«بەيجىڭ ايماق ليدەرلەرىنەن ءۇمىت ءۇزىپ، قىتايشىل باعىتتاعى ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلاردى قولداۋدى قولعا الماق ءارى ولاردىڭ بيلىك باسپالداعىمەن جوعارى ورلەتۋگە تىرىسادى»، – دەيدى كارنەگي ورتالىعى. «قالا مەن دالا» ورتالىق ماماندارىنىڭ وسى تاراپتاعى زەرتتەۋىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردى.
...
ورتالىق ازيانىڭ قىتايعا قارسى نارازىلىق اكسيالارى ۇيرەنشىكتى دۇنيەگە اينالىپ كەتكەن. سوڭعى ەكى جىلدىڭ وزىندە ايماقتا «جۇڭگو ەكسپانسياسىنا» قارسى 40-تان اسا ميتينگى ءوتتى.
ەرەۋىلگە شىققاندار بەيجىڭگە ۇزاق مەرزىمگە جەردى جالعا بەرۋگە قارسى ءارى شىڭجاڭداعى مۇسىلمانداردىڭ قۇقى اياققا تاپتالىپ جاتقانىنا نارازى. جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەردى قىتايعا ساتىلىپ كەتتى دەپ ايىپتاپ جاتقاندار دا جەتەرلىك.
ايماقتاعى بيلىك وكىلدەرى قىتايعا قارسى اكسيالاردى وزدەرى «قىزىعىن كورىپ وتىرعان» جۇيەگە ءقاۋىپ توندىرمەيىنشە كوزگە ىلمەيدى. كەيدە ءتىپتى قىتايعا ارا تۇسەتىن كەزدەرى دە بولادى.
ورتالىق ازيانىڭ ليدەرلەرى بەيجىڭدى اشىق سىناۋ قازىرگى احۋالدى ودان سايىن اسقىندىرا تۇسەرىنە سەنىمدى. ونىڭ ۇستىنە، ايماقتاعى ءبىرقاتار مەملەكەت ەكونوميكالىق تۇرعىدا قىتايعا تىم تاۋەلدى. مۇنى بىلەتىن بەيجىڭگە اتالعان ەلدەردى تىعىرىققا تىرەي سالۋ تۇككە تۇرمايدى.
بۇعان دالەل ىزدەسەڭىز، قىتايدىڭ قىرىن قاباعىنا ۇشىراعان (ايماقتاعى ەلدەردى ون ورايتىن) باي مەملەكەتتەر كانادا، اۆستراليا جانە وڭتۇستىك كورەيانى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى.
الايدا قىتايمەن ارازداسقىسى كەلمەيتىن ورتالىق ازياداعى ەليتا بۇعان باسقا قىرىنان قارايدى. ايماقتاعى بيلىك باسىنداعى وتىرعان وتباسىلار مەن توپتار ءۇشىن بەيجىڭمەن بايلانىس تابىس كوزى. جۇڭگو بۇل تاۋەلدىلىكتى ءوز ماقساتىنا پايدالانىپ وتىر.
ەليتا قىتايعا قارسىلىقتى ۇناتپايدى
جۇڭگو ورتالىق ازياعا تەرەڭدەپ ەنە تۇسكەن سايىن وعان قارسى نارازىلىق اكسيالار دا جيىلەي تۇسەدى. كسەنوفوبيالىق كوڭىل كۇيدى قىتايلاردىڭ ءوزى ۋشىقتىرىپ وتىر.
ءتىپتى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنا كوز تىگىپ، «مۇنى رەسەيدىڭ تارتۋى» دەگەن دەپۋتات نيكونوۆتىڭ مالىمدەمەسىنىڭ ءوزى قازاقستاندا ماسشتابتى ميتينگى وتكىزۋگە سەبەپشى بولا المايدى. ايماقتاعى وزگە ەلدەردە دە رۋسوفوبتىق نەمەسە باتىس پەن اقش يدەولوگياسىنا قارسى كەمەرىنەن اسىپ-توگىلىپ جاتقان قارسىلىق جوق.
