ماقالاعا كىرىسپەس بۇرىن قازاقستاندىق ءتۋريزمنىڭ بەلسەندى ناسيحاتشىسى، ساياحاتشى-بلوگەر مارفۋعا شاپياننىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا كىردىك. ەسىمىزدە قالعانى بۇدان بۇرىن بۋرابايداعى دەمالىس تۋرالى ءبىرقامات ماڭىزدى ماعلۇماتتار جاريالاعان-تۇعىن. تاپتىق.
مۇنى نەگە ىزدەدىك؟ بىلسەك، بۋرابايدىڭ جازى دا، كۇزى دە، قىسى دا تۋريستەرگە قولايلى. ماسەلە، كىم قاي مەزگىلدى تاڭدايدى.
شاپيان بىلاي دەپتى. بۋرابايعا جەتىپ العاننان كەيىن دەمالىس ايماعىن ەمىن-ەركىن شارلاۋعا ەڭ قولايلى كولىك ۆەلوسيپەد ەكەن. راس، تەگىن دۇنيە جوق. ءتۋريزمنىڭ ماقساتى دا سول. تابىس تابۋدى كوزدەيدى.
مۇنداعى اقىلى جاعاجايلار ادام باسىنا 800-1000 تەڭگەدەن الادى. ال اتى اڭىزعا اينالعان جۇمباقتاسقا دوستارىڭمەن بىرىگىپ قايىقپەن بارۋعا بولادى. ءبىر قايىقتى 40 مينۋتقا جالعا الۋ قۇنى 3 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسىندا.
بۇدان سىرت وقجەتپەس پەن كوكشە شىڭدارىنا كوتەرۋلى ءۇشىن ارنايى ەكسپەديسيالار ۇيىمداستىرىلدى. تاۋدىڭ ۇشار باسىنا شىعىپ، توڭىرەكتى تاماشالاعىڭىز كەلسە، وسىنداي ەكسپەديسيالاردىڭ بىرىنە قوسىلۋعا بولادى.
بۇل جەردىڭ تابيعي سىيىنان بولەك، تاريحي دا سىيى دا كوپ. سونىڭ ءبىرى ابىلاي حان الاڭى اتتى تاريحي ەسكەرتكىشتى تاماشالاۋعا كەلەتىن تۋريستەر دە جەتىپ ارتىلادى. ەسىڭىزدە مە، نازاربايەۆ بۋرابايدىڭ جاعاسىندا، ابىلايدىڭ كوكشەتاۋداعى كيەلى قونىسىندا حانعا تۇرعىزىلعان ەڭسەلى ەسكەرتكىشتى اشىپ تۇرىپ، مىناداي سوزدەر ايتىپ ەدى عوي: «ءيا، ابىلاي – اڭىزعا اينالعان تۇلعا، ءبىراق ءبىز اتا تاريحىنىڭ بار شىندىعىن اشۋ ءۇشىن سول اڭىزدان اقيقاتتى اجىراتىپ الۋىمىز كەرەك. جانە ونى وتكەننەن ساباق، تاريحتان تاعىلىم الۋ ءۇشىن جاساۋىمىز كەرەك».
ەسكەرتكىشتىڭ اينالاسىندا كادەسىيلار ساتىلادى. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارامىز بيىلعى ەتنواۋىلىمىز دا ءدال وسى حان الاڭىندا بوي تۇزەگەن. اقىر باردىڭىز ەكەن، ابىلاي حان اتىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىن دا باس سۇعا كەتۋگە ءتيىسسىز.
ارينە، تاريحي ورىندار مۇنىمەن شەكتەلىپ قالمايدى. ايگىلى كەنەسارى ۇڭگىرى دە –بۋرابايعا بارعان ءاربىر تۋريست كورۋ ءتيىس تاريحي ورىنداردىڭ ءبىرى.
بۇل جەردىڭ قاراعاي اڭقىعان اۋاسىمەن تىنىستاعاننىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. دەمالعاننان كەيىن تۇنەر جەر، قونار ورىن ىزدەيسىڭ. مارفۋعانىڭ ايتۋىنشا، بۋرابايداعى قوناق ءۇي باعالارى 10-12 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى. ال دەمالىس كەشەندەرى 3-4 مىڭ تەڭگەدەن باستاپ قابىلدايدى. قالاي قالتاڭىز كوتەرە مە؟
جوق، بۋرابايعا جەتۋ قيىن ەمەس. ايناداي اۆتوداڭعىل سالعان. 250 شاقىرىمعا سوزىلعان جولدا شارشامايسىڭ، دەمالاسىڭ. تاقتايداي تەگىس. استانادان بۋرابايعا 2-3 مىڭ تەڭگە تولەپ، تاكسيمەن بارۋعا، قالاساڭىز 1300 تەڭگە تولەپ، اۆتوبۋسپەن بارۋعا نەمەسە كۇنبە-كۇن زۋىلداپ جاتقان «ەلەكتريچكامەن» جەتۋگە بولادى. ال الماتىدان كوكشەتاۋعا اپتاسىنا ءبىر ەمەس، ءۇش مارتە ۇشاق قاتىنايدى.
