“شيەۆرون” كومپانياسى جانە “قالا مەن دالا” گازەتىنىڭ بىرىككەن جوباسى اياسىندا ءبىز قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا ازدى-كوپتى ۇلەس قوسقان تۇلعالاردىڭ ءومىر جولى مەن اتقارعان ەڭبەگىنە توقتالىپ وتكەندى ءجون كوردىك.
ماتەماتيك
قازىرگى زاماندا شەكارا جويىلعان. ەلىمىز ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەگەمەندىگىن العان تۇستا مايتالمان ماتەماتيك اسقار جۇمادىلدايەۆ باستاعان بىلىكتى عالىمدار باتىستىڭ ماڭدايالدى وقۋ ورىندارىندا ەڭبەك ەتىپ، قازاق عىلىمىنىڭ الەۋەتىن سىرت ەلگە تانىتتى.
اسەكەڭ لەيبنيس، سينبيەل، ياكوبيان، ۆرونسكيان، نوۆيكوۆ الگەبرالارىنىڭ اسسوسيممەتريالىق ەسەپتەرىن شەشكەن جالعىز قازاق.
سەنەسىز بە؟ امەريكانىڭ ماتەماتيكا قوعامى مالىمەتى بويىنشا ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ سىلتەمە يندەكسى 100-دەن جوعارى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى اسەكەڭ شەتەلدىڭ ماڭدايالدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس وقىپ، عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسۋعا ءبىرىنشى بولىپ شاقىرتۋ العان.
1995 جىلدان باستاپ 10 جىل ەۋروپادا قىزمەت ىستەدى. گامبۋرگ، ميۋنحەن، بيلەفەلد، كيوتو، وكسفورد، ستوكگولم ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە پروفەسسور بولدى. ول امەريكا ماتەماتيكا قوعامىنىڭ، شۆەد كورولدىگى عىلىم اكادەمياسىنىڭ، جاپون عىلىم مەن تەحنولوگيا قولداۋ قورىنىڭ، ينتاس جانە سوروس قورىنىڭ ستيپەنديالارى مەن گرانتتارىنا يە بولعان. سولاي.
اسقار جۇمادىلدايەۆ تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەكى رەت جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا قاتىستى تاريحي شەشىمدەر قابىلداۋعا اتسالىسقانى بەلگىلى. ول – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك دەكلاراسياسىن قابىلداپ، ەلىمىزدىڭ ءانۇرانى، ەلتاڭباسىن قابىلداۋعا اتسالىسقان دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى.
ەكەۋ...
ماتەماتيكتەر جايىندا ءسوز قوزعاعاندا مۇحتارباي وتەلبايەۆ پەن ءۋالباي ومىربايەۆ جايىندا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. الدىمەن مۇحتارباي وتەلبايەۆ جايىندا ايتايىق.
حح عاسىردا الەم عالىمدارى جاۋابى جۇمباق دەگەن 3 مىڭعا جۋىق ەسەپتىڭ ءتىزىمىن جاساپ، ونىڭ 15ء-ىن ەڭ كۇردەلى ەسەپ ساناتىنا جاتقىزعان. 2000 جىلى اقش-تىڭ كلەي اتىنداعى ماتەماتيكا زەرتتەۋ ينستيتۋتى «مىڭجىلدىق پروبلەمالار» ساناتىنداعى 7 ەسەپتى ىرىكتەپ الىپ، شەشىمىن تاپقان ادامعا 1 ميلليون دوللارلىق سىياقى تاعايىنداعان.
مۇحتارباي وتەلبايەۆ – «ناۆە-ستوكس تەڭدەۋىنىڭ مىقتى شەشىمىنىڭ بولۋىن» ەسەپتەپ شىعارعان عالىم. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەسەپتەر تابيعات زاڭدارىنا تىكەلەي بايلانىستى. جاۋابى تارتىلىس زاڭىنىڭ جۇمباقتارىن تۇسىنۋگە جول اشادى ەكەن.
ەسەپتىڭ جاۋابى تابيعات اپاتتارى – سۋنامي، ءزىلزالا، تورنادونى بولجاپ، ادام قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق، عارىشقا ۇشقاندا بارلىق قاجەتتىلىكتەرگە ەسەپتەلگەن سۋدىڭ ۇشۋ بارىسىندا شايقالىپ، تەربەلىس تۋدىرماۋى دا وسى ەسەپ قورىتىندىسىنا بايلانىستى.
