الايدا باعدارلاما تۇلەگى ارنۇر مۇحامەتجانوۆ ەلدەگى ءبىلىم ساپاسىن حالىقارالىق دەڭگەيمەن ۇشتاستىراتىن باعدارلامادان باس تارتۋ نەگىزسىز دەپ سانايدى. كەيىپكەرىمىز اتالعان باعدارلامانىڭ تيىمدىلىگى جايلى Dalanews-پەن وي بولىسكەن ەدى.
– ارنۇر، حالىقارالىق باعدارلامانىڭ مۇمكىندىگىن قالت جىبەرمەي، ۇلىبريتانيادا تاجىريبە تولىستىردىڭىز. الدىمەن قالاي وقۋعا تۇسكەنىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز...
– ىزدەنىس دامۋعا باستايدى. سوندىقتان مەن الدىمەن ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىن ەسەپ جانە اۋديت ماماندىعى بويىنشا اياقتادىم، ودان ءارى ءبىلىمىمدى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن قارجى ماگيسترى ماماندىعى بويىنشا ءتامامدادىم. ماگيستر دارەجەسىنە قول جەتكىزگەن تۇستا كەلەشەككە جوسپارىمدى تاعى ءبىر سۇزگىدەن وتكىزدىم.
الدىمەن مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاستىم، ودان كەيىن شەتەلدە وقىسام دەگەن بالا ارمانىما قول جەتكىزەمىن دەپ شەشتىم. بۇعان مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرىپ، تاجىريبە ارتتىرىپ وتىرۋ مىندەتىن قوسىڭىز. وسىلايشا، بولاشاعىمدى «بولاشاقپەن» بايلانىستىردىم. تاۋەكەل ەتىپ، ۇلكەن قادامعا بارعان سوڭ موينىمدا زور جاۋاپكەرشىلىك تۇردى. سوندىقتان ىزدەنىسكە كوپ ۋاقىت جۇمسادىم.
وزگە ءتىلدى جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرۋ – ۇزاق مەرزىمدى، جۇيەلى ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن پروسەسس. ويتكەنى ونى دۇرىس مەڭگەرمەسەڭىز، ءبىر قاتەنى جۇيەلى تۇردە قايتالاۋىڭىز مۇمكىن. وقۋ پروسەسىندە دە كەدەرگىسى كوپ. سوندىقتان اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ بويىنشا 6 اي تىلدىك كۋرسقا زەر سالا دايىندالدىم. ودان كەيىن مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان بار. تاعى كەشەندى تەستىلەۋدەن وتەسىز.
ول ارقىلى باعدارلاما ءسىزدىڭ ينتەللەكتۋالدىق، كاسىبي، پسيحولوگيالىق دايىندىعىڭىزدى تەكسەرەدى. سوڭعى تۋر – كوميسسيامەن اڭگىمەلەسۋ. وسى كەزەڭنىڭ بارلىعىنان ءساتتى ءوتىپ، IELTS ەمتيحانىنان 7 بالل ەنشىلەدىم. سودان سوڭ عانا ستيپەنديا بۇيىرىپ، ۇلىبريتانيانىڭ ەكسەتەر ۋنيۆەرسيتەتىنە كوپتەن كۇتكەن جولداما الدىم. مۇندا ەكونوميكا ماگيسترى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى بۇيىردى.
– شەتەلدە ماگيستراتۋرا نەمەسە دوكتورانتۋرادا جالپىلاما ماماندىق داعدىسىن ەمەس، تاربەيىندى، ياعني بەلگىلى ءبىر عىلىم باعىتى بويىنشا ءدارىس بەرەدى. ءسىزدىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ وبەكتىڭىز قانداي ەدى؟ ۇلىبريتانيادا قاي باعىتتا ىزدەنىس جاسادىڭىز؟
– وقۋعا تۇسەر الدىندا ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مينيسترلىگىندە قىزمەت اتقارعان ەدىم. «Times Higher Education World University Rankings» رەيتينگىندە العاشقى ەكى ءجۇز ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تىزىمىنەن تابىلاتىن ەكسەتەر ۋنيۆەرسيتەتىندە دە سالاما قاتىستى جاڭا اقپاراتتار الىپ، ماكروەكونوميكالىق، قارجىلىق جانە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ، ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ قارقىنى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ باعىتتارىنا تەرەڭ بويلادىم.
