– ءقازىر ءتۇرلى سىنشىلار قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى جەتكىلىكتى مولشەردە جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق دەگەن پىكىر بىلدىرۋدە. ولاردىڭ ايتۋىنشا، جاستار اراسىندا ميسسيونەرلىك جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتقان جوق، اسىرەسە، ءتۇرلى جاعدايلار تۋىنداپ جاتقان باتىستاعى جاستار اراسىندا. دەسەك تە، باسقا كوزقاراس تا جوق ەمەس. جاستاردى نانىمعا، مەشىتكە ەمەس، ءبىلىم مەن عىلىمعا جەتەلەۋ كەرەك. وقۋ ورتالىقتارىن قۇرىپ، كەڭەس ۇكىمەتى جۇرگەن جولمەن ءجۇرۋ كەرەك دەيدى ولار. ارتقا قاراي تارتپاي، ءححى عاسىردىڭ جولىمەن جۇرگەن ءجون. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– مەنىڭ ويىمشا، اقيقات وسى ەكى كوزقاراستىڭ ورتاسىندا. ءبىز ءبىراز ۋاقىت اتەيستىك مەملەكەتتە ءومىر سۇرگەن حالىقپىز. سوندىقتان يدەيالار كۇيرەگەن كەزدە قوعامنىڭ قالاي وپ-وڭاي بۇزىلاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز.
– مۇنى ستالين ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاقسى ءتۇسىندى.
– ول شىركەۋدىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، پاتريارحيا قۇردى.
– مۇسىلماندىقتى دا شەتقاقپايلاعان جوق.
– ول تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، اتەيزم ءوز الدىنا بولەك ءبىر دۇنيە عوي، ءبىرلى-جارىم ادام بولماسا، بۇكىل قوعام قابىلداي قويماس. قالاي بولعاندا دا ءار قوعامنىڭ ءوز قۇندىلىقتارى بولۋ كەرەك. يسلام – ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ، رۋحانياتىمىزدىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. ول – ءبىزدى قازاق ەتىپ جاراتقان دۇنيە. سوندىقتان ءبىز ودان باس تارتا المايمىز. سونىمەن قاتار، بىزدە كوپشىلىك ستيۆەن حوكينگتىڭ تۋىندىلارىن باس كوتەرمەي وقيدى دەپ تە ايتا المايمىن. وسى ارادا ءمۇلت كەتپەي، بارلىق تاراپقا ءتيىمدى ارالىقتى تاپقان ءجون. ەگەر ادامدار قاندايدا ءبىر نانىمدى وزدەرىنە ومىرلىك قاجەتتىلىك دەپ تاپسا، ولارعا سالت-داستۇرلەرىن اتقارۋعا، وزدەرىنىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ءجون. ال ءبىز قوعامنىڭ اۆانگاردى نەمەسە باسقاشا اتايتىن بولىگى ءۇشىن ءدىني قاعيدالار زاماناۋي بىلىمگە، عىلىمنىڭ، عىلىمي ءىلىمنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەيتىندەي جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. مەن ءدىني نانىم ءۇشىن ادامداردىڭ ەكپەدەن باس تارتۋىن قاراڭعىلىق، انايىلىق دەپ سانايمىن.
ادامداردىڭ اۋرۋلاردى جەڭە بىلۋگە ۇيرەنۋىن ادامزات قول جەتكىزگەن تابىستاردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. وعان مىڭداعان دارىگەرلەردىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلدى. ودان باس تارتۋعا بولمايدى.
مەنىڭ ويىمشا، بىزگە دامۋدىڭ ءدىندى ءار ادامنىڭ جەكە ءىسى رەتىندە قابىلدايتىن مودەلىن تاڭداۋ كەرەك. ءدىن مەملەكەتتىك بولماۋعا ءتيىس. بىزدە زايىرلى مەملەكەت جاريالانعان. الايدا ءبىز بارلىق ءدىندارلاردىڭ قۇقىقتارىنا قۇرمەتپەن قارايمىز. ارينە، ەگەر ولار باسقا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنا كەدەرگى كەلتىرمەسە. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ ءۇشىن بەلگىلى دەڭگەيدە ءدىندارلارعا جاعىنۋى ءجون ەمەس دەپ ويلايمىن. سوندىقتان، ەگەر ءبىز زايىرلى مەملەكەت بولساق، قۇربان ايت پەن روجدەستۆونى مەملەكەتتىك مەرەكەلەر ساناتىنان شىعارۋىمىز كەرەك.
