سوسيولوگتىڭ ايتۋىنشا قازاقستاندا ءدىني كونۆەرسيا جاسايتىڭداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ايەل ادامدار مەن جاستار. قازاقستاندا ءدىني كونۆەرسيانى كوبىنە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وتىرشىلدىق ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە رۋحاني مادەنيەتىنەن اجىراپ قالعاندار مەن 90 جىلدارداعى داعدارىستا تراۆما العاندار جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى جاسايدى. سۇحبات بارىسىندا قازاقستانداعى ءداستۇرلى حريستياندىق پەن نەوحريستياندىقتىڭ ءدىني كونۆەرسيا ماسەلەسىندەگى ايىرماشىلىقتارى، ءدىني كونۆەرسيا جاساعان ادامنىڭ وتەتىن ەتاپتارى سەكىلدى وزگە دە سۇراقتارعا جاۋاپ الدىق.
– ءدىني كونۆەرسياعا انىقتاما بەرىپ وتسەڭىز. ءدىني كونۆەرسيانىڭ پروزەليتيزمنەن ايىرماشىلىعى قانداي؟
– كونۆەرسيا ءسوزى اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا «conversion» اۋىسۋ، وزگەرۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءدىني كونۆەرسيا دەگەنىمىز اتا-باباسىنىڭ ۇستانعان ءدىنىن نەمەسە سەنىمىن باسقا ءبىر حالىقتىڭ، باسقا ءبىر ۇلتتىڭ دىنىنە ءوز سەنىمىن اۋىستىرۋدى ايتامىز. ادام ءدىنسىز بولىپ كەيىن دىنگە كەلسە نەمەسە ءدىن ۇستانىپ ءجۇرىپ تاستاپ كەتسە دە كونۆەرسيا جاساعان بولىپ ەسەپتەلەدى.
ءدىني كونۆەرسيا دەپ ءدىنىن اۋىستىرعان ادامدى عانا ايتامىز. بىزدە كوپ جاعدايدا ءدىني كونۆەرسيانى پروزەليتيزم تەرمينىمەن شاتاستىرىپ جاتادى.
ەگەر ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى پراۆوسلاۆ دىنىنەن پروتەستانتتىققا نەمەسە كاتوليسيزمگە وتەتىن بولسا ول پروزەليتيزم بولادى. ياعني، حريستيان ءدىنىنىڭ ىشىندە اۋىسۋى. ال قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى اتا-باباسىنىڭ ءدىنى حريستيان ءدىنى بولماعاندىقتان حريستيان دىنىنە وتكەن جاعدايدا پروزەليتيزم دەپ ايتا المايمىز. ول ءدىني كونۆەرسيا، ياعني ءدىن اۋىستىرۋ دەپ اتالادى.
– قازاقستانداعى ءدىني كونۆەرسيا جاساۋدىڭ سەبەپتەرى قانداي؟
– ءدىني كونۆەرسيا زەرتتەۋلەرى نەگىزى امەريكادان باستاۋ الادى. ولاردىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراساق، ءدىني كونۆەرسيا دەگەن وتە قيىن قۇبىلىس. ءدىني كونۆەرسيا جاساۋعا سەبەپ رەتىندە ءبىر عانا فاكتوردى ايتا المايمىز. ءار ادامنىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى بولعاندىقتان سەبەپتەر دە كوپ.
ەڭ نەگىزگى سەبەپتەرگە عانا توقتالىپ وتەتىن بولساق، ءوز زەرتتەۋلەرىمدە ءدىني كونۆەرسيا جاساۋعا ءبىرىنشى ورىندا ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ تومەندىگى. ءوز اتا-باباسىنىڭ ۇستانعان ءدىنى بويىنشا، مىسالى قازاقتاردا مۇسىلماندىقتىڭ تومەن دەڭگەيدە بولۋى نەمەسە وتباسىندا اتا-اناسىنان ەشقانداي ءدىني ءبىلىم الا الماعان جاعدايدا ءدىني كونۆەرسياعا بەيىم كەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ادامدا يممۋنيتەتتىڭ بولماۋىنىڭ سالدارى.
ەكىنشىدەن، وتباسىلارداعى تراۆمالىق جاعدايلار. قازاقستاندا 90 جىلدارداعى كريزيستىك كەزەڭدەردە اتا-انالار بالالارىنا دۇرىس قاراي المادى. سوسيولوگيادا «الەۋمەتتەنۋ» دەگەن تەرمين بار. الەۋمەتتەنۋ ەڭ ءبىرىنشى وتباسىنان باستاۋ الادى. ادام وتباسىندا دۇرىس الەۋمەتتەنە الماسا، ول الەۋمەتتەنۋدى سىرتتان ىزدەي باستايدى.
