اقورداداعى وتىرىسقا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج سارگسيان، بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو، قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامبايەۆ جانە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قاتىستى.
باسقوسۋدى اشقان قازاقستان كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بارلىق ارىپتەستەرىن «ماڭىزدى داتامەن» – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلۋىنا تۋرا ەكى جىل تولۋىمەن قۇتتىقتادى: بۇل تاريحي شارتتى قازاقستان، بەلورۋسسيا جانە رەسەي 2014 جىلعى 29 مامىردا استانادا بەكىتكەن. كەيىن ارمەنيا مەن قىرعىزستان قاتارعا قوسىلدى.
– قۇرىلعانىنا از عانا ۋاقىت وتكەنىنە جانە جولىمىزدىڭ باستاۋىندا ءبىز باستان وتكەرىپ وتىرعان ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا قاراماستان، بۇگىن-اق ەاەو-نىڭ تولىققاندى ينتەگراسيالىق بىرلەستىك رەتىندە قالىپتاسقانىن سەنىممەن ءمالىمدەي الامىز! ەندى ءبىزدىڭ ەكونوميكالاردىڭ جاقىنداسۋى ەاەو تۋرالى كەلىسىمدە ءوزىمىز بەلگىلەگەن جوسپارلارعا جانە مەرزىمدەرگە سايكەس جۇرۋدە. ۇكىمەتتەرىمىز بەن بيزنەس بىر-بىرىمەن ىنتىماقتاسۋدىڭ قاجەتتى تاجىريبەسىنە يە بولۋدا. ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ ىشكى ماسەلەلەرى نەگىزىنەن، ەندىگى رەتتەلدى. وداق قىزمەتىنىڭ قاعيداتتارى مەن قويىلعان مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ مەملەكەتتەرىمىزدىڭ ەكونوميكالارىنا قۋاتتى سەرپىن بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىن! – دەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
ەلباسى ەكونوميكالىق بىرلەستىككە قىزىعۋشىلىق بۇكىل الەمدە ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.
– وسىعان وراي ۇيىمنىڭ ءتوراعاسى رەتىندەگى مەنىڭ ۇسىنىسىممەن، 2016 جىل «ەاەو-نىڭ ءۇشىنشى ەلدەرمەن جانە باستى ينتەگراسيالىق بىرلەستىكتەرمەن ەكونوميكالىق قاتىناستارىن تەرەڭدەتۋ جىلى» رەتىندە جاريالاندى. ءوز ۇندەۋىمدە ەاەو-نى الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيەگە ۇيلەءسىمءدى كىرىككەن، ەۋروپا جانە ازيا اراسىنداعى سەنىمدى كوپىر قىزمەتىن اتقاراتىن اشىق قوعامداستىق رەتىندە كورەتىنىمىزدى ەسكە سالعانمىن. بىلتىر ەاەو-نىڭ ۆەتناممەن ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ تۋرالى ءى كەلىسىمىنە قول قويىلدى. بۇگىندە قحر-مەن، ۇندىستانمەن، يزرايلمەن، ەگيپەتپەن، يرانمەن، كامبودجامەن جانە باسقا دا كوپتەگەن ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى پىسىقتالۋدا، – دەدى ەلباسى.
ەۋرووداق، شىۇ، اسەان سەكىلدى ينتەگراسيالىق بىرلەستىكتەرمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى جولعا قويۋ مۇمكىندىكتەرى جەكە قارالۋدا ەكەن. ەاەو-نىڭ بىرىككەن نارىعى «باتىس پەن شىعىس، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك اراسىن بايلانىستىرۋشى بۋىنعا اينالۋعا مىندەتتى ەكەنى» نىقتالدى.
– وداق اياسىنداعى تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ ەركىن ورىن اۋىستىرۋى جۇڭگو باسشىلىعى ىلگەرىلەتۋشى «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستاماسىنا سايكەس كەلەدى. بۇل جوبا ەلدەرىمىز ءۇشىن ەكونوميكالىق پايدا مەن ءوزارا قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن ىنتىماقتاستىق سالالارىن قامتيدى دەپ جوسپارلانۋدا، – دەدى ن.نازاربايەۆ.
ايتقانداي، اقورداداعى كەلىسسوزدەر بارىسىندا پرەزيدەنتتەر ەۋروپالىق وداقپەن جانە قىتايمەن ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن دە ارنايى تالقىلادى.
