ەرتەرەكتە «قازاقتىڭ سولتۇستىك ءوڭىرى ورىستىڭ ۇلپەرشەگى» دەپ شوق تاستاپ كەتكەن سولجەنيسىننىڭ ساندىراعىن قايتا ءتىرىلتىپ، «قازاق دەگەن حالىق بولماعان»، «قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋماعىن رەسەي سىيلاعان» دەگەن سياقتى ساسىق پيعىلدارى ءدۇمپ-دۇمپ ەستىلىپ تۇر. كۇن سايىن. مەملەكەتتىك دۋما دەڭگەيىندە!
بۇل اڭگىمە ءدال ءماجىلىس سايلاۋىنىڭ قارساڭىندا وقىستان پايدا بولدى دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى. بىزدىڭشە، مۇنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ەكى ۇلكەن سەبەبى بار.
ءبىرىنشىسى
قىزۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان سايلاۋالدى پروسەستەردەن حالىقتىڭ نازارىن ۋاقىتشا باسقا جاققا بۇرۋ. مىسالى، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ قاتاڭ تالابىنا قاراماستان، مەكتەپ ديرەكتورلارى مەن مۇعالىمدەرى قازىرگى ۋاقىتتا سايلاۋ جۇمىستارىنا جەگىلۋدە.
ساباق بەرۋدىڭ اراسىندا سايلاۋشىلار تىزىمىنە تۇگەندەۋ (سۆەركا) جاساۋدا. مەكەنجايلارىن، تەلەفوندارىن انىقتاۋدا. ۇيلەردى، كوشەلەردى ارالاپ، ليستوۆكالار ىلۋدە. باسقا دا بيۋدجەتتىك قىزمەتكەرلەر دە (اكىمشىلىك ماماندارى، دارىگەرلەر) كوپتەپ جۇمىلدىرىلۋدا. بۇل وتە اۋقىمدى جۇمىس. سونىڭ وتەۋى ءۇشىن جۋىردا سايلاۋ كوميسسياسىنا تارتىلعانداردىڭ بارلىعىنا قوماقتى سىياقى ۇلەستىرىلدى. مىنە، وسىنداي جابىق ىستەردەن جۇرت كوڭىلىن اۋدارىپ اكەتۋ، اسىرەسە مۇعالىمدەردى قوعام سىنىنان اراشالاپ الۋ ماڭىزدى بوپ تۇرعانى راس.
ەكىنشىسى
قازاقستان بيلىگىنەن ۇمىتكەر الدەكىمدەر رەسەيدىڭ جالدامالى پيارششيكتەرى ارقىلى ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتى بۇزعىسى كەلەتىنى اڭعارىلادى. تۇپكى ماقساتى – توقايەۆ بيلىگىن شايقالتۋ. ەلدە دۇربەلەڭ تۋعىزۋ ارقىلى جوعارى بيلىككە يە بولۋ. الدا-جالدا قازاقتاردىڭ باس كوتەرۋى بولا قالعان جاعدايدا، «وتانداستاردى قورعاۋ» ماقساتىندا رەسەيدىڭ اسكەرىن كىرگىزۋگە سىلتاۋ دايىنداۋ.
مۇنىڭ اياعى تىنىش جاتقان قازاق جاستارىنىڭ نامىسىنا شوق ءتۇسىردى. «تىنىش تۇرعان بۇركىتتى، قۇيرىققا ءتۇرتىپ ۇركىتتى» دەگەن وسى! اتقامىنەرلەرىمىز بەن ساياساتكەرلەرىمىز ماسكەۋلىك ارانداتۋشىلارعا جايداق سوزبەن مايموڭكەلەپ، سىپايى جاۋاپ بەرىپ جاتقان كەزدە، جاستارىمىز ەسكيموس بولعىسى كەلمەيتىنىن ىسپەن تانىتتى.
الماتىداعى «نامىس» جاستار قوزعالىسىنىڭ وكىلى ازامات جولدىبايەۆ باستاعان توپ پەتروپاۆل قالاسىنا ارنايى بارىپ، ەجەلگى «قىزىلجار» اتاۋىن قايتارۋدى جانە مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتكەن پەتيسياسىن تاپسىرىپتى.