سىرتتاعى الەۋمەتتەنۋدە «بىرىگۋ شىركەۋى» سەكىلدى ت.ب. جاڭا ءدىني اعىمدار وزدەرىنە ءتيىمدى پايدالانۋعا تىرىسادى. ول جەرلەردە وتباسى دەگەن ماسەلە قوزعالادى، اتا-انانىڭ ورنىن تولتىرىپ، وتباسىدان الا الماعان مەيىرىم مەن جىلۋلىقتى سول جەردە بەرۋگە تىرىسادى. سونداي-اق، وتباسىداعى كيكىلجىڭ، اجىراسۋ فاكتورلارىنىڭ دا اسەر ەتەتىندىگىن قوسىپ كەتە الامىز.
تاعى ءبىر سەبەپ ەلىمىزدە كوپتەگەن ەتنوس وكىلدەرى ءومىر سۇرەدى. سوعان سايكەس، ءارتۇرلى ءدىني سەنىمدەر بار. ياعني، ءدىني پليۋراليزم.
مىسالى، ەشقانداي شىركەۋ جوق جەردە ادام حريستيان بولا المايدى. شىركەۋ بار ما، ەندەشە حريستيان بولۋىنا دا مۇمكىندىك بار. ءبىر جەردە بىرنەشە ۇلت تۇرعاننان كەيىن، ادامدار بىر-بىرىمەن ارالاسىپ، الەۋمەتتىك قاتىناسقا تۇسەدى. بىرگە جۇمىس ىستەيدى، وقۋ وقيدى نەمەسە عاشىق بولىپ قالىپ ۇيلەنۋى مۇمكىن. سول كەزدە دە ءدىني كونۆەرسيانىڭ بولۋىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى.
مىسالى، ءبىر قازاق قىزىنىڭ ورىسقا ۇيلەنىپ پراۆوسلاۆ بولعاندارى دا بار نەمەسە كارىس ۇلتىنا تۇرمىسقا شىعىپ ءدىنىن اۋىستىرعان جاعدايلار دا كەزدەسەدى. كەرىسىنشە دە بولۋى مۇمكىن.
مىسال رەتىندە ايتاتىن بولساق، جاقىندا عانا بەلگىلى ءانشى بەركۋتتىڭ ايەلى ايشا ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا: «بەركۋتقا تۇرمىسقا شىققان كەزدە ءدىنىمدى اۋىستىردىم، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلدادىم. وعان دەيىن شوقىنعان بولاتىنمىن، شىن ەسىمىم ۆيكتوريا ەدى. مۇسىلماندىق قابىلداعاننان كەيىن اتىمدى «ايشا» دەپ وزگەرتتىم»، - دەگەن بولاتىن.
سونداي-اق، قازاقستانداعى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە رۋحاني تامىرىنان اجىراپ قالعان ادامدار ءدىني كونۆەرسيا جاساپ جاتتى. ياعني، ءدىني كونۆەرسيا ماسەلەسىندە وتارشىلدىق ساياساتى، ءدىن تاراتۋشىلاردىڭ دەرجاۆالىق ەلدەردەن كەلۋى نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
– 1990 جىلدارداعى ءدىني كونۆەرسيا مەن قازىرگى تاڭداعى ءدىني كونۆەرسيانىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستاندا ءدىني سەنىم ەركىندىگى ورناپ، 90 جىلدارى ءارتۇرلى دىندەر كەلە باستاعانىمەن، ءدىني جاڭعىرۋ بولدى دەپ ايتۋ قيىن. سەبەبى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قوعامدا جاپپاي داعدارىس ورىن الدى. تەك 1995 جىلدان بەرى قاراي جاعداي تۇراقتالدى.
تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قازاقستاندا كوپتەگەن ەلدەردىڭ ەلشىلىكتەرى اشىلىپ، سول ارقىلى ميسسيونەرلەر كەلىپ، شىركەۋلەر اشىلا باستادى. ءدىني سەنىم ەركىندىگى دە ءدىن اۋىستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. 90 جىلدارى دەپرەسسيا مەن كريزيستە جۇرگەن ادامداردا ءدىني كونۆەرسياعا دايىندىق كەزەڭى بولدى. وسىدان كەيىن ادامعا وڭالىپ، قارجىلاي كومەك كەرەك بولدى. «راسيونالدى تاڭداۋ» دەگەن تەوريا بار. ول جەردە ادام ءدىندى تاڭداعان كەزدە وزىنە پسيحولوگيالىق، قارجىلىق تۇرعىدان كومەك بەرەتىن دىندەردى تاڭدايدى.