ال قىتايعا قاتىستى كۇدىك كوپ. ۇرەي باسىم. ايماقتاعى رەسەيدىڭ ىقپالى ۋاقىت وتكەن سايىن السىرەپ بارادى. جۇڭگو كەرىسىنشە، ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋ ۇستىندە. ايماق ەلدەرى ءۇشىن بەيجىڭ ءالى دە بولسا بەيتانىس، بوتەن كۇش.
سوڭعى ءۇش جىلدا قىتايعا قارسىلىق كۇشەيىپ كەلەدى. وسىنى انىقتاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن ساراپتاما ناتيجەسىندە قىرعىزستان تۇرعىندارىنىڭ 35 پايىزى، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ 30 پايىزى قىتايعا كەرەعار قارايتىنى ءمالىم بولدى.
قىتايمەن شەكارالاسپايتىن وزبەكستاننىڭ وزىندە بەيجىڭگە قارسىلىق ۇدەپ تۇر. وزبەكتەر جەردىڭ قىتايعا جالعا بەرىلۋىنە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى.
بەيجىڭ ءوز رەپۋتاسياسىنا قاتتى الاڭدايدى. وسى سەبەپتى شەكارالاس ەلدەرگە اقشانى ۇيىپ-توگۋدەن تايىنبايدى. ءدال ءقازىر جۇڭگو ورتالىق ازيا ەلدەرىنە كوۆيدپەن كۇرەستە بەلسەندى كومەكتەسۋدە. ايماقتاعى جۇڭگو ديپلوماتتارى الەمجەلىدەگى پاراقشالارىن ۇزبەي جۇرگىزىپ وتىرادى، ايماقتا قىتايشىل ب ا ق پەن ساراپشىلار كوبەيۋ ۇستىندە.
ايماقتاعى قىتايعا قارسىلىق بۇدان بولەك جەمقورلانعان جەرگىلىكتى ەليتاعا دەگەن اشۋ-ىزامەن استاسىپ جاتىر. مۇنى قۋعىنداعى بانكير مۇحتار ءابليازوۆ ءوز مۇددەسىنە ءتيىمدى پايدالانۋدا. ورتالىق ازيانىڭ ەليتاسى قىتايمەن اراداعى قارىم-قاتىناستىڭ «قىزىعىن» كورىپ وتىر.
پرەزيدەنتتەردىڭ كۇيەۋبالالارى
ورتالىق ازياداعى شەندى-شەكپەندىلەر قىتايمەن ارادا جۇرت كوزىنەن جاسىرىن الىس-بەرىس، بارىس-كەلىس ورناتقان. ولاردىڭ ءبىرازى اشكەرەلەندى. 2019 جىلى Kloop.kg اتتى قىرعىز باسىلىمى قىرعىزستاننان قىتايعا زاڭسىز جولمەن 700 ملن دوللار الىپ وتكەن توپتاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەدى.
ماحيناسيا بىلايشا جۇزەگە اسقان: قىتايدان قىرعىزستانعا وتكەن تاۋارلار جالعان قۇجات ارقىلى كىرگەن نەمەسە دەكلاراسياعا مۇلدە الىنباعان. مۇنداي «تاجىريبە» تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلگەنىن قىرعىزستاننىڭ ەكس-ەكونوميكا ۆيسە-مينيسترى ەلدار اباكيروۆ راستاعان.
بۇل جوبانىڭ ەش كەدەرگىسىز جۇزەگە اسۋىنا قىرعىزستانداعى كەدەن قىزمەتىنىڭ باسشىسىنىڭ ەكس-ورىنباسارى رايىمبەك ماترايىموۆ جاردەمدەسكەن. ماترايىموۆ مەمقىزمەتتەن 2017 جىلى كەتىپ قالسا دا، ونىڭ دوستارى مەن جاقىن تۋىستارى كەدەن قىزمەتىن ءالى كۇنگە دەيىن باقىلاۋدا ۇستاۋدا.