بارەكەلدى! باسقاعا ەمەس، سقو اكىمى قۇمار اقساقالوۆتىڭ قاراماعىنداعى ىشكى ساياسات باسقارماسى وكىلىنىڭ ءوز قولىنا! ينتەرنەت جەلىسىنەن كوزىمىزبەن كوردىك، قۇلاعىمىزبەن تىڭدادىق.
بۇل ارادا ايتارى جوق، جاستاردىڭ باتىل تالابى وتە ورىندى ءارى قيسىندى. ولار مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «كەلەشەكتە، شىن مانىندە، ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالۋى ءتيىس قازاق ءتىلىن جىلدام دامىتۋىمىز قاجەت» دەگەنىنە سەنىپ، ءوز ويلارىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىر. سونىمەن بىرگە ورىس وتارشىلدارى جازىپ كەتكەن جۇلىم-جۇلىم تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەنىن دە ءتۇسىنىپ تۇر. ويتكەنى بۇرىنعى قاتەلىكتەرىمىزدى بۇگىن شۇعىل تۇزەمەسەك، ءورشىپ تۇرعان قىپ-قىزىل داۋعا نۇكتە قويىلۋى ەكىتالاي. جاستار عانا ەمەس، قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىن الىستاعى تۇرىك، شەشەن، ينگۋش باۋىرلارىمىز باتىل قورعاپ جاتقان كەزدە، ءوزىمىزدىڭ جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ وسى ماسەلەدەن باستارىن الا قاشقانى جارامادى.
پەتروپاۆل قالالىق اكىمدىگى «قالا اتاۋىن وزگەرتۋگە قاتىستى ارىز-شاعىم تۇسكەن جوق. قىزىلجار اتاۋى جازىلعان سۋرەتتەر وتىرىك. فوتوشوپ. شىندىققا سايكەس ەمەس» دەگەن شۇعىل اقپارات تاراتىپتى. ونىسى جارتىلاي راس. «قىزىلجار» اتاۋى جاستار تۇسىرگەن بەينەكورىنىستە ايقىن كورىنىپ تۇر. ال پەتيسيا قالالىق اكىمدىككە تۇسپەگەنىنە سەنۋگە بولادى.
قۇجات وبلىس اكىمى قۇمار اقساقالوۆتىڭ اپپاراتىنا تىكەلەي تاپسىرىلدى! ەندەشە، وسىنىڭ بارىنە وبلىس اكىمى جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس!
بيلىكتەن قولداۋ ىزدەگەن جاستاردىڭ دەموكراتيا مەن ادىلەتتىلىكتىڭ بارىنا دەگەن سەنىمىن كۇل-تالقان ەتكەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر دە جاۋاپسىز قالمايتىنىنا سەنەمىز. ولار ەڭ بولماسا، جاس بەلسەندىلەرگە قالا اتىن اۋىستىرۋدى وبلىس شەشپەيتىنىن ءتۇسىندىرۋى كەرەك ەدى.
شىندىق ىزدەگەن جاستاردى ارقادان قاعىپ شىعارىپ سالۋ، «ەشتەڭە كورمەدىك، بىلمەدىك» دەۋ – بۇل ەندى، سو-وناۋ كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان كومسومولدىق ءادىس.
86-نىڭ جەلتوقسانىندا دا بيلىك وسىنداي قيتۇرقى ءادىس قولدانعان. الاڭعا بەيبىت نيەتپەن جينالعان ستۋدەنت جاستاردى تىڭداعىسى كەلمەگەن. «قازاقستاندى قازاق باسشىسى نەگە باسقارمايدى» دەگەن ءبىر عانا جالقى ساۋالعا دۇرىس جاۋاپ بەرمەۋدىڭ سالدارى نەگە ۇلاسقانى بەلگىلى.
مۇنى سول كەزدەرى قوستاناي وبلىسىنداعى اۋداندىق كومسومول ۇيىمىن باسقارعان قۇمار اقساقالوۆ ۇمىتۋعا ءتيىس ەمەس ەدى! جالپى، ءبىز وتكەننەن قورىتىندى شىعارا المايتىن حالىق ەكەنبىز. اپپاق قارعا قىزىل قانمەن جازىلعان تاريحتىڭ اششى ساباقتارى ەسىمىزدەن تەز ۇمىتىلعانى وكىنىشتى!
