احمەت بايتۇرسىن ۇلى – 150 جىل
احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىز. بيىل تۋعانىنا 150 جىل تولاتىن ارىستىڭ ەسىمىن ارداقتاۋ، ونىڭ مۇرالارىن حالىق اراسىندا ۇلىقتاۋدا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلۋدا. ءيا، احاڭنىڭ قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋدا سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ونىڭ ءبارىن ءبىر ماقالاعا سىيعىزىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. وسى رەتتە احاڭنىڭ قازاق ءالىپبيىن قالىپتاستىرىپ، قازاق ءتىلىن زاڭدىلىققا ساي جونگە قالاي سالعانى جايىندا از-كەم وي ءوربىتۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.
ءالىپبي مەن جازۋدى ويلاپ تابۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىن دۇنيە. مۇنداي كەشەندى شارۋانىڭ ىلۋدە ءبىر تۋاتىن دانالاردىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاقتىڭ ماڭدايىنا باسقان اسىلى ەكەنىن اڭعاراسىڭ. سلاۆيان جازۋىن كيريلل مەفوديي تاۋىپ بەرسە، قازاق حالقىنا ۇلگى بولعان قازاق جازۋىن احاڭ ءوزى دايىندادى. ءسويتىپ، كوپشىلىكتىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپايتىن، كوپ پەندەنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىستى ءبىر ءوزى اتقاردى. سوندىقتان قازاق حالقى احاڭداي مەملەكەتشىل تۇلعانى قاستەرلەپ، توبەگە كوتەرۋى ورىندى.
بۇگىندە ەلىمىز لاتىن الىپبيىنە وتۋگە كۇش سالىپ جاتىر. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنىپ الاش ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ارمان ەتكەن ىستەر بىرتىندەپ جۇزەگە اسىپ كەلەدى. بۇعان شۇكىرشىلىك ايتۋىمىز كەرەك.
كەز كەلگەن ءالىپبي جوباسىن ءتىل ماماندارى دايىندايدى، سونان سوڭ پەداگوگ-ۇستازدار، ادىسكەرلەر، سىزبا شەبەرلەرى، كوز دارىگەرلەرى پسيحولوگتاردان قۇرالعان توپ باس قوسىپ، تالقىلاۋى ءتيىس. جوبا ارنايى ساراپتاۋدان وتكەن سوڭ عانا مەملەكەت تاراپىنان كوپشىلىككە مىندەتتى قۇجات رەتىندە ۇسىنىلادى. ءارى قاراي ول تالقىلانبايدى، تەك ورىندالادى. قازىرگى تاڭدا بىزدەر ءالىپبيدى تالقىلاۋ كەزەڭىندە ءجۇرمىز.
احاڭ ءوز جازۋىن ۇسىنعاندا ءالىپبي، دىبىس، گرافيكا جانە ەمىلە ماسەلەسىنىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر ءبۇتىن دۇنيە جاسادى. سەبەبى وسى ۇشەۋىنىڭ ءبىرى شەشىلىپ، ءبىرى شەشىلمەسە، ونداي ءالىپبيدىڭ پايداسىنان زيانى كوپ بولادى. وكىنىشكە وراي، قازىرگى ءالىپبي جاساۋشىلارىمىز «جازۋ قۇراستىرعان» دەگەندى ءبىر تاڭبانى (كيريلشە) ەكىنشى تاڭبامەن (لاتىنشا) اۋىستىرۋ عانا دەپ ءتۇسىنىپ وتىر. بۇل – ءالىپبيدىڭ باس قاتىرمايتىن ەڭ وڭاي تۇسى.
