كەزدەسۋ شىمىلدىعىن تۇرگەن ساياساتتانۋشى ەدۋارد پولەتايەۆتىڭ پىكىرىنشە قازاقستاننىڭ دسۇ-عا كىرۋىن قولداپ وتىرعاندار كوپ. ال ەكىنشى جاعىنان الاڭداۋشىلىق بار. «رەسەي ۇكىمەت باسشىسى مەدۆەدوۆ قازاقستاننىڭ دسۇ-عا ەنۋىنىڭ تاۋەكەلى بولاتىنىن ايتقان ەدى. بۇل تۋرالى بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو دا ايتقان بولاتىن. ونىڭ الاڭداۋى تۇسىنىكتى، سەبەبى بەلارۋس ەۋرازيالىق وداقتاعى دسۇ-عا وتپەگەن جالعىز ەل. جالپى قازاقستاننىڭ دسۇ-عا ءوتۋى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ تۇراقسىز كەزىندە ورىن الدى. شيكىزاتقا دەگەن باعا تومەندەۋدە، ۇلتتىق ۆاليۋتا قۇنسىزداندى، ونىڭ ۇستىنە بۇل داعدارىس 2007-2009 جىلعى داعدارىسقا قاراعاندا اۋىر بولادى دەپ كۇتىلۋدە.
ەڭ باستى تۇيتكىل، دسۇ-عا ەنگەننەن كەيىن ەۋرازيالىق وداق 3500 تاۋارعا قاتىستى زاڭناماسىن وزگەرتۋىنە تۋرا كەلەدى. اتاپ ايتقاندا ونىڭ ىشىندە ازىق-تۇلىك جانە دارى-دارمەك ونىمدەرى بار» دەدى پولەتايەۆ ءوز سوزىندە.
ءوز كەزەگىندە جۋرناليست ۆلاديسلاۆ يۋريسىن: باستىسى، اتالعان ۇيىمعا كىرۋ ارقىلى ءبىز الەمدىك ەركىن نارىققا شىعامىز جانە ناقتى باسەكەلەستىكتىڭ قانداي بولارىن سەزىنەتىن بولامىز. بۇل تاراپتا مەن دسۇ-نىڭ قاراپايىم ادامدارعا قانداي پايدا اكەلەرىن ايتا كەتەيىن. ايتالىق، قاراپايىم ادام قاراپايىم دەڭگەيدە ويلاۋى مۇمكىن. ول: «دسۇ-عا ەنسەن ەلىمىزگە ارزان تەمىر تۇلپارلار اعىلادى» دەپ ويلايدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ ەل ءوز كەزەگىندە مۇنىڭ بارىنە كەدەرگى قويىپ، ءتۇرلى قۇجاتتارمەن شەكتەپ تاستاماي ما؟ ماسەلە وسىدا» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
ال «كيپر» ساراپتامالىق توبىنىڭ جەتەكشىسى ەرلان سمايلوۆتىڭ ايتۋىنشا قازاقستاننىڭ دسۇ-عا ءوتۋى تۋرالى ىنتاسىنىڭ ءوزى قازىرگى جاھاندىق ترەندكە ىلەسۋدىڭ كورىنىسى.
– شىنى كەرەك، ەۋرازيالىق وداق قۇرىلعان تۇستا كوپتەگەن ۋادەلەر بەرىلگەن بولاتىن. ءبىراق، ءىس جۇزىندە، ياعني دەرەكتەر بويىنشا كوپ دۇنيە ءالى دە بولسا كوڭىل كونشىتپەي وتىرعانىن ءبىز كورىپ وتىرمىز. ءبىز قازىرگى كۇنى دسۇ دەپ داۋرىعىپ جۇرگەندە ەرتەڭ ول دا «ماقتاعان قىس تويدا وسىرادىنىڭ» كەرىن كەسىپ جۇرسە قايتپەكپىز. ءيا، قاراپايىم حالىق ارزان تاۋار اعىلادى دەپ ويلايدى. ءبىراق، ولارعا قويىلار تالاپ قانداي بولماق؟ ايتالىق، دارىلەردىڭ ساپاسىن كىم تەكسەرەدى؟ تاريفتەردىڭ قۇنى قالاي بولادى؟ – دەدى ول ءوز سوزىندە.
