بۇل ءوز كەزەگىندە، بىرىنشىدەن، ءقازىر ماڭىزدى كۇن تارتىبىنە ەنگەن بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ مەن قورعاۋدا وسىمدىك تۇرلەرىنە جاسالعان مونيتورينگ بولسا، ەكىنشىدەن، جايىلىمدىق جەرلەردىڭ ناقتى ازىقتىق ونىمدىلىگىن باعالاۋ ەدى. سول ارقىلى جايىلىمداردىڭ سىيىمدىلىعىن ەسەپتەپ، سول جەرلەردە جايىلاتىن مالداردىڭ سانى انىقتالاتىن. ءقازىر جەردىڭ باسىم بولىگى جەكە شارۋاشىلىقتارعا بەرىلگەن، ولاردىڭ بۇل ماسەلەگە كوڭىل بولمەۋىنىڭ سەبەبىنەن جايىلىمدار توزىپ بار جاتىر.
مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ مەن نارىقتىق اينالىمعا ەنگىزۋ، اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن پايدالانۋدا تۇراقتى تۇردە مونيتورينگ جۇرگىزۋ قاراستىرىلعان. سونىمەن بىرگە ۇكىمەتتىڭ داعدارىس كەزىندە اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىن قولداۋ باعدارلامالارى بۇل سالاعا تىڭ سەرپىن بەرسە، اۋىل شارۋاشىلىق ءونىمىن وندىرۋشىلەر ءۇشىن قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى كەلىسىمگە ساي قورعاس كەدەن بەكەتىنەن قىتايعا اۋىل شارۋاشىلىق جانە بال ونىمدەرىن ەكسپورتتاي الاتىنىمىز جاعىمدى جاڭالىق بولىپ وتىر. جان سانى ميللياردتان اساتىن كورشىمىز ءبىز ءۇشىن وتە ۇلكەن نارىق جانە ولار ءۇشىن تابيعي، تازا تاعامدىق ءونىم كوزى بولىپ ەسەپتەلەمىز. الايدا وسى ايتىلعان سالانى وركەندەتۋ جولىندا شەشىمى قيىن ماسەلەلەر دە بار، ولاردىڭ ءبىرى – جايىلىمداردىڭ توزۋى نەمەسە جايىلىم قورلارىنىڭ دۇرىس پايدالانىلماۋى.
ءقازىر قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 188،59 ملن گەكتارعا جۋىق پايدالانۋعا بولاتىن تابيعي جايىلىم بار. 2015 جىلعى 1-قاڭتاردا ق ر ۇەم ستاتيستيكا جونىندەگى كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا رەسپۋبليكا اۋماعىندا شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق كاتەگورياسىندا جىلقى مالىنىڭ سانى 1819،4 مىڭ باستى؛ ءىرى قارا مال 5911،9 مىڭ باستى؛ قوي 17215،4 مىڭ باستى، ەشكىلەر 2332،9 مىڭ باستى، تۇيە 164،0 مىڭ باس، قۇس 35 181،9 مىڭ باستى قۇرادى. الايدا بۇل جانۋارلاردىڭ ەل اۋماعىندا تارالۋى بىركەلكى ەمەس، كەيبىر وبلىستاردا جايىلىمنىڭ قورى ءاربىر مال باسىنا شاققاندا 1 سەنتنەرگە دە جەتپەيدى. بۇل، اسىرەسە، حالىق ءجيى قونىستانعان جانە ەگىن شارۋاشىلىعىنا جەردى كوپ پايدالاناتىن ايماقتارعا قاتىستى بولىپ تۇر. سول سەبەپتەن بۇل وڭىرلەردە جايىلىمنىڭ توزۋى بەلەڭ الۋدا.
ەكىنشى سەبەپ، مال باسى ازايعان كەزدە بۇرىنعىداي جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋ دەيتىن وتارلى مال شارۋاشىلىعىن وزگەرىسكە ۇشىراتىپ العانىمىز. سوندىقتان ءقازىر كوپ اۋىلداردىڭ تابىن سيىرلارى مەن قورالى قويلارى جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىندا اۋىل ماڭى جايىلىمىندا باعىلىپ جاتىر. بۇل – ەت جانە ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ساپاسى مەن اۋىل حالقىنىڭ تابىسى وسۋىنە جانە ونىمدەردى تۇتىنۋشىلاردىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتۋدە (سەبەبى، جايىلىم جەتىسپەگەندىكتەن، ءونىم وندىرۋشىلەر مالدارىن قوسىمشا ازىقتاندىرۋعا ءماجبۇر. ولار بەرەتىن ەگىن شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ كەيبىر تۇقىمدارى گەنەتيكالىق موديفيكاسيالانعان، ال كەيبىر داقىلدارعا ءتۇسىمىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن حيميالىق تىڭايتقىشتار قولدانىلعان. ونىڭ ۇستىنە مال باسىن ارتىق ءوسىرىپ، ءونىمىن بازارعا سالا الماعاندىقتان، ءبىز شەتەلدىك ونىمدەردى پايدالانۋدامىز).
