۋتالىق كومپانيالارمەن بىرىگىپ السا، وندا وسى ءىرى ويىنشىلار ۇكىمەتتى وزىنشە باقىلاۋعا العىسى كەلۋى مۇمكىن. وسىلايشا، ءبىز ءبارىمىز كوپتەگەن اقپاراتتار ەكسكليۋزيۆتى ويىنشىلاردىڭ عانا قولىندا قالاتىنداي جاعدايدا قالۋىمىز مۇمكىن. بۇل ويىنشىلار ادەيى ۇكىمەتتەرگە قاتىستى ايلا-شارعىلاردى جۇزەگە اسىرىپ وتىرۋى ىقتيمال. مەنىڭ ويىمشا، جۇيەلەرگە بۇلاي ارالاسۋدىڭ قاۋىپتىلىگى دە بار.
سوندىقتان الەۋەتتى قاۋىپتەردى اينالىپ وتەتىندەي ەۆوليۋسياعا جول بەرىلۋى كەرەك. مەن كريپتوۆاليۋتادان تۇڭىلگەن ادام رەتىندە كورىنگىم كەلمەيدى. ءبىراق، سونىمەن بىرگە، نارىقتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءوز ەرەجەلەرى بار. ءبىز ەڭ الدىمەن، سيفرلاندىرۋدىڭ وزىنە اۋقىمدى ينۆەستيسيا كەرەكتىگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك.
Apple قالاي قۇرىلدى؟
ستيۆ ۆوزنياك، Apple كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى:
– مەن وقىپ جۇرگەنىمدە ماتەماتيكادان، سونىمەن قاتار عىلىمنان ۇلگەرىمىم جاقسى بولدى. ول كەزدە سيفرلاندىرۋ تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنبىز. كومپيۋتەر مەكتەپتە جانە جوو-لاردا دا جان-جاقتى قولدانىلمايتىن-دى. ءومىرىمدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن بىردەڭە جاساۋعا دەگەن ىنتام بولعانىن بىلەم. وسىناۋ كىپ-كىشكەنتاي ءچيپتى كومپيۋتەرگە قالاي قوسۋعا بولادى دەپ وزىمە ساۋال قويدىم. بىردە اكەم قۇنى ءبىرشاما قىمبات بولاتىن كومپيۋتەردىڭ پايدا بولاتىنىن ايتتى. ءبىز ول كەزدە بۇل جايىندا تەك ارمانداۋشى ەدىك. مەن الەمدەگى ەڭ تانىمال گادجەتتەردى جوبالاۋمەن اينالىسا باستاپ، كومپيۋتەرلىك كلۋب ۇيىمداستىردىم. جانە دە بۇل ۆيدەو ويىندار قالاي جۇمىس ىستەيتىندىگىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جاسالعان ەدى. بۇعان قوسا، ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتىك جەلى قۇرايىق دەپ شەشتىك. ءبىراق بۇل يدەيامىزدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بيۋدجەتىمىز بولمادى. ءبىراق ءبىز قۋاتى جوعارى، جىلدام جۇمىس ىستەيتىن كومپيۋتەر جاساۋدان باس تارتپادىق.
ستيۆ بارىنشا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ: «ءوزىمىز نەگە كومپانيا قۇرماسقا؟ بيزنەستى ودان ارى دامىتۋ ءۇشىن اقشا تابۋ قاجەت»، دەدى. مەن دە بارىنشا ادال بولدىم جانە وعان يدەيانى Hewlett-Packard-قا ساتۋدى ۇسىندىم. ويتكەنى ولار بەس ەسە جىلدام جۇمىس ىستەي الاتىن العاشقى دەربەس كومپيۋتەردى قۇراستىرا الاتىن ەدى. وسىلايشا، بىزدەر Apple كومپانياسىن ۇيىمداستىردىق. مىنە، ءدال وسىلاي ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز بىرتىندەپ دامىدى. ءسىز قالامساپتىڭ كومەگىمەن ءبىر ءسوز جازساڭىز ماشينا تۇسىنەتىن بولادى. وسىنى جاساعاننان كەيىن بەيسەنبى كۇنى كەشكى ساعات 5-تە ءتىس دارىگەرىم سارۋعا بارۋ كەرەك دەپ جازدىم. Enterء-دى باسىپ قالعانىمدا ماشينا مەنىڭ كۇنتىزبەمدى اشىپ، اتالعان جازبانى تىركەپ قويدى. مەن قاتتى تاڭعالدىم. بۇل مەنىڭ ءومىرىمدى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. مەن بىردەڭە جازدىم، ال ماشينا ونى ءتۇسىندى. ءقازىر ءسىز كومپيۋتەرىڭىزبەن دوستىق پەيىلمەن سويلەسە الاسىز. ول سىزگە جاۋاپ تا بەرەدى. بۇل تاڭعالارلىق جايت ەدى.
