اەس سالۋدىڭ ارتىقشىلىعى قانداي؟ قاي مەملەكەتتەر اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ وڭ ناتيجەسىن كورىپ وتىر؟ بۇل جونىندە عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەر زەرتحاناسىنىڭ ينجەنەرى ەرمەك ءامىر ۇلى قوجامسۇگىروۆ ايتىپ بەردى.
– ءقازىر قوعامدا اەس سالۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىعا سالىنىپ جاتىر. مامان رەتىندە ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلسەك...
– جەكە ازاماتتىق كوزقاراسىم بويىنشا، قازاقستانعا اەس اۋاداي قاجەت. تەك بىرەۋى ەمەس، مۇمكىندىك بولسا بولاشاقتا باتىس، شىعىس، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك وڭىردە ءتورت ستانسيا سالىنۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. مىسالى، ءبىر وڭتۇستىك كورەيانىڭ وزىندە 26 اتوم رەاكتورى جۇمىس ىستەيدى. دۇنيەجۇزىندەگى قۋاتى جاعىنان ەڭ مىقتى، ەڭ ۇلكەن اەس وسى ەلدە. ءقازىر وڭتۇستىك كورەيا تۇراقتى، كەپىلدەندىرىلگەن، ارزان ەنەرگيا كوزىنىڭ ارقاسىندا دامىپ كەلەدى. ال اقش-تا 142 اتوم رەاكتورى، جاپونيادا 52 اتوم رەاكتورى بار. سول سياقتى فرانسيا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 80 پايىزدان استامىن اەس ارقىلى قامتاماسىز ەتىپ وتىر. الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى، ايگىلى G7، G8-گە كىرەتىن مەملەكەتتەردە اتوم ەنەرگەتيكاسى ايتارلىقتاي جوعارى دەڭگەيدە دامىعان. نەگە دەسەڭىز، اتوم ەنەرگەتيكاسى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ لوكوموتيۆى. سوندىقتان قازاقستاندا دا اەس سالىنسا، ول بۇكىل ەلىمىزدىڭ دامۋ درايۆەرى بولا الادى. ءتىپتى، اەس-تىڭ ارقاسىندا باسقا دا وندىرىستەرگە جان ءبىتۋى ابدەن مۇمكىن.
– ەگەر اەس سالىنسا، قازاقستاندى ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكپەن تۇتاستاي قامتاماسىز ەتە مە؟
– ەلىمىزدە كەڭەس وداعى كەزىندە اقتاۋ قالاسىندا دۇنيەجۇزىندەگى ءبىرىنشى رەاكتور ىسكە قوسىلعان. اۋەلگىدە فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنداعى BN 350 رەاكتورى، كەيىن ونى ماڭعىستاۋ ەنەرگيا كومبيناتى دەپ اتادى. بۇل ەكسپەريمەنتالدى رەاكتور تالاي جىل ەشقانداي اقاۋسىز جۇمىس ىستەدى. ءبىراق نەلىكتەن حالىق راديوفوبيادان اجىراماي وتىر؟ الايدا، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىنا 30 جىلدان استى. قازاقستان ۋران، مۇناي، مىس، مىرىش وندىرۋدە كوشباسشى ەلگە اينالعان. وسىنىڭ ءبارىن يگەرىپ وتىرعاندا، نەگە اەس-تى باسقارا الماسقا؟ حالىقتىڭ بويىنداعى ۇرەي مەن قورقىنىشقا سەبەپ – حيروسيماداعى، فۋكۋسيماداعى، چەرنوبىلداعى اپاتتى وقيعا. ەگەر ءبىز قاۋىپسىزدىك ەرەجەسى مەن تالابىن ساقتاساق، اەس تە پايدالانۋعا بەرىلگەن ۋاقىتتان باستاپ سوڭعى مەرزىمگە دەيىن ەشبىر اقاۋسىز جۇمىس ىستەيدى. ءتىپتى، رەكتورلار مەجەلى ۋاقىتتان كەيىن دە قوسىمشا 20-30 جىل ىستەي بەرەدى. دەمەك، قازاقستان ەلەكتر ەنەرگيا وندىرۋدەن عانا ەمەس، قاۋىپسىزدىك، ءوندىرىس مادەنيەتى، مامانداردىڭ ينتەللەكتۋال دەڭگەيى جونىنەن دە كوشباسشى