بۋرابايدىڭ كۇنى وڭىنان تۋعان، بۇگىندە. بۇل ەندى تۇسىنىكتى دە. الماتىعا الاتاۋ جاقىن بولسا، استاناعا كوكشە جاقىن. «ەكىنشى شۆەيساريا» دەيدى بۇل جەردى. بۇل دا تۇسىنىكتى. شۋلى قالانىڭ قانداي عيماراتى بولماسىن، جاراتىلىستىڭ ءبىر پۇشپاعىنا جەتپەيدى عوي.
بۋراباي وسىلاي پايدا بولعان...
كونەدەن جەتكەن اڭىز بىلاي دەيدى. كوكشەلىكتەردىڭ اراسىندا ءجيى ايتىلادى، بۇل ءافسانا. ەرتە، ەرتە، ەرتەدە ءتاڭىرى جەر-جاھاندى جاراتقان كەزدە ءار حالىققا ءارقالاي ىرىس-يگىلىك سىيلاعان ەكەن. ءبىر ۇلتقا – نۋ جىنىستى ورمان، ەندى بىرىنە – كۇمىس كولدەر مەن وزەندەر، تاعى بىرەۋلەرىنە ءجازيرالى كەڭ القاپتار، اسقار تاۋلار مەن قىراتتار بۇيىرعان ەكەن ناتيجەسىندە.
ال قازاققا شە؟ جاراتۋشى يە قازەكەمە نەنى سىي ەتتى؟ بالكىم اللانىڭ تاڭداۋى سول بولدى ما، بابالارىمىزدىڭ ەنشىسىنە ۇشى-قيىرى جوق، شەتسىز ءارى شەكسىز دالا عانا ءتيىپتى. دالا، دارحان دالا. بىركەلكى. جونى دا، جوتاسى دا...كوز تولادى، ءىش پىسادى. سودان نە كەرەك، بۇعان نارازى بولعان بابالارىمىز تاڭىرىدەن وزىنە كوركەم تابيعاتتىڭ ءبىر پۇشپاعى بولسا دا، سىيلاۋىن وتىنگەن عوي. مىنە، سول كەزدە جاراتۋشى يەمىز قورجىنىن اشىپ جىبەرىپ، جۇگىرگەن اڭ مەن ۇشقان قۇستىڭ قاناتى ۇلانعايىر ساحارانىڭ ءدال ورتاسىنا كوز تارتار كوركەم تاۋلار، كورىكتى ورماندار مەن كۇمىسكولدەردى شاشىپ تاستاعان ەكەن. ورماندى اڭ-قۇسقا، كولدەردى بالىققا، ال دارحان دالانى مالعان تولتىرىپتى.
تاعى ءبىر اڭىز بويىنشا كيەلى كوكشەنىڭ تاۋى مەن تاسىن، ورمانى مەن كولىن ەرەكشە جاراتىلعان اق بۋرا مەكەن ەتكەن. جۇرت بۋرانىڭ جەردىڭ كيەسىنە بالاعان، ەلدىڭ قۇتى ساناعان. اقبۋرا جالانعان دۇشپاندى، جاماندىلىق اتاۋلىنى جاسقاپ، ەل قورىعان ەكەن. مىنە، سول ءۇشىن دە بۋرا مەكەن ەتكەن اتىراپتى ەل-جۇرت بۋراباي دەپ، ول سۋ ىشەتىن كولدى بۋراباي كولى دەپ اتاپ كەتىپتى.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى قاسيەتتى اقبۋرا قانىشەر قاراقشىنىڭ قولىنان مەرت بولادى. قۇبىلاعا باسىن بەرە شوگىپ، ۇلكەن تاۋعا اينالادى. كوكشەنىڭ شوقىلارى وسىلاي جارالىپتى.
بۋراباي وسىلاي پايدا بولىپتى-مىس.
حان كەنە بۋرابايدا تۋعان
بۋراباي-كوكشە تۋرالى ايتقاندا قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى تۋرالى ايتپاۋ مۇمكىن بە؟ جوق، ارينە. تاريحشىلار ايتادى، بۇل جەر ەڭ اۋەلى كوكجال كەنەنىڭ كوكشەسى دەپ...