بۇعان دەيىن مۇحاڭ ايگىلى شتۋرم-ليۋۆيلل وپەراتورىنىڭ امبەباپ فورمۋلاسىنىڭ شەشىمىن تاۋىپ، الەمگە اتى جايىلعان. ماتەماتيكالىق كوپتەگەن تەڭدەۋلەردى وسى شتۋرم-ليۋۆيلل فورمۋلاسىمەن شەشەتىن بولسا، ءارى قاراي ەسەپ شىعارۋ وڭاي ەكەن. ال بۇل تەڭدەۋدى الەمنىڭ تالاي عالىمدارى باستارىن قاتىرىپ شەشە الماي جۇرگەندە، ونىڭ ءتۇيىنىن ءوزىمىزدىڭ وتەلبايەۆ تارقاتىپ، الەم عالىمدارىن ءتانتى ەتەدى.
مىنا قىزىققا قاراڭىز، اتالمىش تەڭدەۋگە عالىم «q*- وتەلبايەۆ فۋنكسياسى» دەگەن فۋنكسيا ەنگىزەدى. مۇنى الەم عالىمدارى ءقازىر وسىلاي اتايدى.
بۇل جايىندا ءازىربايجاندىق عالىم الييەۆ: «مۇحتارباي وسى ەسەپتەردى شەشتى دە، سپەكتورلىق تەوريانى مۇسىلمانداردىڭ تەورياسى بولعىزدى»، – دەگەن.
ەكىنشىسى كىم؟ ول – ءۋالباي ومىربايەۆ. ول كىم؟ ول – ەركىن الگەبراداعى كون جانە كارگاپولوۆ سىندى بەلگىلى عالىمدار قويعان ماتەماتيكالىق ماسەلەلەردى شەشىپ، 30 جىلدان بەرى شەشىلمەي كەلگەن جاپون ماتەماتيگى ناگاتا پروبلەماسىنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتتى.
ءۋالباي ومىربايەۆ ناگاتا قۇراستىرعان ەسەپتى شەشۋمەن 1972 جىلدان بەرى اينالىسقان! وسى ارالىقتا عالىم تالاي قيىندىقتاردى ەڭسەردى. 2004 جىلى ول كون پروبلەماسىن شەشۋدىڭ جولىن جازىپ شىقتى. وسى ماسەلەلەرگە ارنالعان ەڭبەكتەرى ءۇشىن قازاقستاندىق عالىم 2007 جىلى امەريكانىڭ ماتەماتيكا قوعامىنىڭ جوعارى دارەجەلى «مۋر» سىيلىعىنا يە بولادى.
«ناگاتا ەسەبى شەشىلدى!» دەگەندى ەستىگەن كەزدە شەتەلدىك عالىمداردىڭ كوبىسى سەنبەگەن ەكەن. گونكونگتە وتكەن عىلىمي فورۋمدا ۋالباي ومىربايەۆ بىرنەشە ساعات بويى اياعىنان تىك تۇرىپ، ءوز شەشىمىن دالەلدەسە دە، شەتەلدىك ارىپتەستەرى ءمىز باقپاعان.
ولاردىڭ اراسىندا «مۇنىڭ ءبارى بەكەر عوي، بۇل كىسىنى نەگە تىڭداپ وتىرمىز» دەپ مۇقاتقاندارى دا كەزدەسىپتى. قازاق عالىمىن ءبىر عانا عالىم مۇقيات تىڭدادى. ول – اتاقتى ماتەماتيك ماكار ليمانوۆ ەدى.
ءۋالباي ومىربايەۆ شارشاپ-شالدىعىپ، ورنىنا جايعاسا بەرگەندە، ماكار ليمانوۆ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، تاقتاداعى ەسەپكە جۇگىردى. ونى قايتا-قايتا تەكسەرىپ: «ناقتى جانە سوڭعى جاۋاپ وسى، بۇدان باسقا جاۋاپتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس!» دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
نوبەل سىيلىعىن العان العاشقى قازاق
دۇنيەجۇزىندە نوبەل سىيلىعىن الۋدى ارماندايتىن عالىم جوق شىعار؟! نوبەلگە تاۋەلسىز قازاقستاندا تۇڭعىش يە بولىپ، الاشتىڭ ابىرويىن اسىرعان دارىندى ۇلدىڭ ەسىمى – دوستاي رامانقۇلوۆ.
ول – الماتىداعى قانىش ساتبايەۆ اتىنداعى ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تۇلەگى. عالىم ەلىمىزدىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى جونىندەگى اگەنتتىگى جانە «كاتەپ» ۇلتتىق اتوم كومپانيالارىنىڭ بۇرىنعى ەڭبەككەرلەرىنىڭ ءبىرى.
وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن دۇنيەجۇزى بويىنشا يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋداعى ەڭبەكتەرى جوعارى باعالانىپ، ماگاتە ۇجىمى جانە ونىڭ بۇرىنعى باس ديرەكتورى مۇحاممەد ال-بارادەي حالىقارالىق نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالعانى ەسىمىزدە.
