ءبىز كەيدە ويشىلداردىڭ قورشاعان ورتا مەن ادامزات اراسىنداعى تەكەتىرەس تۋرالى پايىم، پىكىرىن تىڭداپ، قايران قالامىز. ۇلى عالىمدار بىزگە دەيىن ادامزاتتىڭ تابيعاتتى باعىندىرۋ ماقساتىنداعى ۇمتىلىسىن جاڭالىق دەپ ەمەس، وزىنە-وزى ور قازۋ دەپ تۇجىرىم جاسادى.
ولار قورشاعان ورتانىڭ تەپە-تەڭدىگىنە نۇقسان كەلتىرمەۋدى ويلاستىردى. سەبەبى قورشاعان ورتانىڭ ءبىر بولشەگى – ادامنىڭ ءوزى ەكەنىن عالىمدار ەرتە ۇقتى. سوعان قاراماستان وتكەن عاسىردان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامزاتتىڭ تابيعاتقا قارسىلىعىنان تۋىنداعان قايشىلىقتى قازىرگى كوزى اشىق قوعام كورىپ، ءبىلىپ وتىر. كەيدە تابيعاتتىڭ توسىن مىنەزىنەن الەمنىڭ ءار قيىرىندا بولعان جانتۇرشىگەرلىك وقيعالار تۋرالى ەستىپ، ۇرەيلەنەتىنىمىز راس. مەزگىلسىز كەلگەن سۋ تاسقىنى، دۇلەي جەل، جەر سىلكىنىسى، جانارتاۋدىڭ اتقىلاۋى، تەڭىز، كولدەردىڭ تارتىلۋى، جاھاندىق جىلىنۋ سىندى تابيعي قۇبىلىستار ەكولوگتاردى عانا ەمەس، كۇللى ادامزاتتى الاڭداتادى.
ءتىپتى، ماڭگى جاسىل ايماقتاردا قار جاۋسا، اركتيكا مەن انتاركتيدا دا مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى جيىلەگەنى تەگىن ەمەس. اۆستراليا، تۇركيا، فرانسيا، ارگەنتينا سىندى بىرنەشە ەلدەردەگى ورمان ءورتى جانە كەشەگى قوستانايداعى جاعدايدان تابيعاتقا زالال كەلمەسە، پايداسى تيمەيتىنى انىق. دەسەك تە جەتەكشى ەلدەر ورماندى ايماقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنا قىزۋ كىرىسسە، كەيبىر مەملەكەتتەر ارنايى باعدارلاما شەبەرىندە كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اساتىن تاپسىرمانىڭ جوباسىن ءتۇزىپ قويعانى بەلگىلى.
ارينە، قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن ءار ەل ءوزىنىڭ الەۋەتىنە قاراي ىسكە اسىرعانىمەن، مەزگىلسىز كەلگەن تابيعي قۇبىلىستاردىڭ الدىن-الۋ جاعى اقساپ تۇرعانىن بايقايمىز. سول ءۇشىن دە الەمدىك ماسەلەنىڭ قايدا اپارا جاتقانىن تۇيسىنگەن دامىعان ەلدەر ەكولوگياعا بولىنەتىن قارجىنىڭ كولەمىن ۇلعايتىپ، ارنايى باعدارلامالار قابىلداۋدا.
مىسالى، بىلتىر پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن «جاسىل قازاقستان» ۇلتتىق جوباسى ازىرلەنىپ، كوپ ۇزاماي وسى باستامانىڭ نەگىزگى باعىتتارى دا ايقىندالعان-دى. ەل ۇكىمەتى جوبا شەڭبەرىندە ەلدەگى ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتىپ، حالىققا قولايلى ورتا قالىپتاستىرۋ جاعىن ويلاستىردى.