ءيا، حان كەنە بۋرابايدا تۋعان. وسىندا ەر جەتتى. وسىندا ەرلىك قۋدى. كونە كوزدەردىڭ ايتۋىنشا، كوڭىلى قۇلازىپ، شەرگە باتقان تۇستارى بۋراباي ىشىندەگى ۇڭگىردى جاقسى كورگەن، وسى ارادا وي تۇڭعيىعىنا بەرىلگەن ول. مىنە، وسى ۇڭگىردى حاننىڭ ومىردەن وتكەننەن كەيىن حالقى كەنەسارى ۇڭگىرى دەپ اتاپ كەتكەن.
بۋرابايعا بارساڭىز، بۇل ۇڭگىرگە باس سۇقپاي كەتپەڭىز. ۇڭگىردىڭ اۋزىنداعى تاقتادا ماعجاننىڭ ءبىر شۋماعى ولەڭى جازۋلى تۇر. وقيسىز. ويلاناسىز.
«سول ءتۇنى سوناۋ ۇڭگىر تاۋ ىشىندە،
قاباعىن قارس جازىپ كەنە ويلايدى.
قامالعان قازاعىنا جول تاپپاققا،
جۇرەگىن ءتىلىم-تىلىم تىلە ويلايدى».
تاريح. ۋاقىت. بۇل ۇڭگىردە حان كەنە كۇڭىرەنگەن. بۇل ۇڭگىر قاسيەتتى ۇڭگىر. قاستەرلى جەر. ايتپاقشى، ءدال وسى ۇڭگىرگە جاقىن جەردە كەنەسارى اۋىلى بار. ونى دا كورىڭىز...
بالۋان شولاق بۋرابايدا تۋعان
جاۋىرىن جەرگە تيمەگەن ايگىلى پالۋان شولاق تا – بۋراباي تۋرالى ءافسانالاردىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى. بۇلاي بولماي قايتەدى؟ ول دا وسى ءبىر قاستەرلى ولكەنىڭ اسا دارىندى تۋماسى. كوكشەنىڭ كونەكوزدەرى بىلەدى.
ستانيسا اتامانىنىڭ سۇلۋ قىزى ناستاسيا ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات حيكاياسى جادىندا ساقتالعان ولاردىڭ. ءبىز مۇنى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بالۋان شولاق» رومانىنان وقىعانبىز. سونىڭ جەلىسىمەن جازىلعان «جاۋجۇرەك» دراماسىندا بالۋان مەن ورىس قىزىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات تاريحى كەرەمەتتەي سۋرەتتەلگەن. بالكىم، الەمگە تانىلماعان شىعار. بۋرابايعا كەلگەن شەتەلدىك تۋريست تاڭعالىپ قايتادى ءبىراق.
بالۋاننىڭ اتاماننىڭ قىزىن الىپ قاشىپ از دا بولسا داۋرەن سۇرگەن بۋرابايدىڭ قويناۋىندا جەرلەر قازىرگى كۇندە ماحاببات ۇڭگىرى، ناستاسيا تاۋى دەپ اتالادى. بۇل جەرگە دە كەلىڭىزدەر. كورىڭىزدەر. ءدال مۇنداي ماحاببات وقيعاسىن كۇندە ەستي بەرمەيسىز، سەبەبى.
ەر توستىگىم ءبىر توبە
تۋريستەردى، دەمالعىسى كەلەتىن جۇرتتى نە قىزىقتىرادى؟ ءيا، دۇرىس ايتاسىز، تازا تابيعات، ساف اۋا. مۇنىڭ ەكەۋى دە بۋرابايعا وتە-موتە ءدوپ كەلەتىن تەڭەۋلەر. شىنىمىزدى ايتالىق، قازاقتىڭ ۇلانعايىر دالاسىن قانشا شارلاساڭىز دا، ءدال وسى بۋرابايداعىداي كوركەم تابيعاتتى، ساف اۋانى تابا المايسىز. كەزدەستىرمەيسىز. ول سۇلۋدىڭ موينىنداعى القا سياقتى. الدىمەن اۋىزعا ىلىگەدى. الدىمەن كوزگە تۇسەدى.
شەتەلدىكتەردى قىزىقتىراتىن بۋراباي كولى. «ەرنازاردىڭ سەگىز ۇلى ءبىر توبە، ەر توستىگى ءبىر توبە»دەۋشى ەدى عوي، سول سياقتى كوكشەدەگى سەكسەن كول ءبىر توبە، بۋراباي ءبىر توبە. كولدiڭ اينالاسى – سىڭسىعان قالىڭ قاراعايلى، قايىڭدى ورمان.