سول كەزدە ماگاتە بويىنشا نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالعان 11 ادامنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز – قازاقستاندىق دوستاي تولەمىش ۇلى رامانقۇلوۆ بولدى.
سوندىقتان دوستاي تولەمىشۇلىن نوبەل سىيلىعىن العان العاشقى قازاق دەپ اتاساق بولادى. عىلىم سالاسىنداعى ايگىلى سىيلىقتى الۋشىلاردىڭ قاتارىنا دوستاي رامانقۇلوۆتىڭ بولعانىنان ەلىمىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنىڭ قانشالىقتى دامىعانىن بايقايمىز.
1999 جىلى ماگاتە-نىڭ شتاتىندا 2212 ادام جۇمىس ىستەگەن. نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتىعىنا وسىنشاما قىزمەتكەردىڭ ىشىنەن دوستاي سياقتى 11 كاسىبي مامان عانا تاڭداپ الىندى.
كەيبىرەۋ ايتۋى مۇمكىن: «بۇل – دوستايدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ءبىر ۇجىمنىڭ ەڭبەگى» دەپ. دۇرىس، ورىندى ءۋاج. الايدا ەكى مىڭنان استام ءدۇلدۇلدىڭ ىشىنەن ىرىكتەلگەن تاڭداۋلى 11 ادامنىڭ قاتارىنا قوسىلۋدىڭ ءوزى كىمنىڭ كىم ەكەنىن اڭعارتىپ تۇرعان جوق پا؟! راس قوي؟ سوسىن نوبەلدى بەلگىلى ءبىر توپ وكىلدەرىنە بەرۋ – ءاۋ باستا قالىپتاسقان ءداستۇر. عىلىم، تەحنيكا جانە باسقا سالالار بويىنشا ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە ادامعا بەرىلگەندىگى تاريحتان ءمالىم. سولاردىڭ بارىنە «نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى» دەگەن ديپلوم تاپسىرىلعان. ەندەشە، وتانداسىمىزدىڭ باعىندىرعان بيىگىنە كۇمانمەن قاراماۋىمىز كەرەك.
جاڭا قۋات كوزى
ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزى دەگەن بار. ءقازىر بۇل – ترەند. بۇل باعىتتا «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» عالىمدارى بارىن سالۋدا. بۇل تاراپتا ءبىز ەكسكليۋزيۆتى جاڭالىق تاپتىق.
اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ پروفەسسورى جۇماباي باكەنوۆ ادەتتەگى باتارەيادان بىرنەشە ەسە كوپ قۋات بەرەتىن باتارەيا ويلاپ تاپقان! بۇل جوباعا دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ءوزى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ارنايى گرانت بولگەن.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازاق عالىمى ويلاپ تاپقان باتارەيانىڭ قازىرگى ۋاقىتتا قولدانىستا جۇرگەندەرگە قاراعاندا مۇمكىندىگى الدەقايدا كوپ. ەگەر ءقازىر قولىمىزدا جۇرگەن سمارتفونداردىڭ قۋاتتاندىراتىن بولىگىن جاڭا باتارەيامەن الماستىرساق، تەلەفونىمىز 10 ەسە ارتىق جۇمىس ىستەپ، قۋاتىن ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ساقتايدى ەكەن.
ۇيالى تەلەفوندارعا ارنالعان باتارەيا بۇل ۇلكەن جوبالاردىڭ باستاۋى عانا. عالىمنىڭ كوزدەگەنى ارىدە. جۇماباي باكەنوۆ ەلىمىزدە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ەلەكتروموبيل قۇراستىرعان تاير بالابايەۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا جۇمىس ىستەۋدە.
ولار كولىكتەرگە ارنالعان ارنايى ۇنەمدەگىش باتارەيا جاساۋدا. قۋات ۇنەمدەيتىن اككۋمۋلياتور 2017 جىلى ەحرو كورمەسىندە كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلماق.
ال كەرەك بولسا؟
گرافەن دەگەن نە؟ الدىمەن سونى ايتايىق. بۇل – بۇل كادىمگى الماز بەن گرافيتتەن ەرەكشەلەنەتىن كومىرتەگىنىڭ جاڭا فورماسى. سەنەسىز بە، 2004 جىلعا دەيىن گرافەندى ەشكىم الا المادى.
گرافەن نە ءۇشىن كەرەك؟ ول – ەلەكتر توگىن مىس سياقتى جاقسى وتكىزەدى. وسى سەبەپتى دە ونى سەنسورلى ديسپلەيلەر مەن كۇن باتارەيالارىن جاساۋدا قولدانۋعا بولادى. ەڭ باستىسى گرافەن قاتەرلى ىسىكتى ەمدەۋى مۇمكىن. قاتەرلى ىسىكتى گرافەن مەن لازەردىڭ كومەگىمەن ەمدەۋ ءادىسى ءقازىر قولدانىسقا كىرۋدە. ءبىراق...ونى الۋ وتە قيىن.