«قازاقستان ساراپشىسى» ىسكەر باسىلىمىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى سەرگەي دومنين:
– مەن دسۇ-عا كىرۋىمىزدىڭ تەك جاقسى جاقتارىن كورەمىن. نەگە دەسەڭىزدەر، ءتارتىپ پايدا بولادى، ساپالى ينستيتۋتتار مەن مەحانيزمدەر قۇرىلادى.
بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدەگى ساۋدا ساتتىق، الىس بەرىستىڭ، بارىس كەلىستىڭ جاقسارۋىنا وڭ ىقپال ەتەدى. ويىن ءادىل تۇردە جۇرەدى جانە ونىڭ ءادىل ءجۇرۋى وتە قاتال باقىلانادى. ايتالىق، ساۋدا داۋى تۋىنداپ قالعان جاعدايدا ءاربىر مەملەكەت اتالعان ۇيىمنىڭ اياسىنداعى – DisputeSettlementBody (DSB) اتتى ورگانعا حابارلاسا الادى. ال بۇل ورگان مەنىڭ بىلۋىمىزشە ساۋدا داۋلارىن ەڭ ءادىل، ياعني وبەكتيۆتى تۇردە شەشەتىن قۇرىلىم. مەنىڭشە مۇنداي قۇرىلىم ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا دا ارتىق ەتپەس ەدى، – دەدى.
«بالاما» وزەكتى زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ساياسي عىلىمدار كانديداتى اندرەي چەبوتاريەۆ ءوز كەزەگىندە بىلاي دەدى:
– دسۇ-نىڭ قازاقستانعا اسەرى تۋرالى ايتار بولسام، ونىڭ كەمشىلىكتەرى قانداي بولارى اۋەل باستا-اق ايتىلعان ەدى. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا اۋىر سوعادى. ءبىراق، بۇل تاراپتا كەمشىلىك ءبىزدىڭ وزىمىزدەن. سەبەبى، وسى كۇنگە دەيىن وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىن ءتيىستى دەڭگەيگە شىعارا المادىق.
ال باسىمدىقتارى تۋرالى ايتار بولسام قازاقستاندىق نارىققا تومەن پايىزبەن نەسيە بەرەتىن، بىلايشا ايتقاندا حالىققا قولجەتىمدى بانكتەر كەلەدى. بالكىم، ءبىزدىڭ مەملەكەت بۇعان بىردەن كەلىسپەۋى مۇمكىن، سەبەبى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بانكتىك لوببي وتە كۇشتى. الايدا قالاي بولعان كۇندە ءبىز كۇندەردىڭ-كۇنى دسۇ-نىڭ تالاپتارىن قابىلداۋىمىز كەرەك. بۇل العا ءجۇرۋدىڭ جالعىز جول.
وتىرىستى تۇيىندەگەن اسكەري-ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى اندرەي حان:
– دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى ءوز كەزەگىندە بىزگە ءبىرشاما ۋاقىت بەرىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ايتالىق، رەسەي بەرىلگەن ۋاقىت 2017 جىلعا دەيىن. ال قازاقستانعا باقانداي 2019 جىلعا دەيىن ۋاقىت بەرىلدى. مەنىڭشە، از ەمەس. وسى ۋاقىت ىشىندە دسۇ بىزگە ۇيىمنىڭ جۇمىس باعىتىمەن سايكەسپەيتىن كوپتەگەن قاعاز-قۇجاتتارىمىزدى ءوز مۇددەمىزدى دە ەسكەرەتىندەي جانە ۇيىمنىڭ اتىنا نۇقسان كەلتىرمەيتىندەي رەتتەۋ الۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
مەنى بۇل ماسەلە دە الاڭداتپايدى. ءبىز دسۇ اياسىندا ولارعا ۇلكەن نارىققا جول اشامىز. بىلەتىن شىعارسىزدار، ءبىزدىڭ قارجىلىق نارىق باسەكەگە بەيىم ەمەس، وتە ءالسىز. ەگەر ءبىز جوعارىدا، چەبوتاريەۆ مىرزا ايتىپ كەتكەندەي دسۇ قاراپايىم حالىققا پايدالى بولادى دەسەك، ءبىر جاعىنان ءوزىمىزدىڭ وتاندىق قىزمەت كورسەتۋ نارىعىن «ءولتىرىپ» الۋىمىز ابدەن مۇمكىن، – دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