حالقىمىزدا «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتادى» دەگەن ماتەل بار. اتالارىمىز بوسقا ايتپاعان بولار. جوق جەردەن جاۋ ىزدەمەيىك دەسەك تە، كورشى مەملەكەتتىڭ بيلىك باسىنداعىلار بىزگە دوستىق نيەت تانىتىپ تۇرماعانىن ءىشىمىز سەزىپ وتىر. ءبىز كورىنگەن كوك اتتىعا «سەنىمەن دوسپىز» دەپ، قول شاپالاقتاپ، قوسىلا جۇگىرەتىن جاس بالالار سياقتىمىز. ءۇي تاڭداپ، كۇي تاڭداپ شىرەنگەن قوناقتاردى قولتىقتاپ اتتان ءتۇسىرىپ، اۋزىنا بارىمىزدى توسامىز. ولار بولسا اسىمىزدى ءىشىپ، اياعىمىزدى تەۋىپ، «ءما، ساعان دوستىق!» دەپ، باسىمىزدان قامشىمەن ءبىر تارتىپ، ساق-ساق كۇلىپ كەتەدى.
بىزدەن كەيىنگى جاستار بۇدان ءارى مۇندايعا كونۋگە بولمايتىنىن ۇعىندى. ولار «تاسپەن اتقاندى تاسپەن اتۋ كەرەك» ەكەنىن جاسقانباي ايتۋدا. ومبى، ورىنبور، تۇمەن، استراحان، سارىتاۋ سياقتى شۇيگىندى جەرلەرىمىز بوگدەنىڭ قولىندا قالعانىن تۇگەندەپ، قىزىلجار اتاۋىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىن تالاپ ەتۋى دە سونىڭ جالعاسى.
اعا بۋىننىڭ اعاتتىعى...
ال بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ءبىزدىڭ اعا بۋىن وكىلدەرى بولسا ەتەكتەن تارتىپ، جاستاردى جان-جاقتان قاۋمالاپ اۋزىن اشتىرماۋدا.
قازاقستانعا قاراپ ۇلىعان اشكوز بورىلەردىڭ نيەتى جامان ەكەنىن بىلسە دە، بىلمەگەندەي كەيىپ تانىتۋدا. «ءوزى سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرگەن» لدپر سەركەسى ۆلاديمير جيرينوۆسكييدەن باستاپ، قازاقتىڭ جەرىندە دۇنيەگە كەلگەندەر از ەمەس.
قازاقتىڭ سۋىن ءىشىپ، نانىن جەگەن. وقىعان، توقىعان. ءبىراق رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى باسقارماسىنىڭ جەتەكشىسى ناتاليا تيماكوۆا (الماتى)، «نتۆ» كانالىنىڭ تەلەجۇرگىزۋشىسى لەرا كۋدرياۆسيەۆا (وسكەمەن)، «مەنتوۆسكيە ۆوينى» سەريالىنا تۇسكەن تانىمال اكتەر الەكساندر ۋستيۋگوۆ (ەكىباستۇز)، «نا-نا» توبىنىڭ پروديۋسەرى باري اليباسوۆ (شار قالاسى)، كينواكتەر پاۆەل پريلۋچنىي (شىمكەنت) سياقتىلار قازاق جەرىن تالاپ جاتقان «شيبورىلەرگە» ءبىر اۋىز ەسكەرتۋ ايتۋعا جارامادى.
ويتكەنى ولاردا «قازاقستان – مەنىڭ تۋعان جەرىم، مەنىڭ وتانىم» دەگەن پاتريوتتىق سەزىم جوق.
وسى جاعدايلارعا بايلانىستى قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسەيگە نوتا جولداۋمەن شەكتەلدى. الايدا شۋلى ماسەلە اشىق كۇيىندە قالىپ وتىر. ولاي بولسا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاۋدى بۇگىندە ناقتى شارالاردان باستاۋىمىز قاجەت.
ۇزاق جىل ۇلت ماسەلەسىن زەرتتەپ كەلە جاتقان ساياساتتانۋشى جۋرناليست رەتىندە ايتايىن.
ءورىستىلدى مامانداردى دايارلاپ شىعارۋ – مەملەكەتىمىزدەگى تۇتاس حالىقتى (ءقازاقتىلدى، ءورىستىلدى دەپ) ەكىگە بولەتىن ءقاۋىپتى فاكتور ەكەنىن مويىنداعان ءجون.
