ول ءدىنتانۋ بويىنشا ەلىمىزدەگى ىرگەلى وقۋ ورىندارىندا ءقازاقتىلدى اۋديتورياعا ارناپ ءدارىس وقيدى. ول – ارتۋر ارتەميەۆ. پروفەسسور. فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. ارتەميەۆ «قالا مەن دالانىڭ» – «سالافيزمگە قارسى تۇرار كۇش بار ما؟» دەگەن ساۋالىنا جاۋاپ بەردى.
– شىنىمەن بار ما؟ بار بولسا ول قانداي، نەندەي كۇش؟
– بار. وزىمىزدەن ىزدەۋىمىز كەرەك ونى. ول – قازاقى يسلام.
– قازاقى يسلام؟
– ءيا. قاتە ەستىگەن جوقسىز. ءدال سولاي. بۇل ارادا قازاقى جانە كلاسسيكالىق سيپاتتاعى يسلامنىڭ بولە جارىپ وتىرعان جوقپىن.
– دەگەنمەن، سالافيزمگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن بالاما جولدار ىزدەۋ كەرەك دەگىڭىز كەلەدى عوي. سولاي ەمەس پە؟
– البەتتە. اقتوبەدەگى جانە الماتىداعى جاعدايدان كەيىن بيلىك سالافيزمگە قارسى اشىق كۇرەسۋگە كىرىستى. مۇنى دا بىلەسىز. ويتپەسكە امالى قالمادى. بۇرىن دا ايتقانمىن، ءقازىر دە قايتالايىن: سالافيزم – ءۋاحابيزمنىڭ ەڭ راديكالدى تارماعى. بىزدە قويىپ، ۋاحابتار، ارابياداعى رەسمي ءدىننىڭ وكىلدەرى، مىنەكەي، سولاردىڭ ءوزى سالافتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ جاتىر. نەگە؟ سەبەبى، سالافيلەردىڭ مىنەزى، ىس-ارەكەتى ولاردىڭ تەرەڭدە تىعىلىپ جاتقان وي-نيەتىن اشكەرەلەيدى.
– ىلگەرىدەگى ماسەلەگە قايتا ورالايىقشى. قازاقى يسلام دەگەن تۇسىنىك بۇرىننان بار ما، الدە بەرتىن پايدا بولدى ما؟
– ارينە، ەرتەدەن بار. الىسقا بارمايىق. سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە قازاقستاندا «حالىقتىق» دەپ الاتىن يسلام ناسيحاتتالعان-تۇعىن. ال ياسساۋ سياقتى سوپىلاردىڭ ارقاسىندا يسلام قازاقستاندا پايدا بولعان تۇستا قازاقتىڭ داستۇر-سالتىمەن ۇيلەسە باستادى. سونىڭ ارقاسىندا ول قازاقتاردىڭ كيىم كيۋ ۇلگىسىندە، كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا ءتىپتى مىنەز-قۇلقىندا دا ءوز ورنىن تاپتى. كىرىكتى. اداپتاسيالاندى، بىلايشا ايتقاندا.
ايتالىق، قازاقتا ءپارانجا ەشقاشان قولدانىستا بولعان ەمەس. حيدجاب كيسە، تەك ەگدە جاستاعى ايەلدەر عانا كيگەن. ال جاستار جاعى ەشقاشان بەت-اۋزىن بۇركەمەلەمەگەن. ەر-ازاماتتاردىڭ ىشىنەن دە ەشكىم شولاق شالبار كيمەگەن. ايتا بەرسە كوپ قوي. اينالىپ كەلگەندە قازاقى يسلامنىڭ وسىنداي ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار.
– ءسىز ءابساتتار قاجىنى ءجيى سىنايسىز. نەگە؟ ول نە جازدى؟
– سەبەپسىز سىنامايمىن ەشكىمدى. بۇعان قاتىستى ءوز كوزقاراسىم، ءوز پىكىرىم بار. بالكىم، مۇنىسىمەن ءسىز نەمەسە ءسىزدىڭ باسىلىمنىڭ وقىرماندارى كەلىسپەۋى مۇمكىن. ابساتتەر دەربىسالى ارابيادان ورالعاندا نە ىستەدى؟ قازاقى يسلامنىڭ نىشاندارىمەن كۇرەسە باستادى.