ەگەر لاتىنشاعا الىپبيگە قازاقتىڭ ءتول ارىپتەرىن باپتاساق، باسى ارتىق ەملە-ەرەجەلەر جول-جونەكەي وزىنەن-وزى جوندەلىپ كەتەدى. ساۋات اشۋ، جازىپ جاتتىعۋ، تاسىمال بارىسىندا قيىندىق تۋعىزاتىن، ءتىپتى ەشبىر ەملە-ەرەجەمەن جونگە سالۋعا كەلمەيتىن جاڭساقتىقتاردىڭ كەتىپ جاتقانىن كوپتەگەن جوبا اۆتورلارىنىڭ ءوز الدىنا عىلىم سالاسى بولىپ تابىلاتىن جازۋ تەورياسىنان بەيحابارلىعىنىڭ سالدارى ەكەنىن ايتا كەتكەن دۇرىس.
ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ جول بىرەۋ-اق، ول – احمەت بايتۇرسىن ۇلى تاعىلىمى. ءبىزدىڭ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي بولىپ «اپوستروف» دەپ ءارىپتىڭ ءبىر شەكەسىن شەرتىپ ساندەپ، «دياكريتيكا» دەپ ءارىپتىڭ توبەسىنە سىزىقشا قويىپ شەندەپ، ونىڭ بەلىنەن تارتىپ «ءو» جاساپ ماندەپ، اە-نى قوساقتاپ «ءا» دەپ ەگىزدەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى احاڭنان قالعان ۇلگى. ەندەشە، قازىرگى لاتىنشالار الىپ وتىرعان جۋان-جىڭىشكەلىك بەلگىلەر – سول احمەت بايتۇرسىن ۇلى سالعان سارا جول.
سونىمەن احاڭنان الاتىن ءبىرىنشى ۇلگى – قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنىڭ باسىن ءبىر اشىپ الۋ، سونان سوڭ بارىپ كىرمە ءارىپ (دىبىس) جاعىن ويلاستىرۋ. بۇل ەكەۋىن ارالاس قاراۋعا استە بولمايدى.
ەكىنشى ۇلگى – احاڭنىڭ دايەكشەسى: «بۇل جىڭىشكە بەلگىسى – دايەكشەسى. ءسوز الدىندا دايەكشە تۇرسا، ول ءسوزدىڭ حارىپتەرى جىڭىشكە ايتىلادى...». احاڭنىڭ «داۋىستى دىبىستار دەمەي ارىپتەر (حارىپتەر)» دەپ وتىرعانى تەگىن ەمەس. ەندەشە، كومپيۋتەردىڭ تۇيمە-تاقتاسىنداعى 26 ءارىپتىڭ ورنى قازاق دىبىستارى ءۇشىن ارتىعىمەن جەتەدى. ءتىپتى بىرنەشە تۇيمەشە ارتىلىپ قالادى. ال ءبىز بولساق، ەكى ەسە كوپ 42 كيريلل-ارىپتى سىيعىزا الماي نەمەسە قالاي سىيعىزامىز دەپ نەشە ءتۇرلى امال-ارەكەت جاساپ ءجۇرمىز.
ح.دوسمۇحامەدوۆ ايتقانداي: «...جازۋدىڭ جەڭىلدەتىلگەن جولى بايقالادى».
كيريلشەنىڭ ءۇردىسى لاتىنشا ءالىپبي جوبالارىندا ءجۇر. ايىرماشىلىعى تەك كيريلل داۋىستىلارعا ارنايى جەكە-جەكە الىنعان. ال لاتىنشادا دايەكشە (اپوستروف) ءارىپتىڭ شەكەسىنە يرەك نە ءتۇزۋ سىزىقشا، قوس نۇكتە ءارىپتىڭ ۇستىنە قويىلادى. تىپتەن، جىڭىشكەلىكتى قوس ارىپتەپ تە بەلگىلەپ جاتقان جوبالار بار. ءسويتىپ، دايەكشە نەمەسە ۇستەمە بەلگى قويىلعان داۋىستى ءارىپ بولسىن، قوس ءارىپ بولسىن، سوزدە قانشا بۋىن بولسا، كيريلشەدەگى داۋىستى ارىپتەردەي سونشا رەت قايتالانۋعا ءتيىس.