جۇڭگو تاراپىنان اتالعان جۇمىستى بيزنەسمەن حابيبۋلا ابدۋكادىر باقىلاعان. ول تۋرالى ب ا ق بەتتەرىندە از جازىلعان. زەرتتەۋ اۆتورلارىنا اقپارات بەرگەن ءانونيمنىڭ ايتۋىنشا، ابدۋكادىر شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونومدى وكرۋگىندەگى اسا ىقپالدى كاسىپكەردىڭ ءبىرى.
جۇڭگو بيلىگى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونومدى وكرۋگىنىڭ تۇرعىندارى مۇقيات قاداعالايتىنىن ەسكەرسەك، ابدۋكادىر بەيجىڭ بيلىگىنىڭ رۇقساتىنسىز الگىندەي ارەكەتكە بارماسى بەلگىلى.
قىتايدان كەلەتىن بارىمتا مەن سىرىمتانىڭ ءبىر بولىگى قىرعىزستان ارقىلى وزبەكستان اسىپ، «ابۋ ساحيي» بازارىنا باعىتتالعان. پرەزيدەنت ءىسلام كارىموۆتىڭ تۇتاس يمپورتى وسى بازار ارقىلى وتەتىن. بازارعا كارىموۆتىڭ كۇيەۋبالاسى تيمۋر تيلليايەۆ يەلىك ەتكەن ەدى.
الايدا كارىموۆ دۇنيەدەن وتكەسىن تيلليايەۆ ىقپالىنان ايىرىلىپ، 2018 جىلى بازاردى ساتىپ تىنادى. ءدال ءقازىر بازاردىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنى بەلگىسىز.
قىتايدان كەلەتىن قىرعىن قاراجات ايماقتاعى ەڭ ءىرى ەل – قازاقستانعا دا تاڭسىق ەمەس. 2020 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بەدەلدى Financial Times باسىلىمى نازاربايەۆتىڭ كۇيەۋبالاسى تيمۋر قۇلىبايەۆتىڭ ورتالىق ازيا – جۇڭگو گاز قۇبىرىن سالۋ كەزىندە ونداعان ميلليون دوللارعا تابىس تاپقانىن جازدى. اتالعان جوبانى قىتايدان كرەديت العان «قازمۇنايگاز» بەن CNPC بىرلەسە جۇزەگە اسىرعان.
بەيجىڭمەن بايلانىستى كوررۋپسيالىق ادىس-تاسىلدەر تۋراسىندا ەسىرتكىگە تاۋەلدىلىكتەن ازاپ شەككەن نازاربايەۆتىڭ نەمەرەسى ايسۇلتان دا جازعان ەدى. ول بىلتىر لوندونداعى پاتەرىندە ءولى كۇيىندە تابىلدى.
تاجىكستان پرەزيدەنتى ءيمامالى راحموننىڭ كۇيەۋبالاسى شامسۋللو ساحيبوۆتىڭ ەلدە التىن وندىرۋگە رۇقسات الىپ بەرگەنى ءۇشىن قىتايدىڭ China Nonferrous Gold Limited (中国有色黃金) كومپانياسىنان 2،8 ملن دوللار پارا العانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ءقازىر تاجىكستانداعى التىننىڭ 80 پايىزى قىتايلىق كومپانيالار قاتىسۋىمەن وندىرىلەدى.
بار بيلىك عۇربانع ۇلى بەردىمۇحامەدوۆتىڭ قولىندا شوعىرلانعان تاجىكستاندا جۇڭگو ىقپالى ءتىپتى كۇشتى. سوڭعى جىلدارى بەردىمۇحامەدوۆ اۋلەتىنىڭ بارلىق تابىسى تەك بەيجىڭگە تاۋەلدى (ولاردى گاز قۇبىرى بايلانىستىرادى) بولىپ قالدى.