بولا الادى. ەلىمىزدە بۇگىندە ەكى عىلىمي-شارۋاشىلىق رەاكتورى بار. ونىڭ بىرەۋى كۋرچاتوۆ قالاسىندا، ەندى ءبىرى الماتى ماڭىنداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا. ءبىز قازىرگە دەيىن وسى رەاكتورلارمەن جۇمىس ىستەپ كەلدىك قوي. ال ەندى تۇراقتى، ارزان ەلەكتر قۋاتىن وندىرەتىن اەس سالىنسا، ءتىلىن بىلەتىن ماماندار بار. ءقازىر جىل سايىن ەلىمىزدەن شەتەلگە فيزيكا، حيميا، ماتەماتيكا سالاسىنىڭ، ياعني ناقتى عىلىم ماماندارى كەتىپ جاتىر. جىل سايىن ەلىمىزدەن شامامەن 20 مىڭ مامان شەتەلگە جول تارتادى. ەگەر اەس سالىپ، اتوم ەنەرگەتيكاسىنا قاتىستى ينفراقۇرىلىمدى دامىتساق، بۇل ماماندار ءوز ەلىمىزدە قالىپ، ايانباي جۇمىس ىستەيتىن ەدى. سوناۋ 1990 جىلداردىڭ باسىندا زاڭگەر مەن ەكونوميست مامانداردى عانا دايىنداي بەردىك. سونىڭ سالدارىنان بۇكىل ءوندىرىس توقتاپ قالدى. اەس ىسكە قوسىلسا، يادرولىق فيزيكا، حيميا، ەنەرگەتيكا سالاسىنا قىزىعاتىن جاستار قاتارى ارتاتىنى ءسوزسىز. سوندا عانا عىلىم دامىپ، العا ورلەيدى. جاستار – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. مەملەكەت ولاردىڭ ەلىمىزدە قالۋىنا جاعداي جاساپ، قارجىلىق، ماتەريالدىق، الەۋمەتتىك الەۋەتىن جاقسارتۋىنا كوڭىل ءبولۋى كەرەك.
– ءقازىر ەلىمىز جىلۋ مەن قۋات كوزىن جەو ارقىلى قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ءبىراق بيىل قىستا ەكىباستۇزدا بولعان اپات حالىقتى ابىگەرگە سالدى. الايدا، اەس سالىنعانعا دەيىن قانداي بالاما ەنەرگيا كوزىن دامىتۋعا بولادى؟
– بۇل ماسەلە دە وزەكتى. ەلىمىز دەكاربانيزاسيا بويىنشا پاريج كەلىسىمىنە قول قويسا دا، ازىرگە كومىرتەگىدەن قۇتىلۋ وڭايعا سوقپايدى. شىن مانىندە، كومىر جاعاتىن جەو-دا دا جۇمىس ىستەيتىن ينجەنەر اەس-تە دە ىستەي الادى. ەكەۋىندە دە ءبىر گەنەراتور. ءبىر ايىرماشىلىعى، جەو-دا كومىر، ال رەاكتوردا يزوتوپتى ۋران بولادى.
بىزدە كۇن، جەل بالاما ەنەرگيا كوزىن دامىتۋ قولعا الىنعان. ءبىراق ونىڭ جاعىمدى جانە جاعىمسىز تۇسى بار. بىزدە ۇنەمى جەل تۇرمايدى. ءتورت مەزگىلدىڭ اۋا رايى دا باسقا. سوندىقتان دا جەل گەنەراتورى تۇراقتى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتە المايدى. تۋرا وسى ماسەلە كۇن گەنەراتورىنا دا قاتىستى. قازاقستاندا ناۋرىز ايىنان تامىز ايىنا دەيىن ورتاشا ەسەپپەن 12 ساعات كۇن جارقىراپ تۇرۋى مۇمكىن. ال ودان كەيىن كۇن كوزى كوپ شىعا قويمايدى. سوندىقتان مۇنىڭ ارتىقشىلىعى دا، كەمشىلىگى دە بار. جاز كەزىندە كۇن پانەلدەرى 15-30 گرادۋسقا دەيىن ىستەيدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان اۋماعىندا كۇن رادياسياسى جوعارى. بۇل كۇن پانەلىن قۇرتۋعا اكەپ سوعادى. كۇن جانە جەل بالاما ەنەرگيا كوزىنىڭ قاۋقارى مەن كۇشى اۋقىمدى ءوندىرىس وشاقتارىنا جەتپەيدى. مۇنى تەك شالعايدا جاتقان ەلدى مەكەندەردەگى مال جانە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قوجالىقتارعا پايدالانۋعا بولادى. مۇزداتقىشتى قوسۋعا، تەلەفون قۋاتتاۋعا كۇشى جەتەدى. ال ماشينا جاساۋ، مەتاللۋرگيا زاۋىتتارى ءۇشىن اەس سالۋ قاجەت.