ق ر ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى سەرىكقالي برەكەشيەۆ «جاسىل قازاقستان» ۇلتتىق جوباسىنىڭ نەگىزى ءتورت باعىتى بار ەكەنىن حابارلادى. سونىڭ ىشىندە «تازا قازاقستان» باعىتى اۋانىڭ لاستانۋىنا جول بەرمەي، قالدىق زاتتاردى باسقارۋ جانە سۋ وبەكتىلەرىن جاڭعىرتۋ سىندى ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى رەتتەۋگە نەگىزدەلگەن. ءقازىر كاسىپورىندار مەن ەلەكتر ستانسيالاردىڭ وندىرىستە كومىر پايدالانۋىنان اتموسفەراعا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە زالال كەلۋدە. ۇلتتىق جوبانىڭ وسى باعىتىندا اۋا لاستانۋى ءجيى بايقالاتىن 10 قالادا 5 جىلدىڭ شەڭبەرىندە ءىرى 16 كاسىپورىن شىعارىندىسىن 20 پايىزعا قىسقارتۋ جوسپارلانىپ وتىر. تيىسىنشە قالدىقتاردان زاماناۋي تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن ەنەرگيا الىپ، كادەگە جاراتۋ جاعى دا ويلاستىرىلعان. سول سەكىلدى ءدارىحانالاردا دا قۇرامىندا سىناپ ەلەمەنتى بار قالدىقتى بولەك جيناۋ ماقساتىندا كونتەينەر مەن ەكوبوكس ورناتۋ جوسپارلانعان ەكەن. جوبادا ەلدەگى سۋ وبەكتىلەرىنىڭ ەكوجۇيەلەرىن ساقتاۋ مىندەتى دە قاراستىرىلعان. مۇنىڭ ىشىندە ەڭ وزەكتىسى، «سىرداريا وزەنىنىڭ ارناسىن رەتتەۋ جانە ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن ساقتاۋ» جوباسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىن جانە بۋراباي، ششۋچە، قوپا، شالقار كولدەرىن قالپىنا كەلتىرۋ.
ۇلتتىق جوبانىڭ «ۇنەمدى قازاقستان» باعىتى ەلىمىزدىڭ تابيعي رەسۋرستارىن تۇراقتى پايدالانۋعا ىقپال ەتەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سۋدى پايدالانۋدىڭ ەكولوگيالىق ءقاۋىپسىز ءارى ەكونوميكالىق جاعىنان وڭتايلى جولى قاراستىرىلماق.
سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋدىڭ ەسەبىنەن ونىمدىلىكتى ارتتىرۋ ماقساتىندا 401 ارنانى جاڭارتۋ جولعا قويىلسا، ۆەگەتاسيا كەزىندە سۋ شىعىنىن 4 تەكشەمەترگە قىسقارتۋ ماقساتىندا 212 ارنانى سيفرلاندىرۋ جوسپارلانعان. سونداي-اق 600 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەردى ۇلعايتۋ جايى قاراستىرىلعان.
ءىرى سۋ كوزدەرىنەن، وزەن-كولدەردەن قاشىق جاتقان وڭىرلەردە سۋدىڭ ءار تامشىسىن ءتيىمدى پايدالانۋعا قازىردەن كىرىسكەن ءجون-اق. ويتكەنى، عالىمداردىڭ 10-15 جىلدا سۋ تاپشىلىعى قىساتىنىن ايتىپ، دابىل قاعۋى بەكەر ەمەس سەكىلدى. ەندەشە سۋارمالى القاپتارعا جەتەتىن سۋ كوزىن ناقتىلاپ، كەلەر كۇننىڭ دە احۋالىن باعامداعان دۇرىس. بۇل ماسەلەگە دە ءتيىستى مينيسترلىك بەيجاي قارامايدى. ماسەلەن، ەلدەگى سۋ كوزدەرىن ءتيىمدى پايدالانىپ، قوسىمشا سۋارۋ كوزدەرىن قۇرۋ ءۇشىن 2025 جىلعا دەيىن اقمولا، باتىس قازاقستان، جامبىل، قىزىلوردا جانە تۇركىستان وبلىستارىندا جيناقتاۋ كولەمى 1،7 تەكشەمەتر بولاتىن 9 سۋ قويماسىن سالۋ جوسپاردا بار. بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «حالىق بىرلىگى جانە جۇيەلى رەفورمالار – ەل وركەندەۋىنىڭ بەرىك نەگىزى» جولداۋىندا ناقتى اتاپ كورسەتكەن ەدى.
«بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى الداعى ون جىلدىڭ ىشىندە جاھاندىق دەڭگەيدە سۋ رەسۋرسىنىڭ تاپشىلىعى بولادى دەپ بولجام جاساپ وتىر. 2030 جىلعا قاراي سۋ تاپشىلىعىنىڭ كولەمى 40 پايىزعا جەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ءبىز جاڭا تەحنولوگيالار مەن سيفرلاندىرۋ ارقىلى سۋدى ۇنەمدەۋگە كوشۋىمىز كەرەك. سۋ تاپشىلىعىن جويۋدىڭ باسقا جولى جوق. بۇل – اسا ماڭىزدى مىندەت. ۇكىمەت سۋ پايدالانۋدى رەتتەۋ جانە ونى ۇنەمدەۋ تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ جۇمىسىن ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ناقتى شەشىمدەر ازىرلەۋگە ءتيىس. سۋ نىساندارىنىڭ ەكوجۇيەسىن ساقتاپ، ونى ۇنەمدى پايدالانۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى 120 كانالدى قايتا جاڭعىرتۋعا كىرىسەمىز. اقمولا، الماتى، باتىس قازاقستان، جامبىل، قىزىلوردا، تۇركىستان وبلىستارىندا جاڭادان 9 سۋ قويماسى سالىنادى. بۇل – اۋقىمدى جوبا. ءبىراق، ءبىزدىڭ قولىمىزدا قاجەتتى رەسۋرستىڭ ءبارى بار»، – دەدى پرەزيدەنت.
پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا سايكەس، وڭىرلەردە ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن رەتتەۋ ماقساتىندا كۇن تارتىبىنە قىرۋار جۇمىس ەنىپ، شارۋانىڭ شەتى كورىنە باستادى. ۇلتتىق جوبادا ۇلتتىق ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ، ەنەرگيا رەسۋرستارىن ۇقىپتى پايدالانۋ جانە ەنەرگيانىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جاعى نەگىزگى مىندەتتەردىڭ قاتارىندا. ال جوبانىڭ «تابيعات» باعىتىنا توقتالساق، مۇندا ەكوتۋريزمدى دامىتۋ مەن ۆيزيت-ورتالىق اشۋ دا قاراستىرىلعان. سونىمەن قاتار جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان جانۋارلاردىڭ سانىن ارتتىرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە، تۇران جولبارىسىن رەينترودۋكسيالاۋ كوزدەلىپتى. بۇل باعىتتا بالىق رەسۋرستارىنىڭ تابيعي پوپۋلياسياسىن 224 مىڭ تونناعا دەيىن ۇلعايتۋمەن قاتار 2 ميلليارد اعاش وتىرعىزۋ جونىندەگى ءىس-شارالار دا بەكىتىلگەن. جوبانىڭ «ەكولوگيا بولاشاعى» باعىتى حالىقتىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەر جونىندە تانىم-تۇسىنىگىن كەڭەيتىپ، ەكولوگيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا ارنالعان. ارينە، قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا، اۋلا، ارىق-اتىزداردى تازالاۋعا قۇلىقسىز جاندار ازايماسا، ۇلتتىق جوبانىڭ ۇيلەسىمدى ىسكە اسقانىنان نە قايىر؟ دەمەك، جوبانىڭ ءتورتىنشى باعىتىندا كوزدەلگەن مىندەتتەر از دەپ شەتكە ىسىرۋعا بولماس. مينيستر سەرىكقالي برەكەشيەۆ ورنىقتى دامۋ قوعامىن قۇرۋعا كوپ كوڭىل ءبولۋ قاجەت ەكەنىن العا تارتتى. بۇل رەتتە ەكوقۇرىلىم مەن مادەنيەتتى كوتەرۋ جونىندەگى نەگىزگى باعىت – ۇلتتىق جوبانىڭ بازالىق باعىتى ەكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. دەمەك الەمدەگى جانە ەلدەگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا رەفورمالار ەنگىزۋ قاجەت ەكەنىن اڭعارتادى. نەگە دەسەك، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى رەتتەۋدىڭ وڭتايلى ءىس-شارالارىن ەكىنىڭ-بىرى جەتە تۇسىنبەسە، قولداماسا تاعى بولمايدى.
