ەلىمىز شيرەك عاسىرلىق تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ىركەس-تىركەس ءۇش رەتكى داعدارىسپەن بەتپە-بەت كەلدى. العاشقىسى كەڭەستەر وداعىنىڭ ىدىراۋىمەن كەلگەن تۇتاس ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ قۇلاۋى ەدى. ونان حالقىمىزدىڭ تۋا بىتكەن قايسارلىعى جانە زامانداپ كۇتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قولعا كەلگەنىنە قاناعاتتانۋ مەن شۇكىرلىكتىڭ ارقاسىندا وتتىك. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ەلباسىنىڭ نارىقتىق قاتىناستارعا بولعان «قۇلارلىق» دەرلىك ۇستانىمى مەن تاباندى رەفورماتورلىق قۇلشىنىسىنىڭ جەتەگىندە اشىق، جاھاندانۋعا بەيىم، ەكونوميكانىڭ ءتول زاڭدىلىقتارىن باعدار تۇتقان پراگماتيكالىق ەكونوميكا قۇرىپ الدىق. ىلە-شالا وڭتۇستىك-شىعىس ازيا قارجى داعدارىسىنىڭ كەسىرىنە ءدوپ كەلدىك. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ءبىر-اق تۇندە 50 پايىزعا قۇنسىزداندى، يمپورت ازايدى، وندىرىستىك باستامالار داعدارىپ قالدى. مۇنان ماناعى تاۋەلسىزدىكتى بەكەمدەۋمەن قاتار قولعا الىنعان ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ جەتىستىكتەرى الىپ شىقتى. جاقىن جىلدارى كەزەكتى داعدارىستى باستان كەشىرىپ جاتىرمىز. سوڭعى 3-4 جىلدا اناۋ جىلدارى ەكى ورىندى سانمەن ءوسىم بەرگەن ەكونوميكامىزدىڭ ءوسىمى 1 پايىزدىڭ ار جاق-بەر جاعىندا تەڭسەلۋدە، ەكسپورت-يمپورتىمىز كورنەكتى تومەندەگەن، ىشكى سۇرانىس ايتارلىقتاي قۋسىرىلعان، ۇلتتىق اقشامىز 3 جىل بۇرىنعىدان 80 پايىزعا قۇنسىز!
وسى ۇلاسپالى داعدارىستاردىڭ العاشقىسى ءبۇتىن جۇيەنىڭ، سول تۇستارى الەم ەكونوميكاسىنىڭ ەكىنشى باسىن باسىپ تۇرعان مەملەكەتتىڭ قۇلاۋىنىڭ تابيعي ءارى بۇلتارتپاس ناتيجەسى بولسا، سوڭعى ەكەۋىنىڭ تۋىنداۋىنىڭ ەڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى – ەل ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمدىق ءالجۋازدىعىندا.
باجايلاساق، بيلىك تە، ساراپشىلار دا داعدارىستىڭ سەبەبىن دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق قۇلدىراۋمەن تۇسىندىرگىسى كەلەدى. شىنىمەن دە، ەكونوميكامىزدىڭ جاھاندانۋ اعىمىنا قوسىلعانى، الەمدىك ەكونوميكانىڭ قۇرامداس سۋبەكتىسى رەتىندە ونداعى جاقسىلى-جاماندى جاعدايلاردىڭ ءبارىنىڭ دە ىقپالىنا ۇشىرايتىنىمىز تالاسسىز نارسە. مىسالى، 2008 جىلعى شىعىس ازيا قارجى داعدارىسىندا ەكىنشى دەڭگەيدەگى كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ شەتەلدەن الىپ تاراتقان نەسيەلەرىن ۆاليۋتا باعامىنىڭ سۇراپىل اۋىتقۋىنان ەكونوميكالىق ساۋاتسىز جۇرتقا ەسەلەپ قايتارتقانىن، سالدارىنان ىشكى ساتىپ الۋ داعدارىسىنىڭ تۋىنداعانىن؛ 2013 جىلدان بەرگى مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنىڭ باستى تابىس قاينارىمىزدى قالاي سۋالتقانىن، ۇلتتىق اقشامىزدىڭ ءال-اۋقاتىن قالاي السىرەتكەنىن، سونان بارىپ يمپورتتىڭ قۇنىن قالاي شارىقتاتىپ جىبەرگەنىن الساق تا جەتەر...