ەرەكشە باسشى
جۇڭگو بيلىگىنىڭ ايماق ەليتاسىن تويدىرۋعا تىرىساتىن ساياساتى تۇسىنىكتى. ولار وسى ارقىلى ورتالىق ازياداعى رەسۋرستارعا قول جەتكىزۋدى كوزدەيدى. جۇڭگو بيزنەسىنىڭ اتالعان نارىققا ەمىن-ەركىن ەنۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
الايدا بەيجىڭ امبيسياسى ءۇشىن بۇل ازدىق ەتەدى. 2020 جىلدىڭ قازانىندا قىرعىزستاندا توڭكەرىس بولىپ، بيلىك باسىنا سادىر جاپاروۆ كەلدى. ونى قىتايمەن بايلانىستى كوپتەگەن بيزنەسمەندەر قولداپ شىقتى.
جاپاروۆ وسى جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا جەڭىپ شىقتى. ونىڭ ەسىمىن باياعىدان بەرى قىتايمەن بايلانىستىرادى.
«جۇڭگو سويىلىن سوعاتىن كانديدات سايلاۋعا ءتۇسىپ جاتىر...»، – دەدى جاپاروۆتىڭ وپپونەنتىنىڭ ءبىرى قانات يسايەۆ سايلاۋالدى تەلەدەباتتا.
جاپاروۆتىڭ جۇڭگو ازاماتتارىمەن قارىم-قاتىناسى بارىن دالەلدەيتىن فاكتىلەر جەتەرلىك. 2007 جىلى جاپاروۆ دەپۋتات بولعان تۇستا ونىڭ تۋعان باۋىرى سابىر جاپاروۆ مەمتەندەر ۇتىپ الىپ، «جىرعالاڭ» شاحتاسىنىڭ 71 پروسەنت اكسياسىن بار بولعانى 320 مىڭ دوللارعا ساتىپ الادى. بۇل وتە ارزان ەدى. شامالىدان كەيىن جاپاروۆتار الگى شاحتانى جۇڭگو ينۆەستورىنا «تابىستايدى».
اۋلى تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنشا، 2012 جىلى شاحتادا الاپات ءورت بولعان. ءبىرقاتار ب ا ق قىتايلىقتاردىڭ شىعىندى وتەۋ ءۇشىن جاپاروۆتان 7 ملن دوللار تالاپ ەتكەنىن جازعان. جاپاروۆ وتەماقى رەتىندە ورتالىق ازياداعى اسا ءىرى التىن كەنىشى قۇمتوردى قىتايلىقتارعا بەرۋگە ۋادە بەرەدى. قۇمتورعا يەلىك ەتەتىن Centerra Gold كانادالىق كومپانيادان شاحتانى تارتىپ الۋعا لوببي جاسايدى.
جاپاروۆ ءالى كۇنگە دەيىن قۇمتوردى مەملەكەت يەلىگىنە قايتارۋعا قارسى. ال جۇڭگو تاراپى كانادالىق كومپانياعا تىكەلەي شىعىپ، كەنىشتەن ۇلەس الۋعا تىرىسۋدا.
سىرتقى قارىزدى ازايتۋ ءۇشىن جاپاروۆ جەتىم-توو تەمىر كەنىشىنىڭ ءبىر بولىگىن قىتايعا بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتۋدا. قىرعىز دەپۋتاتى داستان بەكەشوۆتىڭ دەرەگىنشە، قىرعىزستاننىڭ بەيجىڭگە بەرەشەگى 2،2 ملرد دوللاردان اسىپ جىعىلعان.
پرەزيدەنتكە جاقىن جۇرەتىن ادامنىڭ ءبىرى ءازىر پارلامەنت دەپۋتاتى – ادىل جۋنۋس-ۋۋلۋ. قىتايدا تۋعان. جاپاروۆ ونى ءوزىنىڭ جاقىن دوسى ەكەنىن جاسىرماي ايتقان.