كەيىن كەلىسسوزدەردىڭ قورىتىندىلارى تۋرالى اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنە مالىمدەمە جاساعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا القاسىنىڭ ءتوراعاسى ت.ساركيسيان قىتايمەن ىنتىماقتاستىق ەاەو ەلدەرىنىڭ مۇددەلەرىن ەسەپكە الا وتىرىپ، ىسكە اسىرىلاتىنىن جەتكىزدى. «بۇل ارىپتەستىك ءبارىمىز ءۇشىن ءپرينسيپتى مانگە يە. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا وزىنە بەرىلگەن ماندات اياسىندا بۇل ەلمەن ەندى كەلىسسوز پروسەسىن باستايدى. ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە، ءوز ەلدەرىمىزدىڭ شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى قارىم-قاتىناستاردى تۇزەتىن بولامىز. مەزگىل-مەزگىل ءوز ارامىزدا كەڭەس-كونسۋلتاسيالار جۇرگىزىپ وتىرامىز. ءبىزدىڭ كاسىپورىندار الدىنان جۇڭگو نارىعى اشىلۋى ءۇشىن قاجەتتى قادامداردى جاسايمىز».
ەۋرازيالىق وداق سەربيانىڭ دا وزىمەن ىنتىماقتاستىق قۇرعانىن قولاي كورۋدە: پرەزيدەنتتەر ەاەو-مەن ارادا ساۋدا رەجيمىن ءبىرىڭعايلاندىرۋ تۋرالى سەربيامەن كەلىسسوزدەردى باستاۋعا قاتىستى شەشىم قابىلدادى.
ءوز سوزىندە بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو ەاەو-نى دامىتۋ ءۇشىن بەلگىلەنگەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋداعى قيىندىقتارعا توقتالدى. ماسەلەن، ونىڭ ايتۋىنشا، كورشى ءوزارا ساۋدادا، ەكسپورت جانە يمپورت كەزىندە قوياتىن شەكتەۋلەرىن جويۋى قاجەت. ول دارى-دارمەك جانە مەديسينالىق بۇيىمداردىڭ ورتاق نارىعىن قۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن دا اتاپ ءوتتى.
قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامبايەۆ تا وداقتاس مەملەكەتتەر باسشىلارىن كۇش-جىگەردى ينتەگراسيالىق ۇدەرىستەردىڭ ۇدەۋىنە توسپا بولعان كەدەرگىلەردى جويۋعا باعىتتاۋعا شاقىردى.
رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قازاقستاننىڭ كۇش-جىگەردى باسقا ەلدەرمەن جانە بىرلەستىكتەرمەن ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ارى قاراي تەرەڭدەتۋگە شوعىرلاندىرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قولدايتىنىن جەتكىزدى.
– ءبىز سونداي-اق قازاقستاندىق ارىپتەستەرىمىزدىڭ ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋروپالىق وداق اراسىندا ءوزارا ءىس-قيمىلدى جولعا قويۋ بويىنشا حالىقارالىق كونفەرەنسيا وتكىزۋ باستاماسىن دا قوشتايمىز! – دەدى ۆ.پۋتين.
اقورداداعى جوعارى دەڭگەيدەگى جەكە جانە كەڭ قۇرامداعى كەلىسسوزدەر تولىق اياقتالعان سوڭ، بەس ەلدىڭ جۋرناليستەرىنىڭ الدىنا ەاەو باسشىلىق ورگانى – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا القاسىنىڭ ءتوراعاسى تيگران ساركيسيان شىقتى. ول شاعىن مالىمدەمە جاساپ، قابىلدانعان شەشىمدەرگە توقتالدى.
اتاپ ايتقاندا، جوعارعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەس مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىنىڭ ورتاق نارىعىن قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسىن بەكىتتى. بۇل قۇجات اسىرەسە، قازاقستانعا يگىلىكتەر اكەلۋگە ءتيىس. ويتكەنى وتاندىق قارا التىن ءوندىرۋشىلەر رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۇناي كاسىپورىندارىنىڭ قۇبىرلارى كەشەنىنە ءوز ونىمىمەن كىرۋدە قيىندىق كورۋدە. ەندى وسى ولقىلىقتى جويۋعا ۇلكەن قادام جاسالدى. بۇدان بەلارۋس تا ۇتادى: ولار رەسەي مەن قازاقستان مۇنايىن الىپ، وڭدەپ، سانالۋان مۇناي ونىمدەرى تۇرىندە ەكسپورتقا شىعارادى.
