Dalanews.kz قازىرگى احۋالعا قاتىستى كوزقاراسىن بىلدىرگەن ساتپايەۆتىڭ ساراپتاماسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
رەسەي ءۇشىن گەوساياسي ىقپالىن كۇشەيتۋ «جەر اۋماعىن كەڭەيتۋدى» بىلدىرەدى. كرەمل ورتا عاسىرلىق ولشەممەن ويلايدى. كييەۆ وسى تاجىريبەنى جۇزەگە اسىراتىن سىناق الاڭىنا اينالىپ كەتتى.
ءبىرىنشى فازا 2014 جىلى ىسكە قوسىلدى.
ەكىنشى فازانى ۋكراينا كونستيتۋسياسىنىڭ جاڭارۋى تەزدەتىپ جىبەرگەن سەكىلدى. 2019 جىلى ۋكراينانىڭ ەۋروپالىق وداق پەن ناتو-عا تولىق قۇقىلى مۇشەلىككە يە بولۋ ءۇشىن قاجەتتى ستراتەگيالىق باعىت بەكىتىلدى.
2020 جىلى سولتۇستىك اتلانت كەڭەسى ۋكرايناعا سەرىكتەس مارتەبەسىن بەردى. وسىنىڭ ءبارى بيىل قابىلداناتىن رەسەيدىڭ جاڭا اسكەري دوكتريناسىندا ەسەپكە الىندى. قۇجاتتا رەسەي شەكاراسىنان اۋلاقتاعى بۋفەرلىك ايماقتاردى «پايدالانۋعا» باسا نازار اۋدارىلادى.
باتىس باعىتتاعى مۇنداي ايماققا دحر مەن لحر كىردى. بۇلارعا دوكترينادا ناتو-نى تەجەۋ ماقساتىندا رەسمي تۇردە رەسەي اسكەرى ورنالاستىرىلادى.
ال شىعىس باعىت شە؟ بۇل تاراپتا كرەمل ءۇشىن قازاقستاننىڭ شىعىستاعى رەسەيلىك بۋفەر ءرولىن ساقتاۋى ماڭىزدى.
رەسەيدىڭ پوزيسياسى: قازاقستاندا باتىس پەن اقش-تىڭ اسكەري بازالارى پايدا بولماۋى كەرەك. قازاقستاندى رەسەيدىڭ بۋفەرلىك ايماعىنا تەڭەستىرۋ ءقاۋىپتى ترەند. رەسەي جاڭا اسكەري دوكتريناسىندا ءبىزدىڭ ەلگە قانداي باعا بەرىلگەنى ءالى كۇنگە جۇمباق.
ماسكەۋ استانانىڭ سىرتقى ساياساتتا دەربەس شەشىم قابىلداعانىن قالامايدى. ال ەۋرازيالىق وداق پەن ودكب پۋتين ءۇشىن ساياسي قۇرال. ول وسى ارقىلى باتىسپەن اراداعى ارازدىقتى ۋشىقتىرا ءتۇسۋدى كوزدەيدى جانە سودان ءلاززات الادى.
قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن پروبلەماسى – رەسەيمەن ارادا ورتاق شەكارانىڭ بولۋى.
ۇزاق جىلدار بويى ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىز بەن اۋماقتىق تۇتاستىعىمىز وتە تۇراقسىز سيپاتتا ىلدەبايلاپ كەلدى. تەك حالىقارالىق كەلىسىمدەردى ساقتاۋ تۇرعىسىندا وزگە ەلدەردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋ قاعيداتى عانا ءبىزدى قۇتقارىپ تۇر.
ناقتىراق ايتقاندا، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى ۇزاق ۋاقىت بويى قارۋلى كۇشتەرگە ەمەس، حالىقارالىق قۇقىق جۇيەسىندەگى باياعىدا ىرگەسى سوگىلىپ، ءقادىرى كەتە باستاعان قۇجاتتارعا بايلانىپ تۇر.
