ەلىمىزدەگى ىرگەلى ايماق الماتى وبلىسىن باسقارۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى قاجەت ەتەدى. الىپ مەگاپوليس الماتىنىڭ قۇشاعىنا العان جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى قانشالىقتى زور بولسا، قيىندىقتارى دا جەتىپ ارتىلادى. تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن جەرۇيىق مەكەندى كوپ جاعدايدا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قولايلى ايماقتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ كەلدىك. بۇگىنگى دامىعان زاماندا جەتىسۋدىڭ مۇمكىندىگى تەك اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شەكتەلمەيدى. سۇلۋ تابيعاتىمەن كوز تارتقان ءوڭىر تۋريزم، كولىك-لوگيستيكا، جاسىل ەنەرگەتيكانى دامىتۋعا سۇرانىپ تۇر. بۇل الداعى ۋاقىتتا جەدەلدەتىپ قولعا الىنۋى ءتيىس ماڭىزدى مىندەتتەر ەكەنى داۋسىز. وسىنداي سان سالالى باعىتتاردىڭ تىزگىن-شىلبىرىن تەڭ ۇستاۋدى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اماندىق باتالوۆقا سەنىپ تاپسىردى.

 

قاراپايىم ءارى قاعىلەز...

باتالوۆ تۋرالى ەل اراسىندا كوپ اڭگىمە بولا بەرمەيدى. سەبەبى، جارناما جاساۋعا قۇلقى جوق. بۇل كىسىنى بىلەتىندەر اڭگىمەلەسكەنگە اشىق-جارقىن، تابيعاتىندا دەگدارلىق پەن تازالىق بار، وتباسىندا تازا قازاقى تاربيە العان ادام دەسەدى. ەستۋىمىزشە، جاستايىنان ىسكە شوگەل، قاعىلەز بولعان كورىنەدى. وسى ەكى مىنەزى ونىڭ بيلىك باسپالداعىنداعى «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋىنا» سەپتەسكەنىن ايتادى. سونداي-اق، ومىرلىك تاجىريبەسىندە ىردۋ-دىردۋعا، جەڭىل اتاققا قىزىقپاعانىن دا باتالوۆتىڭ باستى ەرەكشەلىگى دەيتىندەر كوپ.

 

رەكوردشى...

جالپى، رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى اماندىق باتالوۆتى جىعا تانىمايدى. بەيمالىم باتالوۆتىڭ قىرى مەن سىرىنا قانىق توپ از... ءبىراق جەتىسۋدىڭ ءاربىر ازاماتىنان باتالوۆ جايىندا سىر سۋىرتپاقتاساڭ، شەشىلە سويلەي جونەلەدى. ويتكەنى، ول ۇزاق جىلدار بويى الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ، وبلىس جۇرتشىلىعىنا ءوز ىسىمەن ابدەن تانىلعان ازامات. جەتىسۋلىقتار قاتەلەسسە، ءبىر جەردەن قاتەلەسۋى مۇمكىن. كوپشىلىك اماندىقتى الماتى وبلىسىندا كىندىك قانى تامعان، ەلباسىنىڭ كوپ ىنىلەرىنىڭ ءبىرى شىعار دەپ ويلاۋى مۇمكىن. شىندىعىندا ولاي ەمەس. اماندىق باتالوۆ بۇرىنعى وزبەك كسر-نىڭ نۇكىس قالاسىنىڭ تۋماسى. جامبىل گيدرومەليوراسيا قۇرىلىس ينستيتۋتىن ينجەنەر-گيدروتەحنيك ماماندىعى بويىنشا تامامداعان. قۇرىلىس سالاسىنىڭ بىلگىرى. ول «الماتى وڭدەۋ قۇرىلىس» ترەسىندە قۇرىلىس-مونتاج باسقارماسىندا اعا پروراب، باس ينجەنەر، باستىق سىندى جاۋاپتى قىزمەتتەردى ابىرويمەن اتقارىپ، ىسكەرلىك قابىلەتىن ابدەن شىڭداعان جان. بۇدان كەيىن اماندىق عابباس ۇلى ساياسي باسشىلىق قىزمەتتەردى ۇرشىقشا ءيىرىپ، كوزگە تۇسكەنىن بىلەمىز. ول 2001-2008 جىلدارى اكىمنىڭ ورىنباسارى بولسا، 2008-2014 جىلدارى اكىمنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. بۇگىندە ەلىمىزدەگى شەنەۋنىكتەر ارمياسى اراسىنان 13 جىل بويى ءبىر قىزمەتتە تاپجىلماي ەڭبەك ەتكەن ادامدى تابۋ قيىن. ونىڭ ۇستىنە بارشا شەنەۋنىك كوز تىككەن الماتى وبلىسىندا ءبىرىنشى ورىنباسارلىق قىزمەتتە ۇزاق وتىرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەسى انىق. ارينە، اماندىق عابباس ۇلىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى وبلىس اكىمدەرىنىڭ وڭ قولى بولۋىنا ونىڭ ىسكەرلىك قابىلەتى سەپتەسكەنى داۋسىز شىندىق. وبلىس اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارلىعى ساياسي قىزمەت سانالاتىندىقتان، بۇل قىزمەتتى قاپىسىز اتقارعان اماندىق عابباس ۇلى ۇزاق جىلدار بويى ساياسي سالماعىن ارتتىرىپ، پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ زور سەنىمىنە يە بولدى. سوندىقتان ماڭىزدى ساياسي قىزمەتتە ۇزاق وتىرىپ، رەكوردتىق كورسەتكىشكە يە بولعان ابەكەڭنىڭ ىس-تاجىريبەسىن كەز كەلگەن شەنەۋنىك قايتالاي المايدى.