سونىمەن بىلتىر ۇلتتىق جوبانى ىسكە اسىرۋعا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 26 982 281 مىڭ تەڭگە، ال، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 15 179 155 مىڭ تەڭگە قارجى قارالسا، وزگە كوزدەردەن 48 508 830 مىڭ تەڭگە بولىنگەن. ناتيجەسىندە 16 كاسىپورىننىڭ شىعارىندىسى قىسقاردى. جوسپارعا ساي شىعارىندى كولەمىن 803،8 مىڭ تونناعا دەيىن ازايتۋ كوزدەلسە، بىلتىر ونىڭ كولەمى 655،17 دەيىن جەتىپ، اۋەلگى جوسپار ارتىعىمەن(122 پايىز) ورىندالعان. نەگىزى وسى مەجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن 2021 جىلعى بيۋدجەتتەن قارجى قارالماعان. ەسەسىنە، وسى شارۋاعا بيۋدجەتتەن تىس قارجى ەسەبىنەن 26 485 900 تەڭگە قارالىپ، ناقتى 15 388 837،1 مىڭ تەڭگە يگەرىلگەن. قالدىقتاردى تۇراقتى باسقارۋ جۇمىستارىندا دا ىلگەرىلەۋ بار. مىسالى، استانا قالاسىمەن قاتار پاۆلودار جانە قىزىلوردا وبلىسىندا قالدىقتاردى بولەك جيناۋعا قولايلى كونتەينەرلەر ورناتىلعان. مۇنىڭ ىشىندە قۇرامىندا سىنابى بار قالدىقتاردى جيناۋعا ارنالعان كونتەينەر دە ساتىپ الىنعان.
بۇدان وزگە، قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ جانە كادەگە جاراتۋ باعىتىندا ءبىراز تاپسىرما ورىندالعان. سۋ وبەكتىلەرىنىڭ ەكوجۇيەلەرىن ساقتاۋ بويىنشا دا ىلگەرىلەۋ بايقالادى. اشىپ ايتار بولساق، شالقار كولىن تازالاۋعا اۋەلى 1 432 956 مىڭ تەڭگە بولىنسە، كەيىن جوباعا ەنگەن تۇزەتۋلەرگە سايكەس جالپى سومادان 132 956 مىڭ تەڭگە كەمىتىلىپ، بيۋدجەتكە قايتارىلعان.
وسى تۇستا سۋ وبەكتىلەرىنىڭ ەكوجۇيەلەرىن ساقتاۋ بويىنشا ءبىرقاتار جوبالار زەردەلەنىپ جاتقانىن ايتا كەتكەن ءلازىم. ويتكەنى، بيۋدجەتتەن قىرۋار قارجى بولىنەتىن اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ سۇراۋى بار. ءارى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى رەتتەۋدە اۋماقتى مۇقيات زەردەلەپ، «جەتى رەت ولشەپ ءبىر رەت كەس» دەگەن قاعيداعا سالماسا، كۇنى ەرتەڭ جۇيەسىز ءىستىڭ بەرەكەسى بولماۋى مۇمكىن عوي. باستىسى، ءدال ءقازىر «جاسىل قازاقستان» ۇلتتىق جوباسى بويىنشا نەگىزگى 4 ستراتەگيالىق كورسەتكىشكە قول جەتكىزۋ ماقساتىندا ءبىراز جۇمىس قولعا الىنىپ، ناقتى جوسپار ءتۇزىلدى. ەندەشە، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى رەتتەۋگە ارنالعان باعدارلامالاردىڭ ناقتى ناتيجەسىن كورەتىن كۇن الىس ەمەس دەپ ويلايمىز.