الگى شەتەلدەن كەلەتىن قوناقتار كولگە عانا قىزىقپايدى نەگىزى. كوكشەنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان شوقىلارى بار مۇندا. «وقجەتپەس» پەن «جۇمباقتاس» بۋراباي كولىنە ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇر. مىنە، سول ءۇشىن بىلەتىن جۇرت بۇل جەردى «قازاقستان شۆەيسارياسى» دەپ اتايدى.
كولدىڭ اينالاسىن قورشاي جاتقان كۋرورتتار مەن دەمالىس ورىندارى، شيپاجايلار مەن تۋريستىك بازالار كوپ-اق. ەمدىك بالشىعى، مينەرالدى سۋ قاينارلارى تاعى بار. مۇندا تەك دەمالمايدى، ەمدەلەدى. بۋراباي كولى اسقازان-ىشەك، تىنىس الۋ ورگاندارىنىڭ، جۇرەك-قان تامىرلارى جۇيەسى مەن اياق-قول اۋرۋلارىن ەمدەيدى. سەبەبى، تابيعاتى جايلى. قاپىرىق جوق. تىنشۋ جوق. بىلسەك، شىلدە مەن تامىزدىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ورتاشا تەمپەراتۋرا 25 گرادۋستان تۇسپەيدى دە، جوعارىلامايدى دا. كول سۋى جىلى.
تابيعاتىنىڭ كوركەمدiگi ءجونiنەن الەم كۋرورتتارىنىڭ iشiندە جەتەكشى ورىنداردىڭ ءبىرىن يەلەنەتىن بۋراباي كولى تەڭىز دەڭگەيىنەن 320،9 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. مۇندا «بۋراباي» مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي ساياباعى دا بار. ول 2000 جىلى قۇرىلعان. اۋماعى – 83 510 گەكتار، ونىڭ ىشىندە 47 361 گەكتارى، ياعني، تەڭ جارتىسىنا جۋىعى – نۋ جاسىل ورمان القابى. مۇندا حايۋاناتتار الەمىنىڭ 305 ءتۇرى بار، ونىڭ ىشىندە 87ء-سى – سيرەك كەزدەسەتىن جانە جويىلىپ بارا جاتقان تۇرلەرى: ءسىبىر ەلىگى، قابان، بۇلان، قاسقىر،تۇلكى، قارساق، بورسىق، سارىكۇزەن، ورمان سۋسارى، سىلەۋسىن، ت.ب.
بۋرابايداعى ءتۋريزمنىڭ دامۋ قارقىنى قانشالىقتى؟ بۋراباي قانشا دەمالۋشىنى قابىلداي الاتىن جاعدايدا؟ باعا جاعىن قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسى كوتەرە مە؟ بۇل ساۋالدى ءبىز اقمولا وبلىستىق تۋريزم جانە سپورت باسقارماسىنا جولداعانبىز. مىناداي جاۋاپ الدىق.
«جالپى جازعى كۇندەرى بۋرابايعا كۇنىنە ورتا ەسەپپەن 5 مىڭعا جۋىق تۋريست كەلەدى. ءدال ءقازىر 10 مىڭ ادامعا دەيىن قابىلداي الاتىن مۇمكىندىگىمىز بار. باعا جاعىنا كەلسە، بۋرابايدا دەمالۋ نىساندىرىنىڭ ءوزى ۇشكە بولىنەدى. بۇلاردىڭ ءبىرىنشىسى – ەليتالى دەمالىس ورىندارى. ءيا، قىمبات. باعاسى ساپاسىنا ساي. مىسالى، «وقجەتپەس» شيپاجايى سياقتى دەمالىس نىساندارىندا ءبىر كۇندىك باعا 20 مىڭنان 80 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جەتەدى. مۇنىڭ ىشىنە ءتورت مەزگىل تاماعى، جاتىن ورنى جانە ەمدەۋ قىزمەتى كىرىپ تۇر. تۇسىنىكتى شىعار، بۇلار قالتالى ادامدارعا ارنالعان ورىندار. ەكىنشى – قاراپايىم ادامدارعا ارنالعان ورىندار دا بار. تاۋلىكتىك باعاسى 4 مىڭنان 7 مىڭعا دەيىن بارادى. ال ءۇشىنشىسى – بالالارعا ارنالعان نىساندار. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن «بۋرابايدا» «بالداۋرەن» ورتالىعى اشىلعان-تۇعىن».