وسىعان قاتىستى ومىردە بولعان ءبىر وقيعا ايتا كەتكىم كەلىپ تۇر. ءوزىم كوزبەن كورگەن تانىسىم كريزيستىك كەزەڭدە دالادا قالىپ، قايىرشى بولىپ جۇرگەن.
ءوزىن ەشكىمگە كەرەكسىز سەزىنىپ، كوشەدە جاتقان كەزىندە ءبىر ميسسيونەر كەلىپ «سەن قۇدايعا، يساعا كەرەكسىن» دەپ قولداۋ كورسەتىپ، كيىندىرىپ، تاماقتاندىرادى، جاعدايىن تۇزەيدى. سول كەزدەرى ومىردەن ءتۇڭىلىپ، دالادا قالىپ كەتكەن ادام، ءقازىر ءبىر شىركەۋدىڭ باسشىسى بولىپ وتىر. ياعني، ءدىن اۋىستىرعان ادامداردىڭ بارلىعىنىڭ ءومىرى ناشارلاپ كەتتى دەپ ايتا المايمىز. ياعني، ءدىن اۋىستىرۋ ارقىلى ومىرگە قۇشتارلىعى اشىلىپ، ءۇمىتى ويانىپ، اياققا تۇرىپ كەتكەن ادامداردى دا كەزدەستىرەمىز. دەگەنمەن سانالارى ۋلانىپ، ءارتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولعاندار دا بار.
– ءدىن كونۆەرسيا جاساۋ ماسەلەسىندە قازاقستاندا ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر بار ما؟
– پاتشا ۇكىمەتى كەزەڭىنەن باستاپ قازاقتاردى حريستيانداندىرۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگەنى تاريح بەتتەرىنەن بارىمىزگە بەلگىلى. اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك ايماقتاقتارىندا وتارشىلدىق اسەرىنەن شىركەۋلەر كوپ سالىندى. ءارى، ورىس ۇلتى وكىلدەرى دە تۇراقتى مەكەنجايلارىن وسى ايماققا اۋىستىرعان بولاتىن. سوندىقتان، سولتۇستىكتە ءدىني كونۆەرسيا ءجيى كەزدەسەدى. ال وڭتۇستىك ايماقتا شىركەۋلەر از بولعاندىقتان، ءدىني كونۆەرسيا دا سيرەك.
– قازاقستانداعى ءدىني كونۆەرسيانىڭ جاس، گەندەرلىك كاتەگوريالارى بويىنشا قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟
بۇلار الەۋمەتتىك زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى. نەگىزىنەن مەنىڭ باقىلاۋىم بويىنشا سولتۇستىك ايماقتاعى ينتەرۆيۋ العان ادامدار ىشىندە دە، شىركەۋلەردە دە ءدىني كونۆەرسيا جاساعانداردىڭ 60 پايىزى ايەل ادامدار. بۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى قازاق قىزدارىنىڭ حريستيان ءدىنىن ۇستانۋشىلارعا تۇرمىسقا شىعۋى. تاعى ءبىر سەبەپ 90 جىدارداعى داعدارىس كەزىندە ەر ادامدار اراققا سالىنىپ كەتتى. سول كەزدە قيىنشىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبارى ايەل ادامدارعا ءتۇستى. ايەل ادامدار ءىشىپ كەلگەن كۇيەۋلەرىنەن تاياق جەۋ، اجىراسۋ، بازارعا شىعىپ وتباسىن اسىراۋ سەكىلدى ت.ب. قيىنشىلىقتاردى كوردى. وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعى ايەل ادامداردىڭ كوبىرەك ءدىني كونۆەرسيا جاساۋىنا اسەر ەتتى.
جاس ايىرماشىلىعى بويىنشا ۇلكەن جاستاعى كىسىلەردىڭ ءدىن اۋىستىرعانىڭ كورمەدىم. سەبەبى، ولاردا كەڭەستىك كەزەڭدەگى اتەيستىك جۇيەنىڭ اسەرى جانە ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا بەرىك بولۋى يممۋنيتەت بولا الدى. ءدىني كونۆەرسيا جاساعان ادامداردىڭ اراسىندا جاستار كوپتەپ كەزدەسەدى.
جالپى ءدىندارلىق تاقىرىبىندا دا مەشىتكە، جۇماعا بارىپ قارايتىن بولساق ۇلكەن كىسىلەردىڭ قاتارى از، كوبى جاستار ەكەندىگىن بايقايمىز. جاس شاماسىمەن ايتاتىن بولساق ءدىني كونۆەرسيا جاساعانداردىڭ كوبىسى 20-40 جاس ارالىعىنداعى ادامدار.