- قازاقستان ءۇشىن اەس-تى قاي مەملەكەتتىڭ سالعانىن قۇپ كورەسىز؟
- بالكىم، اەس-تى ءبىر ەمەس، كونسورسيۋم رەتىندە بىرنەشە مەملەكەت سالعان دۇرىس شىعار. ءوزىنىڭ ەلىندە اتوم ستانسياسىن سالىپ، ناتيجەسىن كورىپ جۇرگەن ۆەندوردى تاڭداۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەنى ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيك ساراپشىلارى زەرتتەپ، زەردەلەپ نەگىزگى كريتەرييلەردى ەسەپكە الىپ، جوعارى جاققا جەتكىزۋى قاجەت. بىزدە بۇل سالانىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلەتىن ماماندار جەتكىلىكتى. ماسەلەن، ءار ەلدىڭ رەاكتورىنىڭ قۋاتى ءارتۇرلى. رەاكتور تاڭداۋ ۇكىمەتارالىق مامىلە مەن ماگاتە ۇسىنىسى ارقىلى قابىلداناتىنى ءسوزسىز. دەسە دە، اتوم ەنەرگەتيكا سالاسىندا تۇراقتى، كەم دەگەندە 50 جىلداي جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ەلدىڭ ۆەندورىنا توقتالۋىمىز ءتيىس.
- ماماندار اەس سوڭعى ۇلگىدەگى بۋىن رەكتورى ارقىلى جۇمىس ىستەيدى دەگەندى ايتادى. دەسەك تە، جۇرتتىڭ بويىنداعى ۇرەي مەن قورقىنىشتى قالاي سەيىلتۋگە بولادى؟
- اەس-تىڭ بولاشاقتاعى جەتىستىگى مەن پايداسى جايىندا كوبىرەك ايتا بەرۋىمىز كەرەك. ەگەر تۇرعىندار وسى تاقىرىپ اياسىندا مولىنان اقپاراتتانىپ، بىلىمگە قانىقسا، اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ ارتىقشىلىعىن تۇسىنەتىن ەدى. ءبىزدىڭ قوعامدا، اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىدە تەكسەرىلمەگەن، جالعان اقپاراتتى تاراتۋشىلار كوپ. كەرىتارتپالىق پەن بويكۇيەزدىكتەن ارىلماساق، ىلگەرى باسپايمىز. مەنىڭشە، كوپتى جاڭىلىستىراتىن، ارانداتۋشى پىكىر قالىپتاستىراتىن بلوگەرلەردى، كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىم وكىلدەرىن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ كەرەك سياقتى. ولار مىسال رەتىندە فۋكۋسيماداعى جارىلىستى، چەرنوبىلداعى اپاتتى عانا ايتادى دا، ءبىراق الەمدە 50-60 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان اەس-تەر جايىندا تىلگە تيەك ەتپەيدى. ەگەر تۇراقتى جۇمىس ىستەپ، ەلىن ەنەرگيا كوزىمەن قامتىپ كەلەتىن اەس تۋرالى شىنايى اقپارات بەرىلسە، تۇرعىنداردا دا كۇماندى وي قالماس ەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، اەس جايىندا وسى سالادان حابارى بار مامانداردىڭ عانا پىكىرىنە قۇلاق اسۋ كەرەك.
