كىم جامان؟
و باستا قازاقتىڭ قابىرعالى جازۋشىسىنىڭ بۇلاي دەگەنە سەنە المادىق. ءبىز بىلەتىن دۇكەڭ بۇلاي دەمەسە كەرەك ەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى «الەمگە تارىداي شاشىلعان قازاقتاردى ەلگە شاقىرعان يزرايلدەن كەيىنگى ەل – قازاقستان» دەپ ماقتانعانىمىزدا كوكىرەگىمىزگە نان پىسەردەي بولۋشى ەدى. ەندى كىم جامان؟ ورالمان جامان بولىپ قالىپتى. مۇنداي ۇردىسكە تەز ارادا توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك.
جارايدى، دۇكەڭ ايتقانداي شەتتەگى قازاقتاردىڭ اراسىنان باسەكەگە قابىلەتتى اۋزىمەن قۇس تىستەگەن، تەحنيكانىڭ ءتىلىن بىلەتىن (ادەبيەت پەن مادەنيەتتى ەسكەپكە الماعاندا) ەڭ تاڭداۋلى مامانداردى ەلگە اكەلەيىك. سوندا ولار قازاقستاندا نە ىستەيدى؟ ارامىزدا جۇرگەن بىلىكتى ورالماندارعا ماماندىعىنا ساي جۇمىس تاۋىپ بەرە الماي وتىرعاندا، ولاردى ەلگە اكەلىپ، ينتەللەكتۋلالدى جۇمىسسىزداردىڭ سانىن كوبەيتىپ، قايتەمىز؟ بىزدىڭشە، دۇكەڭ ويلاعانداي تەحنيكانىڭ ءتىلىن بىلەتىن، باسكەكەگى قابىلەتتى قانداستارىمىز قازاقستانعا كەلمەيدى.
ولار ءوزىنىڭ ءقادىرىن بىلەتىن، ماماندىعىنا ساي جۇمىس بەرەتىن امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىنە بارعاندى ءجون سانايدى (ارينە، بۇل ءۇشىن ولاردى كىنالاۋعا بولمايدى). يننوۆاسيالىق ەكونوميكانى قۇر سوزبەن قۇرعان قازاقستاندى ءقايتسىن، ولار. وسى جاعىن ويلاعان جان بار ما؟
ايتالىق، موڭعوليادا پارلامەنت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ۇكىمەت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان زاردىحان قينايات ۇلى اعامىز ەلگە كەلگەندە سول كىسىنىڭ تاجىريبەسىن ءبىزدىڭ ۇكىمەت قاجەتسىندى مە؟ جوق. اعامىز ەلگە كەلگەن سوڭ، وتكەن تاريحىمىزدى زەرتتەپ، ەتنولوگيا جانە تاريح ينستيتۋتىندا قاتاردىعى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ، دۇنيەدەن ءوتتى.
ەڭ دۇرىسى بىزگە قولىنان ءىس كەلەتىن قاراپايىم ورالمانداردى ەلگە تارتقان ءجون. ەلباسىنىڭ الگى «ەڭبەك قوعامىنا 100 قادام» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋعا سولار يكەمدى. ال ەلدەگى قازاقتاردىڭ پارا الىپ، توي تويلاپ، بي بيلەۋدەن قولى بوساعان جوق.
بىلەسىز بە؟
ەسىمىزگە وسىدان 4-5 جىل بولعان وقيعا ءتۇسىپ وتىر. ءبىزدىڭ الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانىنا قاراستى اۋىلىمىزعا ءبىر ورالمان وتباسىن اۋىل اكىمى كوشىرىپ اكەلدى. اكىمنىڭ ماقساتى ورالمانداردى اۋىلىمىزعا جەرسىندىرۋ ەمەس، ءوزىنىڭ پايعا العان جەرىنە جۇمىس ىستەتىپ (ارينە اقىسىن بەرىپ)، شارۋاشىلىعىنداعى جۇمىسىن جۇيەلەۋ بولعان-دى.
اكىم جەرىنىڭ قاسىنان سىرتتان كەلگەن قانداسىمىزعا شاعىن جەر بەرىپ، سوعان كوكونىس ءوسىرۋىن جانە ءوزىنىڭ ەگىن-جايىن قاتار قاراۋدى تاپسىردى. قىتايدان كەلگەن قانداسىمىز وتباسىمەن الا جازداي بەل جازباي ەڭبەك ەتتى. ەل قىدىرىپ، ۋاقىتىن بوسقا وتكىزگەن كەزىن كورمەدىك. تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا اكىمگە دە، وزىنە دە كول-كوسىر پايدا كەلتىرگەنىن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ايەلدەرى جىر قىلىپ ايتقانى ەسىمدە.