ءبىز ونسىز دا از جۇمىس ىستەيمىز. ەڭبەك ونىمدىلىگى دە سونشالىقتى جوعارى ەمەس.
– مۇنىڭىزبەن كەلىسپەيمىن. گەرمانيادا بۇكىل ەۋروپا بويىنشا ەڭ ۇزاق ەڭبەك دەمالىستارى جانە دەمالىس كۇندەرى دە بارىنەن كوپ، سولاي بولسا دا ونىمدىلىك تە ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە.
– ەسەسىنە، فرانسيا كوپتەگەن مەيرامداردان باس تارتىپ، جۇمىس كۇنىن دە ۇزارتىپ جاتىر.
سالافيتتەر نەلىكتەن شىمكەنتتە ىقپالىن جۇرگىزە المادى؟
– سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە ءسىز قازاقستاننىڭ باتىسىندا ءسالافيزمنىڭ ىقپالى كۇشتى دەگەن ەدىڭىز.
– باتىستا عانا ەمەس. ورتالىق قازاقستاندا دا، وڭتۇستىكتە دە.
– وڭتۇستىكتە ول سونشالىقتى كۇشتى ەمەس. مۇمكىن، ول جاقتا قاسيەتتى جەرلەردىڭ كوپ بولعانىنان شىعار؟
– ءيا. ويتكەنى كوپ رەتتە وڭتۇستىكتە ءداستۇرلى قوعام بۇزىلماعان. سالافيزم ءداستۇرلى قوعام – مەيلى، ول زايىرلى، مەيلى، قازاقي بولسىن – كۇيرەۋگە ۇشىراعان ايماقتاردا تامىرىن تەرەڭگە جايعان.
ەكسترەميزمگە تويتارىس بەرگەن ءداستۇرلى قوعام اۋىل شارۋاشىلىعى قۇلدىراۋعا ۇشىراپ، جاحاندانۋ قاناتىن كەڭگە جايعان جەردە ساقتالعان. ال ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپتار جاستارعا دۇرىس باعىت-باعدار بەرەتىن اقساقالدار جوق، ءدىني ساۋاتى تومەن مولدالار شوعىرلانعان جەرلەردە كۇيرەۋگە ۇشىرادى. ول جەرلەردە سالافيزم تامىرىن تەرەڭگە جايىپ، وركەندەدى. جەزقازعان – ورتالىق قازاقستاندا. ال وڭتۇستىكتە قايماعى بۇزىلماعان قالىڭ قازاق وتىر، سوندىقتان ول جاقتا ءداستۇرلى قازاق اۋىلدارى ساقتالعان.
قازاقى يسلام – قالىپتاسقان دۇنيە
– قازاقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى وتە كۇشتى. ولاردىڭ تابيعاتى ەكسترەميزمدى قابىلدامايدى. مەن بۇرىن دا ايتقانمىن، ءقازىر دە قايتالاپ ايتامىن: ءداستۇرلى قازاق قوعامى ەكسترەمالدىق جانە راديكالدىق اعىمداردان بويىن بولەك ۇستايدى. ول – ەكى ورتاداعى دۇنيە. بۇل – ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزدىڭ، ياعني ءدىلىمىزدىڭ ەرەكشەلىگى.
بۇل ۋاقىت سىناعىنان وتكەن. ۇناسا دا، ۇناماسا دا «قازاقى يسلام» دەگەن دۇنيە بار. مۇمكىن، ول تياناقتالماعان، عىلىمي جانە باسقا ادەبيەت تە كورسەتىلمەگەن شىعار، ءبىراق ول بار. ويتكەنى مۇسىلمان قازاق، مۇسىلمان يندونەزيالىققا، مۇسىلمان تۇرىككە، مۇسىلمان ارابقا قاراعاندا، تابيعاتى بولەك ادام.