وسى گرافەندى العان قازاق بار. ول – باعيلا بايتىمبەتوۆا.
ول گرافەندى قالاي الۋدى ويلاپ تاپقان العاشقى عالىمداردىڭ ءبىرى. مۇنى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. نەگىزىندە ءبىلۋ كەرەك ەدىك...
ونىڭ گرافەندى قالاي العانىن عىلىمي تىلدە ءتۇسىندىرىپ باسىڭىزدى قاتىرمايىق. ايتارىمىز، باعيلا بايتىمبەتوۆانىڭ ءادىسى بويىنشا وسى كۇنگە دەيىن ەشبىر عالىم گرافەن الماعان!
تاعى دا ايتايىق، گرافەندە ەلەكتروندار وتە جىلدام قوزعالادى. وسىنىڭ ارقاسىندا گرافەننەن جاسالعان ۇيالى تەلەفوندار مەن كومپيۋتەرلەر جىلدام جۇمىس ىستەيتىن قاسيەتكە يە.
جاستارعا دا ورىن بار
ونىڭ اتى – ەرلان دوسجان. تمد-داعى «ۇزدىك جاس عالىم» اتاعىن يەلەنگەن. ونىڭ جەرگە توگىلگەن مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنەن قورشاعان ورتانى تازارتۋعا باعىتتالعان جوباسى سەنساسيا بولدى.
كەي جاعدايدا مۇناي قۇبىرلارى جارىلىپ، قورشاعان ورتاعا وراسان زور كولەمدە زاردابىن تيگىزەدى. جاس عالىمنىڭ عىلىمي جوباسى وسى زارداپتاردى جويۋعا باعىتتالعان.
ادەتتە مۇنايمەن لاستانعان جەرلەردى تەرميالىق، مەحانيكالىق ادىسپەن تازارتادى. ارينە، مۇنىڭ باسقا دا جولدارى بار. سونىڭ ءبىرى – بيولوگيالىق ءادىس. بۇل ءتاسىلدىڭ ءوزى – بيورەمەدياسيا جانە فيتورەمەدياسيا دەپ ەكىگە بولىنگەن. لاستانعان جەرلەردى ءتۇرلى باكتەريالارمەن تازارتۋ بيورەمەدياسيا تاسىلىنە جاتادى. ال فيتورەمەدياسيا ءادىسى بارىسىندا لاستانعان جەرلەرگە وسىمدىكتەر وتىرعىزىپ، ايماقتى قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. ەرلان دوسجاننىڭ مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىمەن لاستانعان اۋماقتاردى تازارتۋ جوباسى بيورەمەدياسيا تاسىلىنە جاتادى.
بيورەمەدياسيا ءتاسىلى بارىسىندا پسيەۆدوموناس تۋىسىنا جاتاتىن باكتەريالاردى دايىنداپ، مۇنايمەن لاستانعان جەرلەرگە سەۋىپ، التى اي سايىن باقىلاعان. ناتيجەسىندە مۇنايمەن لاستانعان جەرلەر قىسقا مەرزىم ىشىندە 87-90 پايىزعا دەيىن تازارعان. كوردىڭىز بە، قالاي؟!
عالىم لاستانعان جەرلەرگە باكتەريالار كوكتەم مەن كۇزدە سەبۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتادى. ال قىس كەزىندە سۋىقتىڭ اسەرىنەن باكتەريالار ءومىر ءسۇرۋىن باياۋلاتادى. سوندىقتان لاستانعان ايماقتاردى بيورەمەدياسيا تاسىلىمەن تازارتۋعا كوكتەم قولايلى. باكتەريالارعا سۋىق قالاي اسەر ەتسە، جوعارى تەمپەراتۋرا دا سولاي اسەر ەتەدى. جاس عالىمنىڭ بۇل جوباسىنا ەلىمىزدىڭ مۇناي كومپانيالارى ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنى ءسوزسىز.
P.S. ءبىز ەلىمىزدەگى عىلىمنىڭ دامۋىنا قاتىستى ماقالامىزدا بىرنەشە عالىمنىڭ ەڭبەگىن اڭگىمەمىزگە ارقاۋ ەتتىك. عالىمدار ەڭبەكتەنىپ جاتىر. اتتەگەن-ايى، ولاردىڭ جۇمىس ناتيجەسىن وندىرىسكە ەنگىزىپ، ەلدىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ جاعى ولقى سوعىپ تۇر.