ماسكەۋ مينسك كەلىسىمدەرىن وتقا تاستاي سالدى، ال حالىقارالىق كەلىسىمدەردى ءوز قولىنان وتپەگەن بولسا، پۋتين مۇلدە مويىندامايدى.
يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا قوسىلعاننان كەيىن ۋكراينانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرگەن ءبىر كەزدەرگى بۋداپەشت مەموراندۋمى دا وسى كۇيدى كەشتى.
ۋكراينا رەسەيمەن جالعىز ءوزى شايقاسىپ جاتىر
باتىستىڭ سانكسيا سيپاتىنداعى جاناما قولداۋىن ماسكەۋ ميزەمەيدى دە. سەبەبى سانكسيالارعا قاتىستى رەسەي بەلگىلى ءبىر يممۋنيتەت قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى.
سوعىس باتىستىڭ ۋكرايناعا قاتىستى ۇستانىمىن وزگەرتە مە، جوق پا بەلگىسىز. ناتو-عا قوسىلۋ پروسەسى بيۋروكراتيانىڭ شىرماۋىنا تۇسسە، سوعۇرلىم رەسەي ۇتادى. اقش بيلىگىنىڭ سابازدىعى، جايباسارلىعى ۋكراينانىڭ تۇبىنە جەتۋى مۇمكىن.
تۇركى ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى جانە انكارانىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋى كرەملدىڭ جۇيكەسىنە تيۋدە.
ماسكەۋ تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستا باۋىرلاس تۇركيا مەن ءازىربايجان اسكەري اليانسىنىڭ ءساتتى ۇلگىسىنىڭ كۋاسى بولدى.
ماسكەۋدىڭ كوز الدىندا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ەكى ەلدىڭ اسكەري وپەراسياسى ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى، وندا دا قۇر سوزبەن ەمەس، ءىس جۇزىندە ماسەلە شەشىلدى. ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيي تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعانمەن تىلدەسكەندە دە كرەمل قۋانا قويعان جوق.
زەلەنسكيي ارىپتەسىن ماسكەۋدىڭ "پروۆوكاسيالىق شەشىمدەرىنە" قاتىستى ۋكراينا ۇستانىمىن جاقتاعانى ءۇشىن جانە كييەۆتى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ شۇعىل كەزدەسۋىن وتكىزۋ ماسەلەسىندە قولداۋ كورسەتكەنى ءۇشىن العىسىن ءبىلدىردى.
تۇركيا پرەزيدەنتى رەسەيدىڭ دونەسك جانە لۋگانسك حالىق رەسپۋبليكالارىن تاۋەلسىزدىك دەپ تانۋىن اشىق تۇردە ايىپتاعان ەدى.
اقوردا ءومىر بويى رەسەي مەن قىتايدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ جۇرە المايدى
بىزگە تەپە-تەڭدىك قانا ەمەس، تەڭ دارەجەدەگى ارىپتەستىك كەرەك.
مىنە، وسىنداي تەڭگەرىم تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى – تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ نەعۇرلىم تىعىز اسكەري-ساياسي ىنتىماقتاستىعى بولۋى شارت. ءدال وسى قادامدى جەدەلدەتۋگە ءتيىسپىز.
كەشىگەر بولساق، كەلەشەكتە كرەمل قازاقستاندى سىناق الاڭىنا اينالدىرۋى مۇمكىن. ماسكەۋ «حاوستى ەكسپورتتاۋ» اتتى ساياسي ءتاسىلدى ءبىزدىڭ تەرريتوريادا سىناپ كورۋدەن تايىنبايدى.
ءپۋتيننىڭ ەكس-كومەكشىسى ۆلاديسلاۆ سۋركوۆتىڭ پىكىرىنشە، رەسەي «حاوستى باسقا اۋماقتارعا ەكسپورتتاۋعا»، سول ارقىلى ءوز جەرىندە قوردالانعان مىڭ-سان ماسەلەدەن ەل نازارىن اۋدارۋدى كوزدەيدى.