تۇتىنۋشى دامۋدىڭ قاينار كوزى
دجيم و'نيل، قارجىگەر:
– الەمدەگى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ نەگىزىندە نە جاتقانى تۋرالى ماعان سۇراق قويىلىپ وتىر. مەنىڭ جاۋابىم ول – تۇتىنۋشى. اسىرەسە، بۇل جەردە ازيالىق تۇتىنۋشىنىڭ ءرولى ماڭىزدى. وسى پىكىرىمدى دالەلدەپ بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر. 2010 جىلى الەمدەگى ءجىو ورتاشا ەسەپپەن 3،7 پايىز وسكەن ەدى. بۇل ودان 10 جىل بۇرىنعى كورسەتكىشتەن اسا كوپ ەمەس. ەڭ ماڭىزدىسى – 2010 جىلدان كەيىنگى ونجىلدىق ءجىو مولشەرىنىڭ ارتقانىن كورسەتىپ وتىر. سوڭعى ون جىلدا الەمدىك دارەجەدەگى ەكونوميكالىق ءوسىم بايگەسىندە، اسىرەسە ەكى ايماق «وزا شاپتى. ول – جۇڭگو مەن اقش. مەنىڭ ەسەپتەۋىمشە، بارلىق جاھاندىق دوللارلىق وزگەرىستەردىڭ 84 پايىزى اقش جانە قىتايمەن بايلانىستى بولىپ وتىر. وسى ۇلەستىڭ باسىم بولىگى اقش، جۇڭگو جانە ءۇندىستانعا تيەسىلى. ەۋروپالىق وداق، رەسەي، برازيليا ەلدەرىنىڭ بۇل رەتتە ءوسىمى تومەن. سوندىقتان ءبىز كەلەشەككە وي جۇگىرتىپ كورەلىك. اقش پەن جۇڭگو سوڭعى ونجىلدىقتا ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ 35 پايىزىنا يە بولدى. ال ەو ول ۇلەستىڭ تورتتەن ءبىرىن، ال برازيليا، رەسەي مەن ءۇندىستان 5 پايىزدى قوستى. بۇل – وتە ۇلكەن سۇراق. سەبەبى ەۋروپالىق وداق، برازيليا، رەسەي ءوز ءوسىم تۇعىرىنا قايتىپ كەلە الا ما؟ اقش باسشىلىعىنىڭ بۇل رەتتە جاھاندىق ءتيىمدى جولدى تاڭداۋى وڭدى بولار ەدى. بۇل – مەنىڭ ويىم. ءقازىر جۇڭگو ءاردايىم وسىعان دەيىن ەكونوميكانىڭ جوعارى دارەجەدە سۋبسيديالاناتىن سەكتورىنا يە ەل بولىپ كەلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا بارلىق ءوسىم تۇتىنۋشىنىڭ اينالاسىندا بولىپ وتىر. ايتا كەتەرلىگى، ءبىز تىركەپ وتىرعان ەكونوميكالىق وسىمدەگى 20 پايىزدىق وزگەرىستەر قىتايلىق تۇتىنۋشىلاردىڭ وزگەرىستەرىنە قاراي قۇبىلادى. ۇلگى كەلتىرەيىن. ستيۆ ۆوزنياكتىڭ «اpple» كومپانياسى اقش-تان گورى قىتايعا كوپتەپ ايفون ساتا باستادى. جۇڭگو حالقىنىڭ 20 پايىزى عانا 260 ميلليون ۇلىبريتانيا حالقىنان ءتورت ەسەگە كوپ. بۇل البەتتە، دامۋعا اسەر ەتەدى.