ول ءداستۇرلى يسلامعا قايشى كەلەتىن حالىق ءداستۇرىن جويۋدى بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتاۋعا كوشتى.
– دەمەك...
– جوق، مەنىڭ بۇل سوزىمنەن قورىتىندى شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق. تەك كورگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانى سونشالىق، دەربىسالى كيەلى ورىندارعا بارۋدى دوعارۋعا شاقىرىپ، مازارلاردان ارىلىپ، زيراتتاردى جەرمەن-جەكسەن ەتۋدى ۇسىندى.
ءوز كەزەگىندە سوپىلار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، تەلەارنالاردا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ايتىس-تالاستار كوبەيدى.
– مۇنىڭ بارلىعىن نەگە ءقازىر ايتىپ وتىرسىز؟
– بۇرىندا دا ايتقانمىن. سول كەزدە بىرنەشە ءدىنتانۋشىلار، اراسىندا ءوزىم دە بارمىن، دەربىسالى تاراپىنان مۇنداي پىكىرلەر ايتۋ – ءقاۋىپتى ەكەنىن، قازاقتاردى تۇتاستاي كلاسسيكالىق يسلامعا ۇگىتتەۋ ۋاحابيمزگە باستار تىكەلەي جول ەكەنىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ دالەلدەپ، جەتكىزگەنبىز. ءبىراق، ءبىزدى كىم تىڭدايدى؟ ءسوزىمىز دالاعا كەتتى. ەشكىم تىڭداعان دا، كەلىسكەن دە جوق. ال ءقازىر شە؟ كلاسسيكالىق يسلامدى اشىق ناسيحاتتاۋ توقتاتىلدى. انىعى، ەرتە باستان باستاۋ كەرەك ەدى مۇنى.
– مۇنىمەن نە دەگىڭىز كەلەدى؟
– بايقار بولساڭىز، ءقازىر دە قازاقستانداعى مۇسىلمانداردىڭ دەرلىگى حالىقتىق يسلامدى ۇستانادى. حيدجابتى ايەلدەردى بارلىعى بىردەي كيمەيدى. نەگىزىندە، مۇنداي ءداسۇردى جۇڭگو مەن موڭعوليادان اتا-جۇرتىنا ورالعان ورالماندار اكەلدى. سەبەبى، ول جاقتاعى يسلام قازاقستانداعىدان بولەك. ءيا، سولاي. سۇننيتتەر بارلىق جەردە بىردەي ەمەس قوي.
– جارايدى، بۇل بولەك اڭگىمە. توق ەتەرىن ايتقاندا، ءسىز ايتقان قازاق يسلام سالافيتتەرگە تويتارىس بەرەر حالدە مە؟
– مەنىڭ ويىم، ەگەردە ءبىز حالىققا قازاقى يسلامنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى تۋرالى كوبىرەك باياندايتىن بولساق، سول ءجون. الايدا، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ءدىني باسقارماداعىلار وسى ماسەلەنى كوتەرسەك، كلاسسيكالىق يسلامدى ۇستانۋشىلار الدىندا ءدىنبۇزار كەيپىندە بولامىز دەپ، قاۋىپتەنەدى. سولاي.