جاز شىققاندا قىزاناق، قيارىن ەسەك ارباعا سالىپ، اۋىل ءۇيدى ارالاپ ساتىپ ءبىراز پايدا تاپتى. ولاردىڭ بۇل ارەكەتىن جەڭەشەلەرىمىز سىناپ تا تاستادى. كەيبىر شايپاۋ مىنەزدى جەڭەشەلەرىمىز ادال ەڭبەگىمەن مال تاپقان قانداستارىمىزدى «پايداكۇنەم»، «پىسىق» دەپ سوگىپ تاستاعانى ەسىمدە. ءبىراق ورالمانداردى كۇندەگەن سول جەڭشەلەرىمىز «كوكونىسى جاركەنتتەگى ۇيعىرلاردىكىنە قاراعاندا ارزان ەكەن» دەگەندە نە جىلارىمىزدى، نە كۇلەرىمىزدى بىلمەگەن ەدىك.
ەگەر سول شايپاۋ مىنەزدى جەڭەشەلەرىمىز قاتار ءشايلارى (چەرنىي كاسسا) مەن وسەك-اڭگىمەلەرىن قىسقارتىپ، ءبىر مەزگىل ەسىك الدىنعى توپىراعى توزاڭ بولىپ جاتقان ات شاپتىرىم جەرىنە قىزاناق پەن قيار ەكسە، قىس بويى ازىق قىلاتىن اس-كوگىن وزدەرى-اق قامداپ الار ەدى. ءبىراق ەڭبەككە قىرى جوق جەڭشەلەرىمىز (ارينە ءبارى جالقاۋ دەپ ايتۋعا بولماس) مۇنداي مەحانات-تىرلىكپەن اينالىسقانشا، بالالارىنىڭ الماتىدا قارا جۇمىس ىستەپ تاۋىپ كەلگەن ازىن-اۋلاق اقشاسىنا دايىن كوك-شوپتى ساتىپ العاندى ءجون سانادى. مامىراجاي جاز دا اياقتالىپ، كۇز كەلدى. ەندى جەڭشەلەرىمىز اۋىل شەتىندە اكىمنىڭ جەرىنىڭ باسىندا وتىرعان ورالمان وتباسىن مۇسىركەي باستادى.
– كۇن سۋتىپ، قىس بولسا تاياپ قالدى. ورالمانداردىڭ باسىندا باسپانا جوق. جاز بويى كوك-شوپ ساتقانشا، باستارىنا باسپانا تۇرعىزىپ المادى ما ەكەن. شيتتەي بالالارى قينالاتىن بولدى-اۋ، – دەپ ۋايىمداعاندا بۇ قازاقتى تۇسىنە الماي-اق قويدىم دەپ اقىلمان اعالارىمىزدىڭ سالى سۋعا كەتەتىن كەزدەرىن ازداپ بولسا دا تۇسىنگەندەي بولدىم (ەندى داراباز جازۋشىمىز دۋلات يسابەكوۆتىڭ اڭگىمەسىن اقىلعا جەڭدىرە الماي وتىرعان جايىم بار).
ءبىراق ءبىز ويلاعانداي ورالماندار قىستا قينالعان جوق. ولار سول اكىمنىڭ جەرىنىڭ باسىنان ءبىر اپتانىڭ ىشىندە جەركەپە قازىپ، سونى قىستاپ شىققانى ەسىمدە. كەيىننەن اكىممەن كەلىسپەي سول ورالماندار اۋىلىمىزدان كوشىپ كەتتى. مىنە، ورالماندار قالاي ەڭبەكتەنەدى. سوندىقتان سىرتتان قانداي (ماماندىعىنا قاراپ جىكتەمەي-اق قويالىق) قانداسىمىز كەلسە دە ونى وزەككە تەپپەي، قۇشاق جايىپ قارسى الۋىمىز كەرەك.
اكىم-قارالارعا ۇنامايدى...
ءيا، بوتەن ەلدە، بوتەن جەردە ءومىرىن وتكىزگەن ادامنىڭ ومىرلىك پايىم-تۇسىنىگى وزگەشە بولادى. ءبىز بىلەتىن ورالماندار ءوزى تۇرعان ەلىندەگى قاندايدا ءبىر جاقسى تاجىريبەنىڭ قازاقستاندا يگىلىگىن كورگىسى كەلەدى. بىزدەگى قيسىق دۇنيەنى تۇزەتكىسى كەلەدى. ال اكىم-قارالارعا بۇل ۇنامايتىنى انىق. سودان كەيىن «ورالمان انداي، ورالمان مىنداي» دەگەن اڭگىمە پايدا بولادى.