دەپۋتات جۋنۋس Air Kyrgyzstan ۇلتتىق كومپانياسىن جۇڭگو ينۆەستورىنا بەرۋدى ۇسىنعان ازامات رەتىندە تانىمال. مەمقىزمەتكە دەيىن ول جەر قويناۋىن يگەرۋمەن اينالىستى. ءتورت بىردەي تاۋ-كەن كومپانياسىنىڭ تەڭ قوجايىنى بولادى، بۇلاردىڭ بارلىعىندا قىتايلىق كاسىپكەرلەرمەن ارىپتەسىپ جۇمىس ىستەدى.
سادىر جاپاروۆ سايلاۋ ناۋقانىنا قاجەتتى قاراجاتتى قايدان تاپقانى بەلگىسىز. ونىڭ سايلاۋعا جۇمساعان قاراجاتى 560 مىڭ دوللاردى قۇراعان، بۇل وزگە 17 ۇمىتكەردىڭ بيۋدجەتىنەن كوپ. سايلاۋالدى ۇگىت-ناسيحاتقا كەرەكتى قارجىنى قايدان تاپقانىن جاپاروۆ جاسىرادى. «بۇل حالىقتىڭ اقشاسى، زەينەتكەرلەر پەنسياسىنان ءۇزىپ-جۇلىپ بەردى» دەگەن سىڭايدا پىكىر بىلدىرگەن.
ونىڭ سايلاۋالدى كومپانياسىن قىتايلار قارجىلاندىرعانى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار. اتاپ ايتقاندا، جۇڭگو ازاماتى باسشىلىق ەتەتىن «حۋا-ەر» كومپانياسىنان جاپاروۆتىڭ شوتىنا ءبىر ميلليون سوم اۋدارعان.
جاپاروۆتىڭ جاقتاستارىن تاسىعان اۆتوبۋستاردىڭ ءوزى «شىدىر جول كەي دجي» دەپ اتالاتىن كومپانياعا تيەسىلى. كومپانيا قوجايىنى توحۋتيبۋبي وۋەرحاليكا شىڭجاڭ-ۇيعىر ولكەسىنىڭ تۋماسى، وسى كۇنگە دەيىن جۇڭگو ازاماتى بولدى، ءتولقۇجاتىن تەك 2018 جىلى اۋىستىرعان.
توقەتەرىن ايتقاندا
جۇڭگو ورتالىق ازيانىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، ءجۇرىس جاسايتىن كەڭىستىگىن قىسا تۇسپەك. بەيجىڭدى قازبا بايلىقتار مەن ساۋدا-ساتتىق قانا قىزىقتىرمايدى. جۇڭگو ايماقتا اسكەري ىقپالىن دا ارتتىرا تۇسپەك ويى بار. بۇعان جۇڭگو شەكاراشىلارىنىڭ تاجىكستاندا مولىنان ورنالاسۋى دالەل. وسى ارقىلى ايماقتاعى ساياسي احۋالعا دا اسەرىن تيگىزەتىن بولادى.
ال رەسەي شە؟ ماسكەۋ بەيجىڭنىڭ ايماقتاعى نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەسى، ينۆەستور ءارى نەسيەلەۋشىگە اينالعانىنا كونگەننەن وزگە امالى جوق. رەسەي ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىك، ەۋرازيالىق وداق جانە ايماقتىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسۋ ارقىلى ءوز ءرولىن ساقتاپ قالۋعا تىرىساتىن بولادى.
ال جۇڭگو ۋاقىت وتە كەلە رەسەيمەن ساناسپايتىن دەڭگەيگە جەتەدى. بەيجىڭنىڭ قازىرگى ارەكەتتەرى ماسكەۋگە بەرىلگەن بەلگى. تاجىكستان مەن قىرعىزستانعا كەلگەندە بەيجىڭ كرەملمەن كەڭەسكەن جوق. ال ماسكەۋ مۇنى قالاي باعالارىن بىلمەي دال.