- قازاقستان ۋران ءوندىرۋ بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇر. دەسەك تە، مۇنى ءوز يگىلىگىمىزگە جاراتا الماي وتىرعانىمىز وكىنىشتى. وسى تۇرعىدا نە ايتاسىز؟
- مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىز جىلىنا شامامەن 20 مىڭ توننا تابيعي ۋران وندىرەدى ەكەن. ونىڭ ءبارى ەكسپورت ساۋداسىنا كەتىپ جاتىر. ءبىز بيداي ءوسىرىپ، ۇنعا اينالدىرىپ، ناۋبايحانالارعا جىبەرىپ، نان پىسىرەمىز. نان – اس اتاسى. ال بيدايدى ەكسپورتقا شىعارساق، ولار ءونىم ءوندىرىپ وزىمىزگە ساتادى. ەگەر ۋراندى بيدايمەن سالىستىرساق، ءبىز ۋراندى ارزانعا ساتىپ، ناتيجەسىندە پايداسىن كورمەيمىز. سەبەبى، ۋراندى شيكىزات كۇيىندە ساتامىز. مىسالى، قازاقستان ماماندارىنىڭ الەۋەتىنىڭ ارقاسىندا ۋراندى وزىمىزدە قايتا وڭدەسەك، عىلىمعا ەنگىزسەك، وندا ۋران قۇنى دا جوعارى بولادى. 1 مىڭ توننا تابيعي ۋراننىڭ ەكۆيۆالەنتى 100 پايىزدىق 16 ملن توننا كومىردى قۇرايدى. ەڭ ارزان كوكستىڭ تونناسى – 500-600 اقش دوللارى. ال 1 مىڭ توننا ۋراندى 100 دوللاردان 100 ملن دوللارعا ساتامىز. ءبىز ورتاشا ەسەپپەن 20 مىڭ توننا تابيعي ۋران وندىرسەك، قازاقستان مۇنى 2 ملرد اقش دوللارىنا ساتادى. دەمەك، ءاربىر مىڭ توننا ۋران 16 ملن توننا كومىردى الماستىرسا، سوندا 20 مىڭ توننا ۋران 320 ملن توننا كومىردى الماستىرا الادى. ەگەر قازاقستان ۋراندى شارتتى تۇردە كوكستىڭ باعاسىمەن ساتسا، وندا 320 ملن كوكس 196 ملرد دوللارعا باعالانادى. سوندا قازاقستان بيۋدجەتى جىلىنا 35-36 ملرل دوللارعا تولىساتىن ەدى. كوردىڭىز بە، ءبىز ۋراندى شيكىزات رەتىندە ەكى ەسە ارزان باعاعا ساتىپ ءجۇرمىز. قانشاما تابيعي بايلىقتى جوعالتىپ وتىرمىز. ۋران قورى كوپ دەگەندە 30-40 جىلعا جەتەتىن شىعار، سوسىن ونىڭ دا ءتۇبى كورىنەدى. ەگەر اەس بولسا، وزىمىزدە شىعاتىن تابيعي ۋراندى ەلەكتر كوزىن وندىرۋگە پايدالانىپ، يگىلىگىن كورەتىن ەدىك. ۋرانىمىز بار كەزدە ءوز اەس-ىمىز دە بولۋى كەرەك. سودان كەيىن حالىق ونىڭ ەلىمىز ءۇشىن قانداي تابىس اكەلەتىنىن كورەدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، اەس 1 كۆت ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قوسا، 2 كۆت جىلۋ وندىرەدى. مۇنى شاعىن قالالاردى، جىلىجايلاردى جىلىتۋعا تەگىن بەرۋگە بولادى. ءبىز وسىنداي مۇمكىندىكتەردەن قاعىلىپ وتىرمىز. اەس سالساق، اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ ورىندارى، تەمىرجول، جوعارى ءبىلىم، عىلىم داميدى. قازاقستان ۇلتىنىڭ ءوزىن باعالاۋ ارقىلى بەدەلى ارتادى. ول ءۇشىن شيكىزات ساتۋدى ازايتىپ، ونى عىلىمي تۇرعىدا ءونىم الۋعا پايدالانۋىمىز قاجەت. قازاقستاننان كولەمى جاعىنان ەكى ەسە كىشى وزبەكستاندا 2 اتوم ستانسياسىن سالىپ جاتىر. بولاشاقتا اەس ارقىلى ەكونوميكادا، ءبىلىم مەن عىلىمدا، الەۋمەتتىك سالادا جوعارى دەڭگەيگە جەتەدى. جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى دا 30-عا جۋىق اتوم رەكتورىن سالۋدى قولعا الدى. بۇل ەل ءبىر جىلدا 4 ميلليارد توننا كومىر جاعادى ەكەن. بۇل دەگەنىمىز ەكولوگيانىڭ لاستانۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ال اەس – جاسىل ەنەرگەتيكاعا جاتادى. ەسەسىنە، قازاقستان تەمىردى دە، ۋراندى دا، مۇنايدى دا شيكىزات كۇيىندە ساتۋدا. دەمەك، ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتاتىن – اتوم ەنەرگەتيكاسى. «ەلىمىزدە تابيعي ۋران وندىرەمىز. سونىڭ ارقاسىندا اەس سالىپ، جەمىسىن كورىپ جاتىرمىز» دەيتىندەي تاريح پاراقتارى اشىلاتىنى ءسوزسىز.
سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