تاڭداۋىم دا «بيۋدجەتتىك شىعىندار مەن ەكونوميكالىق ءوسۋ» تاقىرىبىنا ءتۇستى. ۋنيۆەرسيتەتتە بەلگىلى ءبىر سالانىڭ ءار باعىتىن ءجىتى زەرتتەۋگە ماماندانعان وقىتۋشىلار كوپ بولدى. وقۋلىقتار، عىلىمي ماتەريالدار بازاسىن پايدالانۋدا قيىندىق تۋىندامادى.
– وزگە ەل وزگەشە ەموسيا قالدىراتىنى انىق. ۇلىبريتانيادا ءسىزدى نە نارسە تاڭعالدىردى، وزگە ورتا جاتىرقامادى ما؟
– اعىلشىندار بايسالدى كەلەدى. قاراپايىم كەزەككە تۇرۋدىڭ ءوزىن تۇتاس مادەنيەتكە اينالدىرعان. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ولاردىڭ زاڭعا قاتاڭ باعىناتىنى. كوشەدە ءجۇرۋ مادەنيەتىن قوزعاساق تا، ەشكىم ەرەجەنى بۇزبايدى. جەڭىل كولىكتەر دابىلىن تەك توتەنشە جاعدايدا عانا باسادى. ءبىزدىڭ ەلدەگى پسيحولوگيالىق احۋال بويىنشا دابىلقاققىشتارىن ءار جۇرگىزۋشى كەز كەلگەن جاعدايدا، تىپتەن جاي امانداسۋ ءۇشىن دە باساتىنى بار.
ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە دە ەرەكشەلىك بار. ونى اكادەميالىق اعىلشىن ءتىلى كۋرسىنا قاتىسۋ ءۇشىن نيۋكاسل قالاسىنا بارعاندا بايقادىم. ءدارىس بارىسىندا مۇعالىمدەر تازا ءبىز مەڭگەرگەن اكسەنتپەن ءتىل تابىسسا، ساباقتان تىس «دجوردجي» اكسەنتىنە دەن قويىپ، سول تىلدە سويلەسەتىن.
ال، ونى باسقا قالالاردا تۇراتىندار، ءتىپتى لوندوندىقتاردىڭ ءوزى ءتۇسىنۋى ەكىتالاي ەدى. سونداي-اق شەتەلدىك ستۋدەنت كوپ بولعاندىقتان مۇنداعى ادامدار ءۇشىن ول قالىپتى جاعداي سەكىلدى. ءاردايىم كومەكتەسۋگە ءازىر، ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەتتەگى شەتەلدىك ستۋدەنتتەرگە ارنالعان ۇيىم ەل مادەنيەتى مەن ومىرىنە ۇيرەنىسۋ ءۇشىن ارنايى كەزدەسۋ ۇيىمداستىردى. بۇدان بولەك، سالاعا قاتىستى شارالارعا قاتىسىپ، ۇلكەن كومپانيالاردىڭ باسشىلارىمەن باسقوسۋلارعا، جەتەكشى كومپانيالاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن جۇمىس جارمەڭكەلەرىنە، يدەيالار فەستيۆالىنە قاتىستىق.