وقجەتپەس
بۋرابايعا بارعاندا الدىڭنان وقشىرايىپ ءبىر تاۋ شىعادى. جاراتىلىسى بولەك بۇل تاۋدىڭ. سۇڭعىلا. تىپ-تىك. كوز ايىرا الماي، مەلشيىپ قاتىپ قالاسىڭ.
كەزىندە ساكەن سەيفۋللين دە ءبىز كەشكەن كۇيدە باسىنان وتكەرگەن شىعار، قۇداي بىلەدى.
...كوك تورعىن كوكشەتاۋدى مۇنار باسقان،
باستارى كوككە بويلاپ، بۇلتتان اسقان.
ءبىر شىڭ بار ەتەگىندە تىپ-تىك نايزا،
ادامزات جاساعانداي قۇيعان تاستان.
تىپ-تىك شىڭ كوككە قاراي كەتكەن بويلاپ،
تۇرعانداي تاۋسىلمايتىن ءبىر وي ويلاپ.
جالعىز-اق شىڭ باسىندا نوقاتتاي بوپ،
قۇيقىلجىپ قالىقتايدى بۇركىت ويناپ...
اقىن وقجەتپەستى وسىلاي سۋرەتتەيدى.
ول تۋرالى، وقجەتپەس تۋرالى اڭىز كوپ. ۇلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ وقجەتپەس شىڭىنا قاتىستى 15-تەن باستام اڭگىمەلەر جيناپتى كەزىندى.
وقجەتپەس جالعىز ەمەس، ايتپاقشى. انىقتاپ قارساڭىز، ونىمەن بىرگە تۋعان، ءبىراق ءسال قالىڭقىراپ بوي تۇزەگەن ءۇش شىناردى كورەسىز. كوكشەلىكتەر «ءۇش دىڭگەك» اتاپ كەتكەن. «ءاپالى-سىڭلىلى ءۇش ارۋ» دەپ تە اتايدى ولاردى. بۇل ورايدا مىنا ءبىر اڭىز ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر.
ەرتە زامانداردا قاراۋىل اۋىلدارىنىڭ بىرىندە اعايىننىڭ كوركى، ءبىراق جاۋلارىنىڭ كوز قۇرتى بولىپ، ءاپالى-سىڭلىلى ءۇش قىز ءومىر ءسۇرىپتى. ۇشەۋى دە ءۇرىپ اۋىزعا سالعان سۇلۋ ەكەن. بۇلاردىڭ ورتالارىنداعى جالعىز باۋىرى وقجەتپەس دۇشپان قايمىعاتىن، دوس سۇيسىنەتىن باتىر بولىپ، ەرجەتەدى. ءۇش اپاسىن قىزعىشتاي قورعاپ، قامقورشى بولادى.
الايدا ابدەن وشىككەن دۇشپان تۇتقيىلدان تاپ بەرىپ، ءۇش ارۋ مەن باۋىرى وقجەتپەستى انتالاپ قورشاۋعا الادى. تورتەۋى شەگىنە اتىسىپ، كەيىن جىلجي بەرەدى. ءبىر كەزدە تۋ سىرتتارىنا قاراسا، سىڭسىپ تۇرعان ورمان، باۋ-باقشا، ءمولدىر كول، كوگىلدىر تاۋلاردى كورەدى. قۇس جىرتىلىپ ايرىلادى. «تۋعان جەردىڭ مۇنداي بالاۋسا باعىن ارام نيەت دۇشپانداردىڭ قارا تابانىنا قالاي تاپتاتامىز، قاسيەتتى توپىراعىمىزدى قالاي ويرانداتامىز، ءوزىمىزدى قالاي قورلاتامىز؟» دەپ قايراتتانعان وقجەتپەس پەن ونىڭ ارۋ قارىنداسى قاتارلاسىپ، جاۋعا قاسقايا قارسى تۇرا قالادى دا، شاپسا الماس قىلىشى مايرىلاتىن، سۇڭگىتسە قارا نايزاسى قايىرىلاتىن، اتسا وعى اسىپ تۇسە المايتىن قامال تاستى تىك قاپتال قۇزار شىڭدارعا اينالىپ كەتەدى.
جۇمباقتاس تۋرالى دا مۇنداي اڭىز-اڭگىمەلەر كوپ.
توق ەتەرىن ايتقاندا، ءارى ەم الىپ، ءارى دەمالعىڭىز كەلسە، كوكشەتاۋعا كەلىڭىز، بۋرابايدى كورىڭىز...
اياۋلىم شايماردان