قىرىمدى اننەكسيالاۋ جانە دحر مەن لحر تاۋەلسىزدىگىن تانۋ رەسەي بيلىگى مەن ءپۋتيننىڭ جەكە رەيتينگتەرىن نىعايتۋ ءۇشىن كەرەك بولدى.
كرەمل ءۇشىن قازاقستاننىڭ دحر مەن لحر-دى مويىنداماعانى تراگەديا ەمەس. ماسكەۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ رەسەي وربيتاسىندا اينالىپ جۇرە بەرگەنى كەرەك. ەاەو مەن ۇقشۇ-عا ۇزاق ۋاقىت بويعى مۇشەلىگى قاجەت. ماسكەۋگە ءبىزدىڭ ەلدە دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ بولماۋى نەعۇرلىم ماڭىزدى.
قازاقستان 2014 جىلى قارماققا ءىلىندى
ەۋرازيالىق وداققا كىرگەن كەزدە-اق ەكونوميكاداعى ەگەمەندىكتەن ايىرىلدىق. سول كەزدەن باستاپ ءبىز رەسەيدىڭ گەوساياسي ويىندارىنىڭ تۇتقىنىنا اينالدىق، سالدارىنان بەلگىلى ءبىر قارجىلىق-ەكونوميكالىق قاۋىپ-قاتەرلەرگە باس تىگىپ، شاش ەتەكتەن شىعىنعا ۇشىرادىق.
بۇل تاۋەكەلدەر بيىل رەسەيگە قارسى جاريالانعان باتىس سانكسيالارىنىڭ جاڭا پاكەتىنە بايلانىستى ايتارلىقتاي ارتادى، بۇل جولى الدەقايدا قاتاڭ شارالار قولدانىلىپ جاتىر. گەوساياسي شيەلەنىستەر جاعدايىندا قازاقستان ەكونوميكاسى ءۇشىن تەك قانا مۇناي باعاسىنىڭ ءوسىمى «دارۋمەن» بولۋى مۇمكىن، وندا دا اسەرى السىزدەۋ بولادى.
...
2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا تاعى ءبىر قاتەلىك جىبەردىك. اسكەري-ساياسي ەگەمەندىگىمىزدى شەكتەپ ۇلگەردىك. ەلگە ودكب اسكەرى كىردى. وسى كۇنگە دەيىن بۇل ۇيىمنان بەيحابار بولىپ كەلگەن اۋديتوريا رەسەيدىڭ قولىنداعى كەزەكتى ساياسي قۇرالدان تىكسىنىپ قالدى. ەڭ سوراقىسى، قازاقستاندى رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەسى رەتىندە تانىدى.
ۋاقىت وتە كەلە قازاقستاننىڭ ساياسي يميدجىنە قاتىستى تاۋەكەلدەر كۇشەيۋى مۇمكىن.
بۇل ءبىزدىڭ ەلدى باتىس سانكسيالارىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزۋ تۇرعىسىنان قوسىمشا ءقاۋىپ تۋعىزادى. ماسكەۋ جانە مينسكىمەن ءبىر كومپانيادا بولعانىمىزدان ءتۇپتىڭ-تۇبى تاياق جەيمىز.
قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ باستى كەپىلى بولا المايدى
جاقىندا ەكس-قورعانىس ءمينيسترى تۇتقىندالدى جانە باسقا دا كۇشتىك قۇرىلىمداردا «تازارتۋ» جۇرگىزىلىپ جاتىر.
بۇل دەگەنىڭىز ەل ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار سالانىڭ مي باتپاققا باتقانىنىڭ بەلگىسى. وسى جاعىنان العاندا، سىرتتان جاۋ تونسە، نە بولاتىنىمىزدى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ باستى كەپىلى – ادىلەتتى ساياسي رەفورمالار. بيلىك پەن قوعام، ورتالىق پەن وڭىرلەر، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق جانە ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى الشاقتىق قىسقارعان كەزدە عانا بولاشاققا سەنىم پايدا بولادى.