ۇشىنشىدەن، حالىق اراسىندا «تۇياق كەستى بولۋ» اتالىپ كەتكەن جايىلىمنىڭ توزۋى سول وڭىردەگى پايدالى وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ قۇرىپ-جوعالۋىنا اكەلۋدە. جوعارىدا اتالعان سەبەپتەر – تەك اۋىل شارۋاشىلىعىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ومارتا ۇستاپ، بال وندىرۋشىلەر ءۇشىن دە ماڭىزدى ماسەلە. وسى اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ءبىر جولى، ول – گەوبوتانيكالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن كەڭىرەك، جوعارى دارەجەلى ۇيىمداستىرۋ. جۇرگىزىلەتىن زەرتتەۋ جۇمىستارىنان كۇتىلەتىن ناتيجەلەر مىنانداي بولماق: بىرىنشىدەن، جەرگىلىكتى جانە جالپى ەل اۋماعىنداعى جايىلىمدىق جەرلەردىڭ سىيىمدىلىعىن ەسەپتەۋ، سول ارقىلى باعىلاتىن مال سانىن بەلگىلەۋگە بولادى؛ ەكىنشىدەن، ءار وڭىردەگى وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ونتوگەنەزدىك ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، جايىلىم قورىنىڭ شەگىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى؛ ۇشىنشىدەن، جايىلىمدىق جەرلەردەگى پايدالى وسىمدىك تۇرلەرىن (مال ازىقتىق، بالدىق، تەحنيكالىق، دارىلىك ت.ب.) ەسەپكە الا وتىرىپ، شارۋالارعا قوسىمشا كىرىس كوزىن تابۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، تورتىنشىدەن، جەرگىلىكتى ۋلى جانە ارامشوپتەر تۇرلەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ زيانىن بولدىرماۋ، سانىن كوبەيتپەۋ جاعىن قاراستىرادى؛ بەسىنشىدەن، وتارلى مال شارۋاشىلىعى مەن ارا شارۋاشىلىعى ءۇشىن ءار جەردەگى ەفەمەر، ەفەمەرويدتاردىڭ، باسقا پايدالى وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ گۇلدەۋ، جەمىس بەرۋ مەزگىلدەرى مەن قورلارىن سيپاتتاپ، الىناتىن ءونىمىنىڭ سانى مەن ساپاسىن جوعارىلاتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى؛ التىنشىدان، بارلىق ادامزات بالاسىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن بيوالۋانتۇرلىلىكتى قورعاۋ جانە ساقتاۋعا ۇسىنىستار جاسالادى؛ جەتىنشىدەن، ساپالى گەوبوتانيكالىق كارتالار جاسالىپ جانە جينالعان مالىمەتتەر قورىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ارنايى كۋرستارىندا وقۋ ماتەريالى رەتىندە پايدالانۋعا بولادى.
ەڭ باستىسى، وسى كۇتىلەتىن ناتيجەلەر بويىنشا ەلىمىزدى ەكونوميكالىق ورلەۋگە جول اشۋعا، ەلباسى العا قويعان «ۇلت جوسپارىنىڭ» ورىندالۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.
ارينە، گەوبوتانيكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، ول، ەڭ الدىمەن، ارنايى باعدارلامانى جانە قارجىلىق قولداۋدى قاجەت ەتەدى. سونىمەن بىرگە بۇل جەردە مامان ماسەلەسىن دە ەسكەرمەسەك بولمايدى. بۇرىننان گەوبوتانيكالىق عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن ارنايى بوتانيكالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جۇرگىزىپ كەلدى. سونىڭ ىشىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ عالىمدارى دا مەملەكەتتىك جوبالار اياسىندا بىرنەشە ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. الايدا، ولاردىڭ كوبى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىسسىز سيرەك كەزدەسەتىن، رەليكتى، ەندەمدىك جانە دارىلىك وسىمدىكتەرگە ارنالعان زەرتتەۋ جۇمىستارى. بۇكىل قازاقستانعا قاجەتتى گەوبوتانيكتەر بۇرىننان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دايىندالىپ كەلەدى. 2010 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا گەوبوتانيكا ماماندىعىنىڭ ماگيستراتۋراسى، 2012 جىلى دوكتورانتۋراسى اشىلدى. مەملەكەتتىك وقۋ باعدارلامالارىنا ساي باكالاۆردىڭ 1، 2 جىلدارىندا ستۋدەنتتەر بوتانيكا كۋرسى بويىنشا دالا-وقۋ پراكتيكاسىنا جىبەرىلەدى جانە بوتانيكا سالاسىنا قاتىستى ديپلومدىق تاقىرىپ تاڭداعان ستۋدەنتتەر 3، 4 كۋرستاردا وندىرىستىك پراكتيكادان وتەدى. بوتانيكالىق زەرتتەۋ ادىس-تاسىلدەردى جاقسى مەڭگەرگەندەرى گەوبوتانيكا ماماندىعىنىڭ ماگيستراتۋراسىنا ءتۇسىپ، وقۋىن جالعاستىرا الادى. دەگەنمەن، ەگەر مەملەكەت جايىلىمدار مەن بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋعا قاتىستى اۋقىمدى باعدارلامانى قولعا السا، ارينە، بىزدە كادر تاپشىلىعى تۋىندايدى، سول كەزدە گەوبوتانيكا ماماندىعى بويىنشا باكالاۆر ماماندىعىن اشۋ ۋاقىت تالابىنا اينالادى.
ناشتاي مۇحيتدينوۆ، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا فاكۋلتەتى.
الىبەك ىدىرىس، گەوبوتانيكا ماماندىعى بويىنشا PhD دوكتورى، وقىتۋشى.