 

«ءقازاقفيلمدى» سالعان...

2000 جىلدىڭ باسىندا الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى تالدىقورعانعا كوشىرىلدى. وسى جاۋاپتى جۇمىستى اتقارۋدا تاباندىلىعىمەن تانىلعان اماندىق عابباس ۇلى زور جەتىستىكتەرگە جەتىپ، پرەزيدەنتتىڭ سەنىمىن اقتادى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا تالاي جولدار جوندەلىنىپ، قالانىڭ ينفراقۇرىلىمى دامىعانىنا كۋا بولدىق. وسى جۇمىستارعا قۇرىلىسشى مامان رەتىندە ارالاسقان ابەكەڭ ءاربىر قۇرىلىسقا ءوزىنىڭ قولتاڭباسىن قالدىردى. سوڭعى ۋاقىتتارى تالدىقورعاندا كەلبەتى مەن ساۋلەتى جاراسقان بىرنەشە ەڭسەلى عيماراتتار بوي كوتەرىپ، قالا حالقىنىڭ كوز قۋانىشىنا اينالعان. ءبىزدىڭ سوزىمىزگە تالدىقورعاننىڭ بويتۇمارىنا اينالعان – ءتىل سارايى، دوستىق ءۇيى جانە جاستار سپورت سارايىنىڭ سالىنۋى ايقىن دالەل بولا الادى.

ول ءبىر كەزدەرى قۇرىلىس سالاسىمەن اينالىسقان كەزدەرىندە قازاق رۋحانياتىنىڭ التىن ۇياسىنا اينالعان ش. ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىن سالۋعا باسشىلىق جاساپ، الماتىنىڭ اجارىن اشۋعا ۇلەس قوسقانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن. سوندىقتان اماندىق عابباسۇلىن وزىنە تاپسىرىلعان ءىستى تياناقتى ورىندايتىن باسشىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. قۇرىلىس سالاسىنىڭ جاي-جاپسارىن جەتىك بىلەتىن اماندىق عابباس ۇلى الداعى ۋاقىتتا الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا قۇرىلىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كۇرە جولداردى قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، مەرزىمىندە اياقتالۋىنا ىقپال ەتەرىنە سەنەمىز.

