«1981 جىلى «قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنا ءوز ەركىمەن قوسىلۋىنا 250 جىل تولادى»، - دەپ، ەكى ەلدىڭ تاريحشىلار، جازۋشىلارى جارىسا مىڭداعان ماقالا، كىتاپ جازىپ الەك بولعان 1970 جىلداردىڭ ورتاسىندا تەك حاسەن قوجا-احمەت عانا «ورىستاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك جاندارم بولۋعا تىرىسۋى» اتتى ماقالاسىندا ەشقانداي «ءوز ەركىمەن قوسىلۋدىڭ» بولماعانىن، قازاقستان، قاپقاز، ءسىبىر، ورتا ازيانى رەسەيدىڭ باسقىنشىلىقپەن وتارلاپ العانىن تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەپ جازدى.
قوجا-احمەتتىڭ 1970 جىلدارداعى ساياسي شىعارمالارىنا تالداۋ جاساعان تاريحشى ق. اتابايەۆ:
«ءبىر عانا قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعىنا ارنالىپ ونداعان كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاسيالار قورعالدى. تالايلاپ عىلىم اتاق-دارەجەگە يە بولدى...
ءبىراق، ۋاقىت شىندىقتى تاريحشى «عالىمداردىڭ» ەمەس، قوجا-احمەتتىڭ جازعاندىعىن تولىق دالەلدەپ بەردى. تەك حاسەن عىلىمي ەمەس، «اسا ءقاۋىپتى مەملەكەتتىك قىلمىسكەر» دەگەن اتاق الىپ تۇرمەگە ءتۇستى.
ەندى، بۇگىنگى كۇنى كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلماعانىن ايتىپ، دالەلدەپ كەلتىرۋدە.
تەك سول شىندىقتى بۇدان 30 جىل بۇرىن، ياعني كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان شاعىندا حاسەننىڭ ايتقانىن ەستەن شىعارىپ ءجۇر. ونىڭ ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاساۋعا دا ءبىر كۇش جىبەرمەيتىندەي»، – دەيدى.
ايگىلى كەنەسارىنىڭ ەسىمىنە كەڭەس ۋاقىتىندا «تىيىم» سالىنعانى بەلگىلى. 1973 جىلى حاسەن قوجا-احمەت:
«سىرىم باتىر، يساتاي-ماحامبەتتەر، كەنەسارى-ناۋرىزباي شىركىن، ەرلەر! «ەزگىگە قازاق ەلىن بەرمەيمىز» دەپ، بىزگە ۇلگى بولارلىق قىلعان ىستەر»، - دەپ جازىپ، زامانداستارىنا «وسىناۋ باتىرلار ىسىنەن ۇلگى الىپ، وتارشىلدىققا قارسى كوتەرىلىسكە شىعالىق!»، - دەگەن وي ايتادى.
«بۇراتانا» حالىقتاردى قىرىپ-جويىپ، ورىستارعا «قوسقانى» ءۇشىن ەرماك، حاباروۆ ت.ب. جەندەتتەر «ورىس حالقىنىڭ ۇلتتىق باتىرى» اتانىپ، جاۋلاپ العان جەرلەرىندە ولارعا ەسكەرتكىشتەر قويىلىپ، قالالار سولاردىڭ ەسىمىمەن اتالىنادى، ال حالقىن ورىس وتارشىلدارىنان قورعاماق بولماق، تاۋەلسىز ەل بولۋعا شاقىرعان ۋكراينا گەتمانى مازەپا، قازاق حالقىنىڭ باتىرلارى: سىرىم، كەنەسارى، ناۋرىزبايلار «قاراقشى» اتاندى. وسىدان-اق ورىس ساياساتىنىڭ قانشالىقتى «ءادىل» ەكەندىگىن بىلۋگە بولادى»، – دەيدى ول 1974 جىلى.