دەسە دە، تۇپتەپ كەلگەندە ءبىزدىڭ سورىمىزدىڭ تۇپ-توركىنى ەكونوميكالىق قۇرىلىمنىڭ مۇگەدەكتىگىندە. ىلگەرىدەگى اق، قىزىل وتارشىلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ءبىزدىڭ بايتاق جەرىمىزدى تەك شيكىزات كوزى ەسەبىندە مالدانىپ كەلگەنى بەلگىلى. كەسىرىنەن، ءبىز دە شيكىزاتتى ءوندىرۋ مەن (ونى تاسىمالداۋعا بەيىمدەۋ ءۇشىن جانە سول دەڭگەيدە عانا وڭدەگەن) وسى شيكىزات وندىرىسىنە قىزمەت كورسەتۋ سالالارىن تىرەك ەتكەن جالاڭ بايىرعىلىق قۇرىلىم قالىپتاستى. وسى ماعىنادان العاندا، ءبىز ەكى عاسىر بۇرىن ۇسىنىلعان «ونەركاسىپ توڭكەرىسى» دەپ اتالاتىن ادامزاتتىق جاڭعىرۋدىڭ جەتىستىكتەرىنەن يگىلىكتەنە الماعان حالىقپىز. ويتكەنى، بىزدە وسى جاڭعىرۋ ومىرگە اكەلگەن ءوز ماعىناسىنداعى ونەركاسىپ قۇرىلعان جوق.
«وسىندا قاراعاندى كەن بايىتۋ كومبيناتىن قايدا قويامىز؟ ءۇلبى مەتاللۋرگيا كەشەنىن ۇمىتامىز با؟ ەكىباستۇز گرەس-ىن ەستەن شىعاردىق پا؟ شىمكەنتتە مۇنايعا دەيىن وڭدەمەدىك پە؟» سىقىلدى سۇراقتار قويىلۋى مۇمكىن. ءوز اتىمەن اتار بولساق، «ءىرى ءوندىرىس وشاقتارى» دەپ اسپەتتەلگەن وسى قۇرالىپتاس وندىرىستەر تۇتاس دەرلىك شيكىزاتتى باسقا جاققا ايداۋعا بەيىم قالىپقا كەلتىرەتىن العاشقى مانەرلەۋ ساتىسىنداعى، تۇتىنۋشىنىڭ قولىنا «تىرىدەي»' جەتەتىن سوڭعى ءونىم شىعارۋعا قابىلەتسىز ورىندار-تىن. حح عاسىر بىزگە كيەلى تاۋەلسىزدىكپەن قاتار، وسىنداي دىمكاس ەكونوميكا ۇستاتىپ كەتتى.
سوندىقتان دا، داعدارىستان داعدارىسقا قالىپ كەلەمىز. ءوندىرىس جوق! ماقانشىنىڭ قويىنىڭ جۇنىنەن شۇلىق توقي العاندا، قاراعاندىنىڭ رۋداسىن جابدىقتار قىلىپ قۇيا العاندا، جاڭاوزەننىڭ مۇنايىنان وندىرىلگەن بەنزينمەن كولىگىمىزدى سۋارا العاندا، ونىڭ قالدىقتارىنان دايىندالعان پلاستيك تەكتەس بۇيىمداردى تۇتىنۋعا جاراتقانىمىزدا، شىرايلى ولكەنىڭ كۇن نۇرىنا جەتە قانعان جيدەكتەرىنىڭ توسابىمەن ءار داستارقاندى تولىق قامتاماسىز ەتە العاندا... باسقاعا كىرىپتارلىقتان مۇلدە ارىلار ەدىك! شيكى مۇنايدىڭ باررەلىنىڭ باعاسىنا تەلمەڭدەپ وتىراتىن كۇنمەن قوشتاسار ەدىك. بيزنەسمەندەرىمىز گۋان دجوۋدان كافەل ساتىپ الىپ تۇرىپ، وسىنى كليەنتتىڭ قولىنا جەتكىزگەنگە دەيىن دوللار باعامىنىڭ ويناپ كەتپەۋىن تاڭعى استارىنىڭ دۇعاسىنا كىرگىزىپ الەك بولماس ەدى!