اكىمنىڭ ماماندىعىنا نازار اۋدارعان ادام الماتى وبلىسىندا شاعىن سۋ ەلەكتر ستانسالارىن دامىتۋ ءىسىنىڭ قايدان باستاۋ العانىن باعامدار ەدى. وزەن سۋى سارقىراعان جەتىسۋدىڭ ەلىمىز بويىنشا «جاسىل ەنەرگيانى» دامىتۋدا كوشباسشى بولاتىنىنا تولىق مۇمكىندىگى بار. ويتكەنى، الماتى وبلىسىندا ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزدەرىن دامىتاتىن ايماقتار جەتىپ، ارتىلادى. سۋ، جەل جانە كۇن كوزىنەن ەلەكتر قۋاتىن الۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋعا سۇرانىپ تۇر. الماتى وبلىسىنداعى سۋ ەنەرگەتيكاسىنىڭ الەۋەتىن ەرتە باستان باعامداعان اماندىق عابباس ۇلى وڭىردە شاعىن سەس-تەر سالىپ، وبلىستىڭ قۋات كوزىنە دەگەن مۇقتاجدىعىن شەشۋگە بەل بۋىپ، بىلەك سىبانا كىرىسكەنىن بىلەمىز. ەندى وبلىستىڭ تىزگىن-شىلبىرىن تولىقتاي ءوز قولىنا العان ازاماتتىڭ ويىن جۇزەگە اسىرۋعا ەشكىم كەسە كولدەنەڭ تۇرمايدى. ويتكەنى، اكىم ەكونوميكالىق باسەكەلەستىك باستى قاعيداعا اينالعان زاماندا ونەركاسىپتى دامىتۋ ءۇشىن ەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە ەكەنىن جاقسى بىلەدى. بولاشاقتا ايماقتاعى شاعىن سەس وندىرەتىن قۋات كوزىن 117،4 مۆت قۋاتقا جەتكىزۋ كوزدەلگەنىنەن ءبىراز جايتتى اڭعارامىز. 2017 جىلعا دەيىن الماتى وبلىسىندا 23 شاعىن سەس، 6 جەل ەلەكتروستانسياسى مەن 2 كۇن ەلەكتروستانسياسىن سالۋ جوسپاردا بار. كەلەشەكتە الماتى وبلىسىنىڭ سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ اماندىق عابباس ۇلىنىڭ قولىنداعى باستى كوزىرىنە اينالاتىن كۇن دە الىس ەمەس. گيدروتەحنيكا سالاسىن جەتىك بىلەتىن اكىم وتكەن جىلى بالقاشتىڭ باستى دونورى قاراتال وزەنىنىڭ تەڭىزگە جاقىن تۇسىنداعى ارناسىنىڭ باتپاققا اينالعان 14 شاقىرىمدىق جاعالاۋىن قۇرعاتۋعا پارمەن بەرىپ، بۇل ءىس ءساتتى اياقتالدى. وسى ءىسى جۇرتتىڭ كوڭىلىنە قۋانىش ۇيالاتتى.

الماتى وبلىسىنداعى سۋ ەنەرگەتيكاسىنىڭ الەۋەتىن ەرتە باستان باعامداعان اماندىق عابباس ۇلى وڭىردە شاعىن سەس-تەر سالىپ، وبلىستىڭ قۋات كوزىنە دەگەن مۇقتاجدىعىن شەشۋگە بەل بۋىپ، بىلەك سىبانا كىرىسكەنىن بىلەمىز. ەندى وبلىستىڭ تىزگىن-شىلبىرىن تولىقتاي ءوز قولىنا العان ازاماتتىڭ ويىن جۇزەگە اسىرۋعا ەشكىم كەسە كولدەنەڭ تۇرمايدى. ويتكەنى، اكىم ەكونوميكالىق باسەكەلەستىك باستى قاعيداعا اينالعان زاماندا ونەركاسىپتى دامىتۋ ءۇشىن ەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە ەكەنىن جاقسى بىلەدى.