– مىناداي پىكىر بار. وسى ۇستانىمنىڭ جولىندا جۇرگەندەردىڭ: «يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە جاريالاۋ كەرەك، ءبىراق بۇل ينستيتۋتقا ەشقانداي بيلىك بەرمەۋ كەرەك» دەگەنىن ەستىگەنبىز. ءبىراق بۇل يدەيا مەملەكەتتىڭ زايىرلىعىمەن قالاي ۇيلەسەتىن بولادى ءوزى؟
– ۇيلەسپەيدى ارينە. جول بەرمەۋگە بولمايدى وعان. نەگە دەسەڭىز، ءبىز زايىرلىلىقتان ايىرىلاتىن بولامىز. مۇنداي جاعدايدا ءبىز مۇلدەم بولەك مەملەكەتتە تۇراتىن بولامىز. ماسەلەن، تۇركيا باسىنان وتكەندى مۇنى. اتاتۇرىك زايىرلىلىق ۇستانىمىندا بولدى عوي. مۇنىسى ءۇشىن ونى ءالى كۇنگە دەيىن سىنايتىندار بار. تۇركيادا بيلىككە مۇسىلمان كوشباسشىلارى كەلگەننەن كەيىن بارلىعى وزگەرىپ سالا بەردى. الايدا قازاقستاندا زايىرلىلىقتان ايىرىلۋدىڭ تاعى ءبىر قاۋىپتىلىگى بار — ءبىز كوپ كونفەسسيونالدى مەملەكەتپىز.
– بىلسەك، ءسىز ءورىستىلدى عانا ەمەس، ءقازاقتىلدى ستۋدەنتتەرگە، ءقازاقتىلدى اۋديتورياعا ءدارىس وقيسىز. سولاردان (ستۋدەنتتەردەن) دىنگە نە ءۇشىن كەلگەنىن سۇراپ بىلگەن كەزدەرىڭىز بولدى ما؟
– جالپى ءدىن تاقىرىبىنا كەلگەندە اشىق پىكىرالماسۋدى قۇپتايمىن. ءيا، سۇرايتىن كەزدەرىم كوپ. جۇمىسىم عوي.
– ولار نە دەيدى سوندا؟
– كوپشىلىگى وتباسىلىق داستۇرلەردى العا تارتادى. اقيقاتى مىناۋ: دىنگە ءوزىنىڭ شىن سەنىمىمەن كەلگەندەر سيرەك ءبىزدىڭ ەلدە. اسىرەسە، جاستار اراسىندا. ايتالىق، مەنىڭ جەتى ءدىنتانۋشى ماگيسترانتىمنىڭ اراسىندا تەك ءبىر قىز عانا يسلامدى ءوزىنىڭ سەنىمىنە ساي قابىلداعان
ول حيدجاب كيىپ جۇرەدى، بارلىق ءدىني ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردى ساقتاپ، كۇندەلىكتى مەشىتكە بارىپ، ناماز وقيدى، ۇنەمى ءدىني ادەبيەتتى وقىپ، ءبىلىمىن كوتەرىپ وتىرادى. قالعاندارىنىڭ اتى عانا مۇسىلمان.
– سوندا قالاي بولعانى؟
– بىلمەيمىن، بالكىم بۇل ءۇردىس شىعار، بالكىم باسقا ءبىر قۇبىلىس. قازىرگى جاستاردىڭ اراسىندا ساۋاتى مەن كوزقاراسى تولىق پىسپەي جاتىپ مۇسىلمان اتانۋ سانگە اينالعان. نەگىزىنەن، قۇدايىلىق تاراتۋ مولدانىڭ قاتىسۋىمەن وتەدى، الايدا شاقىرىلعانداردىڭ كوپشىلىگى باس كيىمسىز كەلەدى. مىنە، وسىنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.
بەلگىلىسى، ءدىندى كوپشىلىككە وتە سىپايى، اسقان ادەپتىلىكپەن جەتكىزگەن ءجون. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كۇنى ءجىبى ءتۇزۋ ساراپشىلاردىڭ كوپشىلىگى سۇرانىسقا يە ەمەس. شەت قالعان. ءقاۋىپتى بۇل. مۇنداي جاعدايدا قازاقستانداعى ءدىني ماسەلەلەرمەن ءبىلىمى مەن ءدىني نانىمى كۇمان تۋدىراتىن تۇلعالار اينالىساتىن بولادى. وندايلار ارامىزدا ءجۇر، وكىنىشكە وراي...
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان، اياۋلىم شايماردان