ماسەلەن، گەرمانيا. ءبىزدىڭ الەمدىك ەكونوميكامەن كىرىگىسىپ كەتۋىمىز نەمىستەردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ بەرە الماسى انىق. ەندەشە «بۇزىلعان» الەمدىك ەكونوميكانىڭ وعان اسەر ەتە الماعانى نەسi؟ سەبەبى، ونىڭ ۇيلەسىمدى ەكونوميكالىق قۇرىلىمى، جەتىلگەن ءوندىرىس جۇيەسى بار. ەڭ ىلعارى مەحانيكالىق جابدىقتاردان تارتىپ اس قاسىعىنا دەيىن ءوزى وندىرەدى. «ەلدە» اپالاڭ-توپەلەڭ بولىپ جاتقان كۇندە «وزىندە» الاڭسىز وتىراتىن ءوندىرىس الەۋەتى نەمىستە بىردەڭە بولىپ جاتىپتى دەگەندى ەستىرتپەيدى. جەرىنە كۇرىشتەن وزگە كۇرمەك تە شىقپايتىن جاپونيانىڭ شيكىزاتقا كىرىپتارلىعى دۇشپاننىڭ باسىنا تىلەمەيتىن دارەجەدە، الايدا شىن مانىندەگى ءوندىرىستىڭ ارقاسىندا الەمگە شەكەسىنەن قاراپ كەلەدى. كەشە عانا وزىمىزبەن ءبىر «جورگەكتەن» شىققان رەسەيدىڭ ءوزى مەشەۋ دە بولسا ءوندىرىس ءداستۇرى بار ەل ساناتىمەن – ءبىز كورگەن داعدارىستىڭ ءبارىن ول دا كوردى – باتىستىڭ نەشە ءتۇرلى جازالاۋىنا توتەپ كەلەدى.
توبىقتاي تۇيىنگە كەلسەك، الەمدىك ەكونوميكاداعى وڭ-تەرىس وزگەرىستەر ونىڭ بەلسەندى سۋبەكتىسى رەتىندە بىزگە يگىلىكتى-قيعىلىقتى ىقپالىن كورسەتە بەرەدى. داعدارىستى باسىمىزعا تەلىپ وتىرعان باسقالارعا – وزگەنىڭ وندىرىسىنە تاۋەلدىلىگىمىز. ونان قۇتىلۋ ءۇشىن جاھاندىق ەكونوميكانىڭ ساۋىعۋىنا تىلەكشى بولۋمەن بىرگە، ءوز يممۋنيتەتىمىزدى كوتەرۋگە، ەكونوميكالىق قۇرىلىمىمىزدى وڭالتۋعا قىزمەت ەتۋىمىز شارت. قىسقاسى، داعدىلى ايتاتىن ءوندىرىستى وركەندەتۋىمىز شارت. مۇنداعى ءوندىرىستىڭ وركەندەۋى بۇرىنعى تۇسىنىكتەن – ءونىم كولەمىن ارتتىرۋدان ارىلىپ، شىت جاڭا مازمۇندالۋى قۇپ. ول مازمۇن سانامىزدا ءىرىلى بولسىن، ۇساقتى بولسىن ەڭ سوڭعى ءونىم شىعاراتىن زاماناۋي ۇعىمداعى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ اشىلۋى، ەسەيۋى، الەۋەتتەنۋى بولىپ ورنىعۋى ءلازىم. سوندا عانا «داعدارىستار سيكلىنەن» تۇپكىلىكتى ارىلاتىن بولامىز.
قۇرمەت قابىلعازى ۇلى