سىن ساعات

ەل باسقارعان ازاماتتار سىن ساعاتتا دا حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق اسىپ، ازاماتتىق تانىتۋى ماڭىزدى. «ەر باسىنا كۇن تۋسا، ەتىگىمەن سۋ كەشەر، ات باسىنا كۇن تۋسا، اۋىزدىقپەن سۋ ىشەر». دانا حالقىمىزدان بۇگىنگە جەتكەن قورعاسىن وي، سالماقتى ءسوز. اماندىق عابباس ۇلى وبلىس اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعاندا ءدال وسىنداي ەل باسىنا كۇن تۋدى. اقسۋ اۋدانىنا قاراستى قىزىلاعاش اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىنا تۇسكەن 2010 جىلعى ناۋرىزدىڭ 11-ىندەگى قاسىرەت وبلىس تاريحىنداعى ازالى كۇنگە اينالدى. وقيعانى قايتالاپ ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىراق سول كەزدە ب ا ق وكىلدەرى اماندىق عابباسۇلىن سىن ساداعىنىڭ استىنا العانىن ۇمىتا قويعان جوقپىز. تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر. قيىن كەزەڭدە ابەكەڭ جۋرناليستەرمەن سالعىلاسىپ جاتپادى. اياعىنا رەزىڭكە ەتىگىن كيىپ، دۇلەي اپاتتىڭ سالدارىن جويۋ ءۇشىن كۇن-تۇن دەمەي قاراپايىم ادامدارمەن بىرگە ەڭبەك ەتتى. سول كەزدە قايعىدان قان جۇتقان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ مۇڭ-زارىنا قۇلاق اسىپ، بارىنە شىدامدىلىق تانىتتى. كۇتپەگەن اپاتتان ەس جيناۋ اۋىل تۇرعىندارىنا وڭاي بولعان جوق. جىلاعان جۇرەكتى جۇباتىپ، ولارعا باسپانا سالىپ بەرۋ جاۋاپكەرشىلىگى قاتار جۇكتەلگەن ساتتە ەل ازاماتتارى ناعىز ەرلىك تانىتسا، سولاردىڭ بەل ورتاسىندا اماندىق عابباس ۇلى ءجۇردى. كەيىننەن مامىراجاي كۇن تۋىپ، قىزىلاعاش اۋىلى قايتا تۇلەدى. اۋىلداعى مادەنيەت ۇيىندە وتكەن سالتاناتتى شارادا ءسوز الىپ، ساحناعا كوتەرىلگەن قىتايدان كەلگەن قانداسىمىز، قايعىلى كۇندە اماندىق باتالوۆتىڭ ازاماتتىعىنا باس يگەنىن قوعام قايراتكەرى، وبلىستىڭ سىيلى اقساقالى جاقىپجان نۇرعوجايەۆ اڭگىمەلەگەن ەدى. سول كەزدە قانداستارىمىز اماندىق عابباس ۇلى بەس-التى ادامدى اعىن سۋدىڭ اراسىنان الىپ شىققانىن ايتىپ، كوپشىلىك اتىنان العىس ايتقان. مۇنداي قادامعا بارعانىن اماندىق عابباس ۇلى ەشقاشان ايتقان ەمەس. ەرلىك قاراپايىمدىلىقپەن كەلەتىن قاسيەت. ادەتتە، بەيبىت كۇندە باتىر كوپ. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، قاراشا جۇرتتىڭ ءومىرى ءۇشىن سۋ كەشكەن ازاماتتى جۇرتشىلىق قالاي سىيلاماسىن، قالاي قۇرمەتتەمەسىن؟! قولايلى ساتتە وزدەرىن جارنامالاۋعا دايار تۇراتىن باسشىلار وسىدان ۇلگى السا عوي. وسى ءبىر وقيعادان اماندىق عابباس ۇلىنىڭ كىشىپەيىلدىگى مەن وزىنە ءتان قاراپايىمدىلىعان اڭعارۋعا بولادى.

قىزىلاعاش اۋىلىنداعى مادەنيەت ۇيىندە وتكەن سالتاناتتى شارادا ءسوز الىپ، ساحناعا كوتەرىلگەن قىتايدان كەلگەن قانداسىمىز، قايعىلى كۇندە اماندىق باتالوۆتىڭ ازاماتتىعىنا باس يگەنىن قوعام قايراتكەرى، وبلىستىڭ سىيلى اقساقالى جاقىپجان نۇرعوجايەۆ اڭگىمەلەگەن ەدى. سول كەزدە قانداستارىمىز اماندىق عابباس ۇلى بەس-التى ادامدى اعىن سۋدىڭ اراسىنان الىپ شىققانىن ايتىپ، كوپشىلىك اتىنان العىس ايتقان. مۇنداي قادامعا بارعانىن اماندىق عابباس ۇلى ەشقاشان ايتقان ەمەس. ەرلىك قاراپايىمدىلىقپەن كەلەتىن قاسيەت.

ەكى ميلليونعا جۋىق حالقى بار الماتى وبلىسىن تىزگىندەپ وتىرعان  اماندىق عابباس ۇلىنىڭ الداعى ۋاقىتتا اتقاراتىن شارۋاسى دا جەتىپ ارتىلادى. وبلىس اكىمى شەكارالىق اۋداندارعا قاتتى نازار اۋدارۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. اسىرەسە، بۇرىنعى ۇيگەنتاس وڭىرىنە. مۇنداعى جۇرت توز-توزى شىققان اۋىلدى تاستاپ، قالاعا كوشىپ جاتىر. مۇنى توقتاتۋ ءۇشىن  جاڭا ەكونوميكالىق باعىت قاجەت. بۇل باعىتتا ءوڭىردىڭ قىر-سىرىن جەتىك بىلەتىن اكىم تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى جاقسى بىلەدى دەگەن ۇمىتتەمىز.

نۇرلان جۇماحان.