1977 جىلى تۇتقىندالىپ، كگب-نىڭ تۇرمەسىنە قامالعاندا:
«ەندى بۇل جەردەن ءتىرى شىعارماس»، - دەپ ويلاعان حاسەن «تار زامان» اتتى ولەڭ جازىپ، حاتىن تەرگەۋشىلەردىڭ وقيتىنىن بىلە تۇرا:
«ازدى-كوپتى ءىس قىلدىم «اۋ، حالقىم!» دەپ، سىرىم، كەنە ارۋاعى ريزا بولسىن»، - دەيدى قاماۋدا جاتسا دا باتىر بابالارىن اتاۋدان قايمىقپاي.
1979 جىلى بوستاندىققا شىققاسىن ءوزىنىڭ جانە تۋىستارىنىڭ بالالارىن اتتارىن سول جىلدارى-اق ابىلايحان، قاسىمحان، كەنەسارى، ناۋرىزباي دەپ قويۋدان قورىقپايدى.
پارلامەنت دەپۋتاتى، سەناتور سابىر قاسىموۆ «سلوۆو و حاسەنە» دەگەن ماقالاسىندا:
«ەششە ۆ ناچالە 70-ح گودوۆ، ۆ وبستانوۆكە پوليتيچەسكوگو ي يدەولوگيچەسكوگو ديكتاتا موسكۆى تولكو حاسەن سموگ وتكرىتو ۆىستۋپيت پروتيۆ توتالنوي كولونيزاسيي ي رۋسيفيكاسيي...
تولكو حاسەن ۆ تە گودى وتكرىتو پريزۆال نارود ك بوربە زا گوسۋدارستۆەننۋيۋ نەزاۆيسيموست كازاحستانا.
منە ۆسەگدا گوركو ي ستىدنو زا ناس، كوگدا نا تورجەستۆو پو سلۋچايۋ «دنيا نەزاۆيسيموستي كازاحستانا» ي درۋگيح گوسۋدارستۆەننىح پرازدنيكوۆ نە پريگلاشايۋت حاسەنا قوجا-احمەتا. يا ۆەريۋ، چتو سلەدۋيۋششەە پوكولەنيە پاتريوتوۆ كازاحستانا بۋدۋت ۋچيتسيا ۋ نەگو ي برات پريمەر...»، – دەيدى.
ەرجۇرەكتىلىكپەن قاتار، حاسەندە داۋلى ماسەلەنى ءبىر-اق اۋىز بۇلتارتپاس ۋاجىمەن شەشەتىن قاسيەت تە بار.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى مىنا ەكى مىسال سونىڭ دالەلى:
1993 جىلى حاسەن اقتوبە وبلىسىندا سوتتالعان ءۇش جىگىتتىڭ اقتاۋ تۋرالى ارىزدارىن كونستيتۋتسيالىق سوتقا اكەلىپ تاپسىرادى.
بىرنەشە كۇننەن كەيىن ناتيجەنى بىلمەككە كەلگەن حاسەنگە كونستيتۋتسيالىق سوتتىق سۋديالارى:
«حاسەكە، اقتوبەلىك جىگىتتەردىڭ «قىلمىستىق ىستەرىن» الدىرتىپ، تانىسقان ەدىك، ولار جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ءۇي قابىرعالارىنا بوياۋمەن «بەيتە، ۋبيۆ...ە رۋسسكيح!»، - دەپ جازعاندارى ءۇشىن سوتتالعان ەكەن.
ولاردى اقتاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرسەك، بىزدەگى ورىس سۋديالارى قارسى بولارى انىق. نە ىستەيمىز؟»، دەيدى.
سوندا حاسەن كوپ ويلانباستان: «وعان نەسىنە قينالاسىزدار؟ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى رەپرەسسيالانعاندارعا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ 12.12.1991 جىلعى جارلىعىندا «ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، سونداي-اق جاساقشىلاردىڭ ومىرىنە قاستاندىق جاساعان ازاماتتاردان وزگەسى تۇگەلدەي اقتالسىن!» دەلىنگەن عوي. بالەن-تۇگەن سوزدەر جازعاندان اقتالماسىن دەپ جارلىقتا جازىلماعان.