– بۇل تۇجىرىمداماعا سايكەس، وداقتاس ەلدەردىڭ ەنەرگەتيكالىق كومپانيالارى ارىپتەستەرىنىڭ مۇناي ينفراقۇرىلىمىنا كەمسىتپەۋشىلىك نەگىزدە قولجەتىمدىلىككە يە بولادى، مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىن نارىقتىق باعاعا، ءبىراق ەكسپورتتىق باج سالىعىنسىز، ەش شەكتەۋسىز كولەمدە ساتىپ الا الادى. مۇناي سونداي-اق بيرجالىق ساۋدادا دا ساتىلاتىن بولادى، – دەپ حابارلادى ساركيسيان مىرزا باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا.
ونىڭ مالىمەتىنشە، بۇل تۇجىرىمدامانى ءۇش كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلۋدە: «ءبىز وسى كونسەپسيانى ىسكە اسىراتىن باعدارلامانى ازىرلەپ، كەلەسى جىلى پرەزيدەنتتەردىڭ بەكىتۋىنە ەنگىزۋگە ءتيىسپىز. ال ارى قاراي ءتيىستى كەلىسىم جوباسى دايىندالادى، ول راتيفيكاسيالانعاننان كەيىن 2025 جىلى بىزدە ءبىرىڭعاي ەنەرگەتيكالىق نارىق قۇرىلادى. ەاەو-نىڭ ورتاق گاز نارىعىن قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسى دا ءدال وسى قيسىن-لوگيكاعا ساي تۇزىلگەن. ورتاق گاز نارىعى دا بىزدە 2025 جىلى پايدا بولادى» دەدى ول.
استاناداعى جيىننىڭ تاعى ءبىر ناتيجەسى – بەس پرەزيدەنت 2016-2017 جىلدارعا ارنالعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە- مەملەكەتتەردىڭ ماكروەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعدارلارىن بەكىتتى. ويتكەنى ءاۋ باستا وداق ەلدەرى وسى باعىتتا كەلىسىمدى ساياسات جۇرگىزۋگە ءسوز بايلاسقان بولاتىن. تيگران ساركيسياننىڭ ءتۇسىندىءرۋىنشە، «بۇل داعدارىسقا قارسى قۇجات بولىپ تابىلادى جانە ول بەس ەلدىڭ ەكونوميكالارى الدىندا تۇرعان ەڭ ماڭىزدى قىسقا جانە ۇزاقمەرزىمدى مىندەتتەردى ايقىندايدى».
– بۇگىن قول جەتكىزىلگەن ۋاعدالاستىقتارعا سايكەس، مۇشە-مەملەكەتتەر جۇزەگە اسىراتىن شارالاردى باقىلاپ، مونيتورينگ جۇرگىزۋ – باعدار رەتىندە قابىلداندى جانە بۇل مونيتورينگ جۇيەلى تۇردە ءجۇرگىزىلەتىن بولادى. بۇل بىزگە وداعىمىزدىڭ ۇستىنى بولىپ تابىلاتىن نەگىزگى قاعيداتتار ورىندالۋى ءۇشىن جاسالۋى كەرەك بىرلەسكەن ءىس-شارالاردى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى – دەدى ت.ساركيسيان.
ونىڭ ايتۋىنشا، ماكروەكونوميكالىق ساياسات اياسىنداعى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋ ءۇش نەگىزگى اسپەكتىنى قامتيدى، بۇلار – ينفلياسيا دەڭگەيى، بيۋدجەت تاپشىلىعى، سونداي-اق مەملەكەتتىك سىرتقى قارىز. وسى سالالارى كەرى كەتكەن ەل وزگەلەردى تومەنگە تارتۋى مۇمكىن، دەمەك، بۇل تۇرعىدا مەيلىنشە بىركەلكى دامۋ ماڭىزدى.
اقورداداعى وتىرىس قورىتىندىسىندا تاعى ءبىر شەشىم قابىلداندى: ەاەو مەن ۆەتنام اراسىندا ەركىن ساۋدا تۋرالى كەلىسىم كۇشىنە ەندى.
مەملەكەتتەر باسشىلارى جوعارعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ كەلەسى وتىرىسىن ماسكەۋدە وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. رف باسشىسى ۆ.پۋتين وسىنداي ۇسىنىس ەنگىزگەن بولاتىن. رەسەي استاناسىنا ەاەو-عا قاتىسۋشى ەلدەر باسشىلارى بيىلعى جەلتوقساندا جيىلادى.
ايحان ءشارىپ
دەرەككوزى: "ايقىن" گازەتى