بىزدىڭشە، بىزدەر عۇمىر بويى كاپيتاليستىك قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، سول جاقتىڭ ءومىر سىنىنان ابدەن سىنالىپ، جەتىلگەن دۇنيەلەردى ورالماندار ارقىلى قازاق قوعامىنا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ءبىز ورالمانداردان ۇيرەنۋگە ارلانباۋىمىز كەرەك. جابايى نارىققا ەندى عانا بويىمىز ۇيرەنە باستاعان ءبىزدىڭ ەلدىڭ «كەڭەسشىل» تۇرعىندارى كاپيتاليستىك قوعامنىڭ قىرى مەن سىرىنا ابدەن قانىققان قانداستارىمىزدان كوپ نارسەنى ۇيرەنۋى قاجەت.
جۇڭگو، يران، تۇركيا جانە ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلگەن ورالمانداردىڭ ىس-تاجىريبەسىن باسشىلىققا الىپ، ەلدەگى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي، ءبىز مۇنىڭ ءبىرىن دە ىستەگەن جوقپىز. بۇل ءبىزدىڭ ۇلكەن قاتەمىز دەپ ەسەپتەيمىز. بىزدەر ءالى دە بولسا مىقتى ورالمانداردىڭ ىس-تاجىريبەسىن ديپلوماتيا، كەدەن، كوشى-قون سالاسىندا پايدالانۋىمىزعا بولادى. ءالى دە ۋاقىت بار (مۇمكىن دۋلات اعامىز وسى ماسەلەنى مەڭزەگەن شىعار).
...اۋىت مۇحيبەكتى عانا بىلەمىز
بىزدەر ءبىر ميلليون ورالماندى ەلگە كوشىرىپ العاندا، تەك قانا حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋدى كوزدەمەگەن شىعارمىز. بۇگىندە ەلگە العاش كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ اتا قونىسقا تاباندارىنىڭ تيگەنىنە 30 جىلعا تاياپ قالدى. سول ميلليوننىڭ اراسىنان ون مىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ماماندى ىرىكتەپ الۋعا بولادى عوي. سولار قايدا؟ پارلامەنتتەن، مينيسترلىكتەن، وبلىستىق اكىمدىكتەن ورالمانداردى كوردىڭىز بە؟ ءوز باسىمىز كورگەن جوقپىز.
وتكەن جىلى «نۇر وتانعا» قىزمەتكە تۇرىپ، ورالمانداردىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن اۋىت مۇحيبەكتى عانا بىلەمىز. الدىمەن سولاردى جۇمىسپەن قامتىپ الايىقشى. ورالماندار تانىسى مەن ورىس ءتىلىن جەتىك بىلمەگەن سوڭ، جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە ۇمتىلمايدى. ءقازىر شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىز ساۋدادا، ورتا بيزنەس، اۋىل شارۋاشىلىعىندا جانە ادەبيەت پەن مادەنيەت سالاسىندا تابىستى ەڭبەك ەتۋدە.
كوممۋنيستەردىڭ قاي جەرى ارتىق؟
بىزدەر، ياعني، كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ورالمانداردىڭ پوتەنسيالىن پايدالانۋدى بيلىكتەن تالاپ ەتەتىن كەز كەلدى. وتكەن جىلعى پارلامەنت سايلاۋىندا ورالماندار پارتياسىن قۇرۋ تۋراسىندا ماسەلە كوتەرىلگەندە ءمۇيىزى قاراعايداي اعالارىمىز «ءۇي ىشىنەن ءۇي تىككەندەي بولامىز» دەپ جۇرتقا باسۋ ايتقانسىدى. ەلدە 1 ميلليونعا تاياۋ سىرتتان كەلگەن قانداسىمىز بار. بىزدىڭشە، بۇل ورالماندار پارتياسىن قۇرۋعا جەتكىلىكتى سان. ەلىمىزدە 100 مىڭ كوممۋنيست بولماسا دا، كوممۋنيستەردىڭ پارتياسى قوعامدىق-ساياسي ومىرىمىزگە ارالاسىپ وتىر عوي. وسى تۇرعىدان الىپ قاراساق، ورالماندار پارتياسىن قۇرۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەنىن بەس جاسار بالا دا ۇعىنادى. سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىز ماسەلەلەرىن وزدەرى شەشەو ەدى. سول كەزدە دۋلات سياقتى اعالارىمىز سوزىنەن جاڭىلىسپايدى. ال اۋىلداعى شايپاۋ مىنەزدى جەڭەشەلەرىمىز ورالمانداردى سىرتىنان كۇندەمەس ەدى.
نۇرلان جۇماحان