سوندىقتان: «الگىندەي قىزمەتكەرلەردىڭ ومىرىنە قاستاندىق جاساماعاندىقتان پرەزيدەنت جارلىعىنا سايكەس اقتالسىن» دەمەيسىزدەر مە، دەگەندە، سوت جىگىتتەر «تۋۋ، بۇل ءتىپتى دە ويىمىزعا كەلمەپتى-اۋ!»، دەپ ارتىنشا الگى ءۇش اقتوبەلىك جەلتوقساندىقتاردى تولىق اقتاۋ تۋرالى جوعارعى سوتقا ءتيىستى قۇجاتتاردى دايىنداپتى.
1990 جىلى 16 مامىردا «جەلتوقسان» ۇيىمى مۇشەلەرى قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت ساياسي اشتىق جاريالاپ، تۇرمەگەن قالعان ءتورت جەلتوقساندىقتى بوساتۋدى تالاپ ەتكەنى ەستەرىڭىزدە بولار. اشتىقتىڭ ءتورتىنشى كۇنى ۇكىمەت ءۇيىن قورشاپ العان حالىقتان سەسكەنگەن بيلىك دەپۋتاتتاردان توپ قۇرىپ، جەلتوقساندىقتارمەن كەلىسسوز جۇرگىزەدى.
ءبىر كەزدە دەپۋتاتتىق توپ باسشىسى زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ:
«جىگىتتەر، قوعامدا زاڭ بار ەمەس پە، «تۇرمەدەن تەز ارادا بوساتىپ بەرىڭدەر!» دەگەن تالاپتارىڭ زاڭعا قايشى عوي، ءىستى قايتادان قاراپ، شەشىم شىعارۋ ءۇشىن جوعارعى سوتقا 40 كۇنى مۇرسات بەرىڭدەر»، -دەگەندە، الدىندا ءبىر ساعات بويى ايتار تالاپ، دالەلدەرىن ايتىپ بولعان جەلتوقساندىقتار مەن ولاردى قولداۋشىلار ءۇنسىز قالعان ەدى.
كەنەت حاسەن قوجا-احمەت:
«ءبىزدى 1986 جىلى جەدەل تۇردە توپىرلاتىپ سوتتاعاندا زاڭ قايدا قالىپ ەدى؟ جەلتوقساندىقتاردى قالاي زاڭدى بۇزا وىتىرىپ جىلدام سوتتاعان بولسا، ءدال سولاي زاڭدى بۇزىپ جىلدام بوساتۋعا تيىسسىزدەر!»، - دەپ ءۋاج ايتادى.
سوزگە توقتاعان كوميسسيا باسشىسى:
«جارايدى، مەن سوزدەرىڭدى جەتكىزەيىن»، - دەپ ءجۇرىپ جاتقان جوعارعى كەڭەس جيىنىنا مالىمدەۋگە كەتەدى.
ەرتەسىندە-اق تۇرمەدەگى ەكى جىگىتتى جەدەل بوساتۋ، قالعان ەكەۋىنىڭ جازا مەرزىمدەرىن ازايتۋ تۋرالى ۇكىمەت بۇيرىعى جەلتوقساندىقتاردىڭ قولىنا بەرىلەدى.
بۇل تۋرالى روزا سپانوۆ «ءبىز بىلەتىن جەلتوقسان» دەگەن كىتابىندا جازىپتى.
بۇگىن، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە ءوز حالقىمىزدىڭ تاريحىن «اقتاڭداقسىز» جازۋ، وسىنداي مالىمەتتەردى مەملەكەت يگىلىگىنە جاراتۋ ءبىلۋ – ۇكىمەت بىلىكتىلىگىنىڭ، تاريحشى عالىمدارىمىزدىڭ كاسىبي پارىزىنا ادالدىعى دەڭگەيىنىڭ ولشەمى بولۋى ءتيىس.
قۋان اقوردا ۇلى
2006 ج.