رەسەيگە ءوز ستراتەگياسىن وزگەرتۋدەن وزگە جول جوقتاي كورىنەدى. ايماقتىق ماسەلەلەرگە كەلگەندە قىتايمەن مۇددەلەس باعىتتار بويىنشا ءتىل تابىسۋ سونىڭ ءبىرى. ەكىنشى جول – بەيجىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن وسە تۇسكەن ساياسي ىقپالىن ازايتۋدىڭ جولىن ىزدەۋ. مۇنىڭ ءبىر امالى رەتىندە كرەمل ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا كۇش سالۋى كەرەك. قىتايدى تەك وسىلاي تەجەي الاسىز.
ماسكەۋدەگى كارنەگي ورتالىعى
اۋدارعان دۋمان بىقاي
ۆرەزكا:
ال قىتايعا قاتىستى كۇدىك كوپ. ۇرەي باسىم. ايماقتاعى رەسەيدىڭ ىقپالى ۋاقىت وتكەن سايىن السىرەپ بارادى. جۇڭگو كەرىسىنشە، ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋ ۇستىندە. ايماق ەلدەرى ءۇشىن بەيجىڭ ءالى دە بولسا بەيتانىس، بوتەن كۇش.
سوڭعى ءۇش جىلدا قىتايعا قارسىلىق كۇشەيىپ كەلەدى. وسىنى انىقتاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن ساراپتاما ناتيجەسىندە قىرعىزستان تۇرعىندارىنىڭ 35 پايىزى، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ 30 پايىزى قىتايعا كەرەعار قارايتىنى ءمالىم بولدى.
قىتايمەن شەكارالاسپايتىن وزبەكستاننىڭ وزىندە بەيجىڭگە قارسىلىق ۇدەپ تۇر. وزبەكتەر جەردىڭ قىتايعا جالعا بەرىلۋىنە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى.
بەيجىڭ ءوز رەپۋتاسياسىنا قاتتى الاڭدايدى. وسى سەبەپتى شەكارالاس ەلدەرگە اقشانى ۇيىپ-توگۋدەن تايىنبايدى. ءدال ءقازىر جۇڭگو ورتالىق ازيا ەلدەرىنە كوۆيدپەن كۇرەستە بەلسەندى كومەكتەسۋدە. ايماقتاعى جۇڭگو ديپلوماتتارى الەمجەلىدەگى پاراقشالارىن ۇزبەي جۇرگىزىپ وتىرادى، ايماقتا قىتايشىل ب ا ق پەن ساراپشىلار كوبەيۋ ۇستىندە.
...
قىتايدان كەلەتىن قىرعىن قاراجات ايماقتاعى ەڭ ءىرى ەل – قازاقستانعا دا تاڭسىق ەمەس. 2020 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بەدەلدى Financial Times باسىلىم نازاربايەۆتىڭ كۇيەۋبالاسى تيمۋر قۇلىبايەۆتىڭ ورتالىق ازيا – جۇڭگو گاز قۇبىرىن سالۋ كەزىندە ونداعان ميلليون دوللارعا تابىس تاپقانىن جازدى. اتالعان جوبانى قىتايدان كرەديت العان «قازمۇنايگاز» بەن CNPC بىرلەسە جۇزەگە اسىرعان.
بەيجىڭمەن بايلانىستى كوررۋپسيالىق ادىس-تاسىلدەر تۋراسىندا ەسىرتكىگە تاۋەلدىلىكتەن ازاپ شەككەن نازاربايەۆتىڭ نەمەرەسى ايسۇلتان دا جازعان ەدى. ول بىلتىر لوندونداعى پاتەرىندە ءولى كۇيىندە تابىلدى.