– «جاقسى ءبىلىم كوزى شەتەلدە» دەگەن تۇسىنىك بار قوعامدا. ەكى ەلدىڭ وقۋ باعدارلاماسىن سالىستىرمالى تۇردە ايتساڭىز. سىزگە قايسىسى، نەسىمەن ۇنادى؟
– وقۋ باعدارلاماسىندا نۇسقاۋلانعان ساباقتى جانە ءمۇعالىمدى ءوزىمىز تاڭداۋعا مۇمكىندىك جاسالعان. قازاقستاندا مۇعالىمدەر كوبىنە ستۋدەنتتەردى مىندەتتەيدى. ساباققا كەلمەي قالسا، «جوق» دەپ بەلگىلەيدى، باللىن تومەندەتەدى. ال شەتەلدە ەشكىم قينامايدى، پروفەسسورلار بۇنداي ماسەلەگە باس اۋىرتپايدى. باستىسى – ەمتيحاندا بارىپ، بۇكىل تاپسىرمانى تاپسىرۋعا مىندەتتىسىز. ەگەر ساباققا بارماساڭىز، ونى تاپسىرا المايسىز. سوندىقتان اركىم ءوزى ءۇشىن بارادى.
تاعى ءبىر ايىرماشىلىعى – پروفەسسورلار مەن ستۋدەنتتەردىڭ قارىم-قاتىناسىندا. مۇندا ستۋدەنت كەز كەلگەن ۋاقىتتا پروفەسسورلارعا بارىپ، ءوزىن مازالاپ جۇرگەن سۇراعىن قويا الادى، بارلىعىن ءمۇعالىمنىڭ پوشتاسىنا جازىپ، حابار الىپ وتىرۋعا مۇمكىندىگى بار.
– «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ كەيبىر تۇلەكتەرى ەلگە كەلىپ قىزمەت ەتكىسى كەلمەيدى»، «باعدارلامانى توقتاتۋ كەرەك» دەگەن پىكىر جوق ەمەس. مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– قوعامدا «بولاشاقتى» باي-ماناپتار مەن شەنەۋنىكتەردىڭ بالالارى جەڭىپ الادى دەگەن تۇسىنىك بار. الايدا، اتالعان ستيپەنديانى جەڭىپ، مۇحيت اسىپ ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ كەلگەن قاراپايىم قازاق جاستارى كوپ. سوندىقتان مۇنى نەگىزسىز پىكىر دەپ ەسەپتەيمىن.
ال شەتەلدە وقىعان ستۋدەنتتەردىڭ ەلگە ورالماي قالۋىنا ءارتۇرلى فاكتور اسەر ەتەدى.
ستيپەنديات تاپ بولاتىن ءارى ماڭىزدى فاكتور – شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتە العان ماماندىق بويىنشا قازاقستاندا جوعارى جالاقى بەرەتىن جۇمىس تابۋدىڭ قيىندىعىندا بولار. ءبىراق، ءقازىر احۋال باعدارلامادان «باكالاۆريات» پروگرامماسىن الىپ تاستاعاننان كەيىن جاقساردى دەگەن ويدامىن.
ال وزىمە كەلسەم، وقۋدى ءتامامداعان سوڭ ءوز ەلىمدە جۇمىس ىستەۋىم قاجەت دەگەن ويدا بولدىم جانە سول ويدان اينىمادىم.
باعدارلامانىڭ ميسسياسى – وزگە ەلدەگى تاجىريبەنى وزىمىزدە قاجەتكە جاراتىپ، ەل دامۋىنا ۇلەس قوسۋ. «مەن ەلىمنىڭ پاترويوتىمىن» دەگەن ءاربىر جاس وسىنى تۇيسىكتەن شىعارماسا دەيمىن. سەبەبى ەل ەرتەڭى تەرەڭ ءبىلىمدى ءھام قابىلەتتى جاستاردىڭ قولىندا.
– «بولاشاق» ءومىرىڭىزدى وزگەرتتى مە؟ جيعان تاجىريبەڭىزدى ەلگە قالاي ءسىڭىرىپ جاتىرسىز؟
– «بولاشاق» ستيپەندياسى بولماسا، ۇلىبريتانيادا ءبىلىم الۋىم ەكىتالاي ەدى. جاڭا ورتا جاڭا ترانسفورماسياعا باستادى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن جيعان تاجىريبە قىزمەتتە قولعابىس ەتتى.