ۇزاق ۋاقىت وكتەمدىك قۇرعان كەڭەس زامانىنداعى اتەيستىك كەزەڭدە ءدىنىمىز قۋدالاۋعا ۇشىراپ، سونىڭ سالدارىنان، ءبىزدىڭ داستۇرلەر تۇرعىسىنان ءبىراز دۇنيەمىزدەن ايىرىلىپ قالعانىمىز ءوز الدىنا بولەك دۇنيە.
قازاققا اراب بولۋدىڭ قاجەتى جوق
– باسقا جاعىنان، 25 جىل ءوتتى. كەڭەس كەزەڭىن نەسىنە ەسكە الامىز؟ وسى ۋاقىت ىشىندە جاڭا ۇرپاق قالىپتاستى ەمەس پە؟
– جوق. بوس جەردە ەشتەڭە پايدا بولمايدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز كوپ نارسەگە قول جەتكىزدى. ەۋروپالىق جانە اراب جيھانگەرلەرى – قازاقتار – جاقسى مۇسىلماندار دەپ جازعان. ولار ءوز قاعيداتتارىنا بەرىك. ءبىزدىڭ مازحاب، ءبىزدىڭ ءدىني تۇسىنىگىمىز – جاقسى دۇنيە. اتاپ ايتارلىعى، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز امالداپ، باسقا يسلام ورتالىقتارىمەن جاقسى بايلانىس ورناتىپ، بالالارىن وقۋعا جىبەرىپ وتىرعان. قوجا احمەت ياساۋيدەن باستاپ، يسلام قاعيداتتارىن كوشپەندى قازاققا تۇسىنىكتى ولەڭ سوزگە اۋدارعان ۋاعىز ايتۋشى يشاندار شوعىرى بولعان. قاراپ وتىرساق، ءبىزدىڭ ماقال-ماتەلدەرىمىز شاريعاتتان باستاۋ الادى. ولاي بولسا، يسلام ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدا. ءبىز ونى تۇسىنەمىز بە، تۇسىنبەيمىز بە، مويىندايمىز با، مويىندامايمىز با، ونىڭ ماڭىزى جوق، ول بار. قازىرگى ماسەلە، ءداستۇرىمىزدى ول پروگرەسكە كەلتىرمەيتىندەي جانە قوعامدى كۇيرەتپەيتىندەي، ءبىزدىڭ تاريح تاسقىنىندا قۇرىپ كەتپەيتىنىمىزدەي ەتىپ قالپىنا كەلتىرىپ، زامانا اعىمىنان قالىپ قويماۋىمىزدا. مىنە، وسى ەڭ كۇردەلى فيلوسوفيالىق ماسەلە بولۋى مۇمكىن. ءبىز سالافيتتەر تۋرالى اڭگىمە قوزعاپ وتىرمىز. ءبىراق ءبىز ءبىر نارسەنى – باتىستىق جاھاندانۋ بار ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ال بۇل دەگەنىمىز باتىس وركەنيەتىنىڭ بالاماسى. بىزگە: «جىگىتتەر، باتىس – جامان. ءبىز ءدىن جولىن ۇسىنامىز. ودان دا ءجىبى ءتۇزۋ اراب بولايىق»، – دەيدى. ال بىزگە اراب بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز قازاق بولىپ قالۋىمىز كەرەك.
بىزگە ءوزىمىزدىڭ بولمىسىمىزدى، نانىمىمىزدى ساقتاۋىمىز كەرەك. بىزگە ءدىني فيلوسوفيامەن جانە كوزقاراستارمەن قاتار ولاردى تاراتاتىن ەلدەردىڭ ەتنومادەني ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىنا كىرۋىنە جول بەرمەگەن ءجون بولادى.
سالافيزم – كونەرگەن نانىم
– ياعني، ءسىز مۇنى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ كەزەكتى تاڭداۋى رەتىندە باعالايسىز عوي.
