«الەم قازاقستانعا زور سەنىم ارتادى، ءبىزدى «ورتا دەرجاۆا» رەتىندە تانيدى. الايدا بۇل جوعارى مارتەبە تەك سىرتقى ساياساتتاعى ناقتى ناتيجەلەرمەن عانا ەمەس، ەكونوميكا، ينۆەستيسيا، عىلىم جانە تەحنولوگيا سالالارىنداعى جەتىستىكتەرمەن دە بەكىتىلۋگە ءتيىس». ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى قورتىندىلانىپ، نەگىزگى مىندەتتەر بەلگىلەنگەن ۇكىمەت وتىرىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ وسىلاي دەدى. مەملەكەت باسشىسى توقتالىپ وتكەن نەگىزگى سالالار بويىنشا ساراپشىلار ءوز پايىمداۋلارىمەن ءبولىستى.

ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ

ەكونوميست باۋىرجان ىسقاقوۆ ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جانە سالىق ساياساتىنا قاتىستى ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.

«ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز مۇناي-گاز سەكىلدى تابىس تۇسەتىن 1-2 سالاعا عانا تاۋەلدى ەكەندىگى بەلگىلى. سوندىقتان ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە. مەملەكەت باسشىسى كەڭەيتىلگەن جيىندا باسقا سالالاردى دامىتۋ ارقىلى تۇراقتىلىقتى ارتتىرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. 2024 جىلى وڭدەۋ ونەركاسىبى سالاسىندا 180 ينۆەستيسيالىق جوبا جۇزەگە اسقان. جوبالاردىڭ جالپى قۇنى – 1،3 تريلليون تەڭگە. سونىڭ ناتيجەسىندە ءوسىم 6 پايىزعا جاقىنداعان. ياعني قازاقستاننىڭ وڭدەۋ سەكتورى مەن جەڭىل ونەركاسىپ سالالارى دامۋدىڭ جاقسى كورسەتكىشىن كورسەتىپ جاتىر. ەندىگى كەزەكتە وسى وڭدەۋ ونەركاسىبىن ارى قاراي دامىتۋعا كۇش سالىنباق. بۇل ءوز كەزەگىندە ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى»، — دەيدى باۋىرجان ىسقاقوۆ.

باۋىرجان ىسقاقوۆتىڭ ايتۋىنشا، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىن كەڭەيتۋ، IT سالاسى، قارجى، تۋريزم، ءبىلىم بەرۋ سالالارىن دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكا تۇراقتىلىعىن ارتتىرۋعا بولادى.

«قىزمەت كورسەتۋدى كەڭەيتۋ، IT سالاسى، قارجى، تۋريزم، ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ — ەكونوميكا تۇراقتىلىعىن ارتتىرىپ، ەكسپورتتىق الەۋەتتى كوتەرەدى. يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار مەن جاسىل ەكونوميكا، جاڭا تەحنولوگيا مەن تۇراقتى دامۋ پرينسيپتەرىن ەنگىزۋ ارقىلى ەكونوميكانى جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك مول. بۇل سالاداعى ينۆەستيسيالار تۇراقتى دامۋعا اسەرىن تيگىزەدى. وعان قوسا، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ارقىلى ەكسپورتتىق پوتەنسيالدى ارتتىرۋعا مۇمكىندىك مول. بۇل وڭىرلەردىڭ، اۋىل-ايماقتاردىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. قارجى جۇيەسىن جاڭعىرتۋ ارقىلى ىشكى ينۆەستيسيالار مەن يننوۆاسيالىق جوبالاردى تارتۋعا ىڭعايلانا باستايمىز. دەگەنمەن ەكونوميكاعا ينۆەستيسيا تارتۋ ماسەلەسى ءقازىر جاقسى كورسەتكىشتە دەپ ايتۋعا ەرتە. بۇعان بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر، قۇقىقتىق قاراما-قايشىلىقتار دا سەبەپ بولىپ وتىر»، — دەيدى مامان.

ەكونوميست سالىقتىق جەڭىلدىكتەردى قاراستىرىپ، كاسىپكەرلىكتى جۇرگىزۋدەگى بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى ازايتۋ ماسەلەسىن دە تىلگە تيەك ەتتى.

«بيۋدجەت-سالىق ساياساتى بويىنشا بىزگە سالىق جۇيەسىن وڭتايلاندىرعان ابزال. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە سالىق سانىن قىسقارتىپ، جۇيەنى وڭتايلاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشىدەن، سالىق تولەۋشىلەردى قولداۋ ءۇشىن جەڭىلدىكتەر مەن ىنتالاندىرۋ شارالارىن قاراستىرىپ، سالىقتىق اكىمشىلىكتەندىرۋدى اۆتوماتتاندىرۋ قاجەت. بۇل بيۋروكراتيانىڭ الدىن الادى. ودان كەيىن الەۋمەتتىك باعىتتاعى سالىقتى رەفورمالاۋ ماسەلەسى بار، تابىسى تومەن ازاماتتارعا جەڭىلدىكتەر مەن سۋبسيديالاردى قاراستىرعان ءجون. اۋىلدىق جەرلەر مەن الەۋمەتتىك وسال توپتارعا ارنايى سالىق رەجيمدەرىن ەنگىزىلۋى ءتيىس»، — دەدى ول.