وعان مەنىڭ ەڭبەك جولىم دالەل بولا الادى. «بولاشاقپەن» وقىپ كەلگەن سوڭ باس ساراپشى قىزمەتىنەن اۋىسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە دەپارتامەنت ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدىم. ودان كەيىن جامبىل وبلىسىندا كاسىپكەرلىك جانە يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى رەتىندە قىزمەتىمدى جالعاستىردىم.
5 جىلدان سوڭ قازاتومونەركاسىپ» ۇك» اق-نىڭ ەنشىلەس كاسىپورنىندا ساراپشى مامان بولىپ، كەيىن سولتۇستىك قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىق ستانساسىندا باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردىم. مۇندا ءبىز ەكى جىلدىڭ ىشىندە توزىعى جەتكەن كاسىپورىندى قالپىنا كەلتىرىپ، قايتا اياققا تۇرۋىنا سەبەپكەر بولدىق. ءقازىر مەملەكەتتىك قىزمەتكە قايتا ورالىپ جاتىرمىن. العا جوسپارىم جۇيەلى.
– مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ەڭبەك ءوتىلىڭىز 10 جىلعا جۋىق. تاجىريبەلى، ءوز ءىسىنىڭ مامانى رەتىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ارتىقشىلىعى نەدە دەپ ايتا الاسىز؟
– «تىرەۋى بارلار عانا مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەلەدى» دەگەن پىكىر بار. مۇنىمەن كەلىسپەيمىن. سەبەبى، ءوزىم مانساپتىق ءوسۋدىڭ بارلىق ساتىسىن وتكەرىپ كەلەمىن. مەملەكەتتىك قىزمەتشى – قوعام ايناسى. ول بارلىق تالاپتان شىعا ءبىلۋ كەرەك. ارتىقشىلىعى – ەلىنە، قوعامعا قىزمەت ەتۋىندە، ورتاق يگىلىك ءۇشىن بارىن سالۋىندا.
ءجۇسىپ بالاساعۇن «ءوز پايداڭدى ويلاما، ەل پايداسىن ويلا، ءوز پايداڭ سونىڭ ىشىندە» دەگەن. قوعام مەملەكەتتىك قىزمەتشى ءوزىنىڭ بار كۇش-جىگەرىن، ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن ءوزى جۇزەگە اسىراتىن كاسىبي قىزمەتىنە جۇمسايدى، وتانىنا قالتقىسىز ءارى ادال قىزمەت ەتەدى دەپ سەنەدى. سوندىقتان ءاربىر مەملەكەتتىك قىزمەتشى باس پايداسىن ويلاماي، ەل سەنىمىن العاشقى ورىنعا قويۋى ءتيىس.
– ەلىمىز جاڭا كەزەڭگە قادام باستى. جاڭا قازاقستاننان نە كۇتەسىز؟
– جاڭا قازاقستاننان ادىلەتتى، ادام قۇندىلىعى مەن تەڭدىگى ساقتالعان قوعامدا ءومىر ءسۇرۋدى كۇتەمىن. ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا، «بىزگە بىرەۋ جارقىن بولاشاق جاساپ بەرەدى» دەپ كۇتكەننەن گورى اتاقتى نەمىس فيلوسوفى يممانۋيل كانتتىڭ كاتەگوريالىق يمپەراتيۆىنە سۇيەنگەن دۇرىسىراق. ياعني، ءبىزدىڭ جەكە قۇندىلىقتارىمىز قوعام قۇندىلىعىنان اسىپ كەتپەۋى ءتيىس. وسى ماكسيمۋمدارعا جۇگىنسەك، جاڭا قازاقستانعا جىلدام جەتە الامىز.
اڭگىمەلەسكەن، ءمولدىر قالىمبەت