– ءداستۇرلى حريستينادىق پەن نەوحريستياندىقتىڭ ءدىني كونۆەرسيا بويىنشا ايىرماشىلىقتارى بار ما؟
ءداستۇرلى حريستيان باعىتى مەن جاڭا حريستيان شىركەۋلەرى اراسىندا ايىرماشىلىق وتە ۇلكەن. سەبەبى، ءداستۇرلى دىندەردەگى قازاقتار ورىستانعان، ورىستارمەن جاقىن بولعان قازاقتار. مىسالى، پراۆوسلاۆ دىنىنە وتكەن قازاقتاردان ينتەرۆيۋ العان كەزدە بارلىعى ورىس تىلىندە جاۋاپ بەردى. قازاق تىلىندە ەشقايسىسى جاۋاپ بەرە المادى. ال پروتەستانتتارعا كەلەتىن بولساق ول جاقتاعى قازاقتار كوبىنە قازاق ءتىلدى. پراۆوسلاۆياعا كىرگەن ادامدار وزدەرىنە سەنىمدى، قارجىلىق جاعدايى جاقسى، ساۋاتتى، زاڭدى دا جاقسى بىلەدى. جاڭا حريستياندىق اعىمدارداعى قازاقتاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى تومەندەۋ جانە قازاق ءتىلدى بولىپ كەلەدى.
قازىرگى تاڭدا «قازاق حريستيان شىركەۋلەرى» پايدا بولىپ كەلەدى. نەگە دەسەڭىز، ۋاعىزدارى، قاسيەتتى كىتاپتارى، گازەت-جۋرنالدارى قازاق تىلىندە شىعارىلۋدا جانە ولار قازاقتىڭ ءداستۇرىن دە قولدايدى. يسۋستىڭ ءداستۇرلى قازاقي كيىم كيگەن سۋرەتتەرى دە بار دەگەن سەكىلدى. ولار قازاقيلىق پەن حريستياندىقتى ۇشتاستىرعىسى كەلەدى. حريستيان الەمىنىڭ قازاققا بوتەن ەمەس ەكەندىگىن كورسەتۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ قاتارلارىن تولتىرۋعا تىرىسادى.
– ءدىني كونۆەرسيا جاساعان ادام قانداي ەتاپتاردان وتەدى؟
ادام ءدىني كونۆەرسياعا ءبىر كۇندە شەشىم قابىلدامايدى. عالىمدار ءدىني كونۆەرسيانىڭ كوپتەگەن ەتاپتارىن جاساعان. ءبىراق ءار ادام ونداي ەتاپتان وتۋگە مىندەتتى ەمەس. ءدىني كونۆەرسيا جاساۋعا ءبىر ادامعا ءبىر اي جەتسە، بىرەۋىنە 1-2 جىل ۋاقىت كەتۋى مۇمكىن. ءبىرىنشى ەتاپ ول – ويلانۋ پروسەسى بولادى. ادام ويلانعان كەزدە ءدىني كونۆەرسيانىڭ قانشالىقتى جىلدام بولۋى سول ءدىن وكىلدەرىمەن ارالاسۋىنا بايلانىستى. شىركەۋگە نەمەسە مەشىتكە نەعۇرلىم كوبىرەك بارسا، پروسەسس تە تەزىرەك جۇرە باستايدى. ءدىندى قابىلداعاننان كەيىن ادام ەموسيالىق كۇيدەن وتەدى. مىسالى: «يسانى تۇسىمدە كوردىم، ماعان ايان كەلدى، سودان كەيىن حريستيان بولۋعا شەشىم قابىلدادىم» دەگەن سەكىلدى جاعدايلاردى ءجيى كەزدەستىرەمىز.
ەگەر پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ادام ءبىر نارسەنى كوبىرەك ويلاپ نەمەسە ۋايىمداسا تۇسىندە كورەدى دەگەن تەوريا بار.
ءدىني كونۆەرسيا جاساعاننان كەيىن ادام وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى.
مىسالى، ۇلتقا عانا ءتان بەلگىلى ءبىر ادەتتەر، داستۇرلەر بولادى. ءدىني سەنىمىن اۋىستىرعاننان كەيىن ادام سول ادەتتەرىنەن بىرتىندەپ ارىلا باستايدى. الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر بارىسىندا پراۆوسلاۆيا دىنىندەگى ورىستانعان قازاقتار ىشىندە ەشقانداي ادەت قالماعان. ال جاڭا حريستياندىق شىركەۋلەردەگى قازاقتاردا ءالى دە بولسا كەيبىر ادەتتەر ساقتالعان. ءتىپتى كەيبىر شىركەۋلەر يسلامنان ەنگەن داستۇرلەرگە، ادەتتەرگە ادەيى تىيىم سالماعان. سەبەبى، وزدەرىنىڭ مۇشەلەرىن جوعالتىپ الماۋ كەرەك. ولار ءۇشىن باستىسى يساعا سەنگەندىگى.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