پەتروپاۆل اكىمدىگىندەگى ءورىستىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ۇلتتىق ماسەلەنى جۇرەكپەن قابىلداي الماۋىنىڭ سىرى دا وسىندا.
بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە كەرەگى ادامي كاپيتال ما، جوق ۇلتتىق كاپيتال ما؟ مەنىڭشە، سوڭعىسى!
ەندەشە، رەسەي پارلامەنتىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى ۆياچەسلاۆ نيكونوۆتىڭ سوزىنە جاۋاپ رەتىندە ەلىمىزدەگى ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىن بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋدى توقتاتۋدى ۇسىنامىن. بۇل ولاردى جابۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ەلىمىزدەگى نەمىس، فرانسۋز، كارىس تىلدەرىندەگى، باسقا دا وقۋ ورىندارى سياقتى ءوزىن-وزى قارجىلاندىرىپ، ءبىلىم بەرۋدى جالعاستىرا بەرسىن. تەك رەسەي ءۇشىن قازاق مەملەكەتىنىڭ ەسەبىنەن كادر دايىنداۋدى شۇعىل دوعارۋىمىز قاجەت!
ماسەلەن، ەلىمىزدەگى 19 جوو-دا ءورىستىلدى جۋرناليست كادرلارى وقىتىلادى ەكەن. بۇل دەگەن قىرۋار قارجىنى جەلگە شاشۋمەن بىردەي! ولاردىڭ كوبى رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزىن جەتكىزۋشى ناتاليا تيماكوۆا سياقتى بولاشاقتا وزىمىزگە قارسى جۇمىس ىستەيتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سول سەبەپتەن بار كۇشتى (ماتەريالدىق رەسۋرستاردى) ءقازاقتىلدى ۇلتتىق ماماندار دايىنداۋعا جۇمساعانىمىز ءجون. مەنىڭ بۇل پىكىرىمنەن «ۇلتشىلدىق» ىزدەمەي، اقيقاتقا تۋرا قاراي بىلەيىك. رەسەي مەملەكەتىندە 153 ۋنيۆەرسيتەت پەن ينستيتۋت جۋرناليستيكا ماماندىعىن وقىتاتىنىن ەسكەرسەك، ورىس ءتىلدى ارىپتەستەرىمىزگە الاڭداۋعا نەگىز جوق. ولاردىڭ بىردە-بىرىندە قازاق تىلىندە مامان دايارلانبايدى.
ءسوز رەتىنە وراي ايتا كەتەيىك، 2 ميلليونداي قازاق ۇلتى تۇراتىن سول رەسەيدە ىرىمعا قازاق مەكتەبى جوق. ءبىز بولساق، كەڭەس كەزىنەن كەلە جاتقان ۇلتتار دوستىعىن مانسۇقتايتىن قىزىل ۇرانعا ەلىتىپ، بارلىق ەتنوستار ءۇشىن جەكسەنبىلىك مەكتەپتەردى اشىپ تاستادىق. بيۋدجەتتەن قىرۋار قارجى ءبولىپ. رەسمي دەرەكتەردى قاراپ وتىرسام، «ءجۇز نەشە ۇلتتان قۇرالعان» ۇلان-عايىر مەملەكەتىمىزدە ەكى ەسكيموس قانا تۇرادى ەكەن. كادىمگىدەي ساناتقا قوسىلعان. كۇلەسىز بە، جىلايسىز با؟ ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
قازاقستان اۋماعىندا ەرتەدە التىن وردا، قازاق حاندىعى سياقتى ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ بولعانىن ورمانداي ورىس بىلمەي وتىرعاندا، الگى ەكى ەسكيموس بىلەر دەيسىز بە؟ ارينە، بىلمەيدى. ءبىراق «بولشايا يگرا» باعدارلاماسىندا ايتىلعان «قازاقستان اۋماعى – رەسەيدىڭ بەرگەن ۇلكەن سىيى» ەكەن عوي دەپ سەنىپ قالىپ، ەرتەڭ ەكەۋى اقىرىپ تەڭدىك سۇراسا، توردەن ورىن ۇسىنارىمىز انىق.
قايىم-مۇنار تابەيەۆ،
جۋرناليست-جازۋشى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