ەگەر سوزدە ەكى بۋىن بولسا ەكى رەت، ون بۋىن بولسا ون رەت قايتالانادى. سوندا كيريلل مەن لاتىننىڭ ءالىپبيىنىڭ اراسىنداعى مازمۇن ايىرما جوق، ايىرما تەك ءارىپ تۇرقىندا عانا.
قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز قۇرىلىمى جالعامالى جانە دە ءسوز قۇرامىندا قانشا بۋىن بولسا دا ولاردىڭ ءبارى ءبىر عانا اۋەزبەن ايتىلادى. ەندەشە، ءبىر داۋىستى سوزدە قانشا داۋىستى بۋىن بولسا، سونشا رەت قايتالانادى.
مىسالى، ءىسىنىڭ دەگەن سوزدەگى «ءى» ءتورت رەت قايتالانىپ تۇر. ءسويتىپ، ءارىپتىڭ ۇستىنە ءتورت رەت نۇكتە (نوقات) قانا كورسەتىپ تۇر، قالعان نۇكتەلەردىڭ ءبارىنىڭ باسى ارتىق. ونى تەوريالىق عىلىم تىلىندە «باسى ارتىق مالىمەت» دەيدى. ال پراكتيكالىق (ادىستەمەلىك) تۇرعىدان ءتورت رەت ارتىق قيمىل جاساپ، نۇكتە قويامىز، ارتىق بوياۋ جۇمسايمىز. جىبىرلاعان نۇكتەلەر كوز تۇيسىنىمگە اۋىر. كەز كەلگەن ءالىپبي كوز دارىگەرلەرىنىڭ ساراپتاۋىنان ءوتىپ، قولداۋ تابۋى كەرەك.
ءسويتىپ، ءسوز ىشىندە قازداي ءتىزىلىپ جۇرگەن ۇستەمە بەلگىلەر مەن قوساق ارىپتەردىڭ بارلىعى ءسوز باسىندا ءبىر-اق رەت كەزدەسەدى. احاڭ دايەكشەسىنىڭ (فونولوگيالىق) قىزمەتىن اتقارادى.
قازاق ءتىلى ءۇشىن قازىرگە ءالىپبي شەشىمىنىڭ ەكى جولى بار. ءبىرى – ەۋروپالىق فونەم ءتىلىنىڭ قيسىنىن الامىز، وندا جۋان-جىڭىشكەلىك بەلگى داۋىستى تاڭبا ارقىلى بۋىن سايىن قايتالانىپ وتىرادى. ەكىنشى – جۋان-جىڭىشكەلىك بەلگىنى دايەكشەگە بەرەمىز دە، ءسوز باسىندا ءبىر-اق ءارىپتى كورسەتىپ وتىرامىز.
ەڭ جاقسى جازۋ دەپ ەرەجە-ەسكەرتپەلەرى مەيلىنشە از جازۋدى ايتادى. ونداي جازۋ ۇلگىسى ءتىلدىڭ ءتول دىبىستارىمەن ءتول تاڭبالار ۇيلەسىم تاپقاندا عانا قۇراستىرىلادى. ەندەشە، ءالىپبي قۇرامى دۇرىس انىقتالىپ، ونىڭ تاڭبالارى قازاقى رەتتەلسە، ەمىلە-ەرەجەنى جونگە سالۋدىڭ توتە جولى اشىلادى.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسىن ايتقاندا، ەشقايسىمىز احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءالىپبيىنىڭ نەگىزدەمەسىنەن الابوتەن نارسە تاۋىپ وتىرعان جوقپىز. «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن» دەپ مۇقاعالي ايتقانداي، تەك احاڭنىڭ «ارابىن» لاتىنشا قايتا جاڭعىرتىپ وتىرمىز.
ءالىمحان جۇنىسبەك، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