ءوزىن "اۋتسايدەر" سانايتىن ادامدار جوعالعاندا، قازاقستاندى "ءوز ءۇيىم" دەپ ەسەپتەيتىن اۋديتوريانىڭ قاتارى ارتقاندا وسى مەملەكەتتى بار جان-تانىمەن قورعاۋعا ءازىر "قاۋىمداستىق" قالىپتاسادى. مۇنداي جاعدايدا رەسەيدىڭ پروۆوكاسياسى مەن قىتايعا قاتىستى فوبيادان تۇپكىلىكتى ارىلامىز.
مىسالى شۆەيساريا ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن ساقتاپ قانا قويماي، ىشكى ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتە الدى، ايتپەسە وعان بىرنەشە رەت سوعىس قاتەرى ءتوندى.
بۇل ارادا شۆەيساريانىڭ "بەيتاراپ" جانە "قارجىلىق" مارتەبەسى ۇلكەن ءرول اتقارعانى تۇسىنىكتى، ال قازاقستاندا بۇل دا جوق قوي. شۆەيساريا وتە سالماقتى قارجىلىق-ەكونوميكالىق ويىنشىعا اينالدى، سوعىسقاننان گورى ارىپتەسە جۇمىس ىستەگەن ءتيىمدى دەگەندى مويىنداتتى.
فەدەرالدى مەملەكەت 26 كانتوننان تۇراتىنىنا قاراماستان، كەز-كەلگەن سىرتقى قىسىمعا قوعام تويتارىس بەرىپ وتىرادى. بۇل شۆەيساريالىقتاردىڭ ءپاتريوتيزمىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى. "ۇلتتىق بىرلىك" دوكتريناسىن بيلىك پەن حالىق اقىلداسا ازىرلەگەنىن دالەلدەيدى.
شۆەيساريا تۇرعىندارى ءومىر ءسۇرۋدىڭ وتە جوعارى دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن تالاي تەر توكتى. ولار ەلدىڭ بۇگىنگى دارەجەگە جەتكەنىن ماقتان تۇتادى. بۇل ارادا اركىمنىڭ شىنداپ جوعالتاتىنى جانە ونى قورعاۋعا بارىن سالۋعا جاعداي جاسالعانىن كورە الامىز.
ايتقانداي، ءتىپتى الاقانداي شۆەيساريا اسكەرى باسقا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتيىمدىسى بولىپ سانالادى. "بەيتاراپ مارتەبە" جاعدايىندا، "ەگەر بەيبىت الەمدە ءومىر سۇرگىڭىز كەلسە، وندا سوعىسقا ءاردايىم دايىن بولۋىڭىز كەرەك" دەگەن تۇسىنىك بار.
...
سايىپ كەلگەندە، ەگەر جەرگىلىكتى بيلىك ءوز حالقىمەن "سوعىسپاسا"، ال حالىق بيلىككە سەنىم بىلدىرسە، كەز-كەلگەن سىرتقى قاۋىپ-قاتەر سونشالىقتى قورقىنىشتى بولمايدى.
ايتپەسە، سىبايلاس جەمقورلىق، "يدەولوگيالىق سەپاراتيزم"، بيلىككە دەگەن سەنىمنىڭ قۇنسىزدانۋى جانە تۇراقتى ىشكى قاقتىعىستار كەز-كەلگەن مەملەكەتتى سىرتقى جاعىنان دا، ىشكى جاعىنان دا وسالداندىرىپ، جارىلعىش قوسپاعا اينالادى.
حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ باتىستىق زەرتتەۋشىسى ارنولد ۋولفەرستىڭ مىنا ءبىر پايىمىمەن ءسوزىمدى تۇيىندەسەم دەيمىن: "مۇنداي جاعدايدا قازاقستان قوزعالىس تراەكتورياسىن وزدەرى انىقتايتىن باسقا ويىنشىلاردىڭ ويىنىنداعى بيليارد شارىنا ۇقساپ قالاتىن بولادى".