ەكونوميست بيۋدجەتتىڭ تيىمدىلىگىن، ماقساتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مەن ورىنداۋدىڭ جۇيەسىن رەفورمالاۋ كەرەكتىگىن ۇسىندى. حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن دا ايتىپ ءوتتى.

«حالىقتىڭ مەملەكەتكە سەنىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن بيۋدجەتتىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ارنايى ونلاين پلاتفورمالار ىسكە قوسىلۋى كەرەك. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مەن ورىنداۋ جۇيەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. وعان ءارتۇرلى پلاتفورمالار ارقىلى جۇمىس جاساۋعا بولادى. مىندەتتى تۇردە كوررۋپسيامەن كۇرەس، سالىق جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، سالىق قىزمەتتەرىنىڭ ءتيىمدى ءارى اشىق بولۋىن قامتاماسىز ەتۋدى وسى جەردە قاراستىرامىز. قابىلدانايىن دەپ جاتقان سالىق كودەكسى ءبىرىنشى كەزەكتە بيزنەس ءۇشىن ءتيىمدى قۇجات بولۋى ءتيىس. وسىنىڭ ارقاسىندا بيزنەسمەندەر كاسىپ اشۋعا قورىقپايتىنداي كۇيگە جەتەدى. كاسىپكەرلەرلىكتىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەگەنى ابزال. قولايلى ينۆەستيسيالىق كليمات قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شەتەلدىك ينۆەستورلارعا ارنالعان سالىقتىق جەڭىلدىكتەر دە قاراستىرىلادى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ينۆەستيسيا ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا كەرەك دەپ ايتىپ وتىر. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ايتقان سالىقتىق-بيۋدجەتتىك ساياساتتى رەفورمالاۋ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك»، — دەدى ول.

ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ

ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى قسزي جاھاندىق ەكونوميكا جانە تۇراقتى دامۋ ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى باۋىرجان ءومىرزاقوۆتىڭ پىكىرىنشە، كەڭەيتىلگەن وتىرىستا كوممۋنالدىق-ەنەرگەتيكالىق سەكتوردى جاڭعىرتۋ ستراتەگيالىق ماسەلە رەتىندە ايقىندالدى.

«اپاتتى جاعدايدا تۇرعان نىساندارعا كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ العاشقى مىندەتتەردىڭ قاتارىندا تۇر. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى بەرگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدىڭ كوممۋنالدىق-ەنەرگەتيكالىق سالاسىنداعى نىسانداردا ورتاشا توزۋ كورسەتكىشى 60 پايىزدان اسادى، ال كەيبىر نىسانداردا ول 90 پايىزعا جەتەدى. جوبا ىسكە اسسا، ەنەرگەتيكالىق جانە كوممۋنالدىق اكتيۆتەردىڭ توزۋ دەڭگەيى رەسپۋبليكا بويىنشا ورتا ەسەپپەن 40%-عا تومەندەيدى جانە اپاتتار ازايادى»، — دەيدى باۋىرجان ءومىرزاقوۆ.
ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، ەكونوميكالىق ءوسۋ جانە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن جاڭا وندىرىستەردى ەنگىزۋ اياسىندا «تازا» تەحنولوگيالار نەگىزىندە جاڭا گەنەراسيالاۋشى قۋاتتاردى ساپالى جانە ۋاقتىلى ىسكە قوسۋعا باسا باسىمدىق بەرۋ قاجەت.

«مەملەكەت باسشىسى تاريفتەردىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى قوعامدا ۇقىپتى تۇتىنۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، تۇرعىندارعا جىلۋ مەن ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋ مۇمكىندىگىن بەرۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى. وسى ورايدا ۇكىمەت ەنەرگيا ۇنەمدەۋدى دامىتۋ جانە تۇرعىن ءۇي سەكتورىندا ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا كەشەندى شارالاردى قابىلداۋعا نازار اۋدارۋى قاجەت. ىسكە اسىرىلىپ جاتقان شارالاردىڭ ىشىندە جىلۋ ەنەرگياسىن تۇتىنۋدى رەتتەۋگە جانە شىعىنداردى 30%-عا دەيىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن اۆتوماتتاندىرىلعان جىلۋ پۋنكتتەرىن ورناتۋدى، سونداي-اق 40%-قا دەيىن ەنەرگيا ۇنەمدەۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جارىقتاندىرۋ جۇيەلەرىن جاڭعىرتۋدى اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل باستامالار جايلىلىق پەن ۇنەمدىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن تۇراقتى جانە زاماناۋي ينفراقۇرىلىمدى قۇرۋعا، سونداي-اق ەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن رەسۋرستاردى ۇتىمدى پايدالانۋعا باعىتتالعان»، — دەدى ول.