– ماسەلە بىرەگەيلىك ءبىر رەت جانە ماڭگىلىككە بەلگىلەنبەيدى. ءار ۇرپاق ونى ءوز زامانىنا سايكەس يكەمدەيدى. ەگەر ول بۇزىلسا، ارحايكا، ياعني كونەرۋ ورىن الادى.
– سوندا، ءسىز ءسالافيزمدى كونەرگەن دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
– ول – تازا ارحايكا جانە تەرىس يدەيا. ءىشىنارا، ءبىز ەكسترەميست دەپ اتايتىن ادامداردىڭ ارتىندا الەۋمەتتىك، ساياسي نارازىلىقتار تۇرادى. سوڭعى ون جىلدا ساياسات قۇرتىلىپ جاتقان ەلدە ادامدار ساياسي بالامالار ىزدەستىرە باستايدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ونى حاليفات تۇرپاتىنداعى يسلامنان، وزدەرى ۇزدىك يدەيا سانايتىن شاريعاتتى ورناتۋدان تابادى.
– ادامدار Facebook-تە «مەن قالىپتى ءسالافيستپىن، ەشكىمگە زيان كەلتىرمەيمىن» دەپ جازادى. ەكىنشى جاعىنان، قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى: «قالىپتىلىقتان راديكاليزمگە دەيىن ءبىر-اق قادام»، – دەيدى.
– مەنىڭ مىسىردا ءبىلىم العان تەولوگ كوپتەگەن دوستارىم بار. ولار تەولوگيا ماسەلەلەرى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاسيالار قورعاعان. ولاردىڭ كوپشىلىگىندە سەنىمدى جانە جۇيەلى ۇستانىم بار: قالىپتى سالافيزم بولمايدى. ءسالافيزمنىڭ ءوزى كەز كەلگەن ساتتە لاڭكەستەردى، ەكسترەميستەردى جانە راديكالداردى كوپتەپ تۋدىراتىن ورتا.
سەنىڭ كوزقاراسىڭ، اتاپ ايتقاندا، ۇستانىمىڭ مەملەكەتتىلىك جانە جەرگىلىكتى ءداستۇرلى قازاقى يسلامنىڭ يدەيالارىمەن ەلەۋلى قايشىلىققا ۇشىراعان كەزدە، ول كەز كەلگەن ساتتە قاقتىعىسقا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن. ەگەر ءسالافيزمنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەيتىن بولساق، وندا بۇل اعىمنىڭ مودەرنيزاسيالىق باس كوتەرۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعانىن تۇسىنەمىز. مىسىردى ەسكە الىڭىز. زاماناۋي تۇركياعا قاراڭىز. جاڭارۋ حالىقتىڭ شاعىن توبىن قامتىپ، ەليتالىق تۇرعىدا جۇزەگە اسقان ەلدەردە كونەلىككە قايتۋ ورىن الدى. ول قورعانىس تەتىگى، ادىلەتتىلىك ىزدەۋ تەتىگى ىسپەتتى بولدى. وسى ورايدا، بارلىعىن ءدىن قىزمەتشىلەرىنە ارتا سالۋ دۇرىس ەمەس. قازاقستان نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرىن الىپ كەلىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا، عىلىمي مەكەمەلەرگە وتىرعىزۋعا بولادى. ءبىراق ول ەشقانداي ناتيجە بەرمەيدى. ويتكەنى مۇنداعى ءبىلىم جۇيەسى، قوعام بولەك، وعان سايكەس كەلمەيدى. بىزدەگى «بولاشاق» تۇلەكتەرىن ەسكە الىڭىزشى. ولاردىڭ كوپشىلىگى تاماشا ءبىلىم الدى.
الايدا ولاردىڭ ءبىلىمىن تەك ءتيىستى جاعدايلار جاسالعان ەلدەردە عانا پايدالانۋعا بولادى، سوندا عانا ول ناتيجە بەرەدى. مىنە، وسى جەردە مەملەكەت نەعۇرلىم بەلسەندى بولۋ كەرەك.
دەرەككوز: kaz.365info.kz