س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەكونوميست قايرات بوداۋحاننىڭ ايتۋىنشا، اگرارلىق سەكتوردى دامىتۋ، اگروونەركاسىپتىك كەشەننىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ اسا ماڭىزدى.

اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ الەۋەتى
«اگرارلىق سەكتور ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ەكونوميكانىڭ نەگىزگى درايۆەرىنە اينالۋى ءتيىس دەپ ۇنەمى ايتىپ كەلەمىز. الايدا، وكىنىشكە وراي، بۇل سالا ءالى دە ءوز مۇمكىندىكتەرىن تولىقتاي پايدالانا الماي وتىر. كەڭەستىك جۇيە كەزىندە ميلليارد توننا استىق وندىرگەن اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ دەڭگەيى ءقازىر قانداي جاعدايدا ەكەنىن سالىستىرساق، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جىو-دەگى ۇلەسى 4-5 پايىزدان اسپايدى. حالقىمىزدىڭ 40 پايىزعا جۋىعى اۋىلدى جەرلەردە تۇراتىنىن ەسكەرسەك، بۇل جاعداي كوڭىلگە قونىمدى ەمەس. سونىمەن قاتار، اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋعا جىل سايىن مەملەكەتتەن بولىنەتىن ميللياردتاعان قارجىنىڭ ناتيجەسى اشىق كورسەتىلمەيدى. بۇل ماسەلەگە بايلانىستى پرەزيدەنت: «تيىمدىلىگى تومەن سۋبسيديالاۋ تاسىلىنەن جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرۋ تاسىلىنە كوشۋ قاجەت»، – دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن. اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋ مەن ينفراقۇرىلىمدى جاڭارتۋعا باعىتتالعان قارجى كوزدەرىنىڭ جۇمسالۋىنىڭ ناتيجەلەرى دە ايقىن ەمەس»، — دەدى قايرات بوداۋحان.

سالىق-بيۋدجەت ساياساتىن رەفورمالاۋ

ەكونوميست سونىمەن قاتار سالىق-بيۋدجەتتىك ساياساتتى رەفورمالاۋ، بيۋدجەت قاراجاتىن ءتيىمدى پايدالانۋ جانە ءبىلىم، دەنساۋلىق سالاسىنا باسا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى.

«ۇكىمەت باسشىسى بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوردان 10 تريلليون تەڭگەگە دەيىن قارجى ءبولۋدى سۇراعانى بەلگىلى. بۇل سالىق-بيۋدجەت ساياساتى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراماعانىن كورسەتەدى. بيۋدجەت قارجىسىن جۇمساۋداعى «جەمقورلىق ۇياسى» ءالى دە تولىق اشىلماي وتىر. قارجىنىڭ تيىمدىلىگىن ەسەپتەۋدەگى «كولەڭكەلى» تۇستار دا كوپ. سونىمەن قاتار، مونەتارلىق ساياسات تا ءوز باعىتىندا دامىپ جاتقان جوق. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى الەمدىك قارجى نارىعىنداعى جاعدايلارعا، يمپورتتىق تاۋەلدىلىككە، سونداي-اق قاجەتتىلىكتەردىڭ كوپ بولىگىن ءوزىمىز وندىرە الماۋىمىزعا بايلانىستى. الايدا، ىشكى نارىقتاعى جاعدايدى سارالاۋ، وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ، يمپورتتىق كەيبىر تاۋارلارعا، اسىرەسە ازىق-تۇلىككە شەكتەۋلەر قويۋ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلمەيدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ ستاندارتتاۋ مەن سەرتيفيكاتتاۋ جۇيەمىز ءالسىز. ناتيجەسىندە دۇكەن سورەلەرىن نەگىزىنەن يمپورتتىق ونىمدەر تولتىرىپ تۇر. ال وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن قورعاۋعا قاتىستى جاعداي دا كوڭىل كونشىتپەيدى، ويتكەنى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس سەرتيفيكاتتاۋ جۇيەسى ءالى دە قالىپتاسپاعان»، — دەدى ول.

ءبىلىم مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى

قايرات بوداۋحان، الەۋمەتتىك قولداۋ ءىسىن رەتتەپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە عىلىم سالاسىن ودان ءارى دامىتۋعا قاتىستى تۇيتكىلدەرگە دە توقتالىپ ءوتتى.

«ءبىلىم سالاسى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق جۇيەلەنگەن جوق. ءبىلىم تەگىن بولعانىمەن، مۇمكىندىگى بار اتا-انالار بالالارىن «رەپەتيتورلار» ارقىلى عانا ساپالى ءبىلىم الۋعا ءماجبۇر. ال ونداي مۇمكىندىگى جوق وتباسىلاردىڭ جاعدايى قانداي بولماق؟ بۇل مەكتەپتەردىڭ اتا-انا كۇتكەن ءبىلىم ساپاسىن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرعانىن بىلدىرەدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ جۇيەسى دە ءالى تولىق قالىپتاسىپ، ءبىر ىزگە تۇسپەدى. بۇل سالادا دا «جەمقورلىق ۇيالارى» بار ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى»، — دەپ قوستى ول.

اۆتور: مەرۋەرت رايىم