ءبىر نارسە ايقىن – جاستارعا مۇقاعالي مەن جۇمەكەن جەتكەن بيىكتەن قاراماۋ كەرەك. ولاردىڭ باقىتى – الەم جاقۇتتارىمەن ولاردىڭ انا تىلىندە ۇلى حالىقتىڭ ارالاسۋىنسىز قۇنىعا قاۋىشىپ، كاۋسارىنا الاشتىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە قانىعا الۋى. جىلت ەتكەن الەمدەگى ادەبي قۇبىلىستى – جاستار سول كۇنى عالىمداردان دا، سىنشىلاردان، ءتىپتى اعا بۋىن اقىندار ورتاسىنان بۇرىن ءبىلىپ وتىرادى.
ءبىزدىڭ جاس اقىندار – ءۇش الىپ توپتان تۇرادى: الماتىلىق، استانالىق جانە جەرگىلىكتى جەرلەردەگى پوەزيا دۇلدۇلدەرى. بۇل ءۇش توپ ءبىرىن-بىرى تالانت جاعىنان مويىنداسا دا، الاشتىق پوەتيكالىق وي اۋقىمى جاعىنان ءبىر-بىرىن مويىندامايدى. ءارى بىرىندە جوقتى ەكىنشىسى تولىقتىرىپ، ءۇشىنشىسى بۇرىنعى ايتىلعان ايشىقتى ويدى وزىنە دەيىنگىلەردەن اسىرىپ، بۇرىنعىدان الا بوتەن جۇتىندىرىپ جىبەرىپ وتىرادى. ولار ءوز شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىندە الەمنىڭ ورتاڭقول ادەبي قۇبىلىسىن اقىندىق ۇستاحاناسىندا قايىرا سوعىپ، كەرەمەت ەتىپ جىبەرسە، عالامنىڭ قۇندى دەگەن قۇندىلىعىن ادەبي-تۇلعاتتىق ىزدەنىس ۇستىندە باعاسىن ءتۇسىرىپ كەرى كەتىرىپ تە جىبەرەدى. عالامدىق پوەزياداعى جانباعاندى جاندىرىپ، الەمدىك مادەني كەڭىستىكتە لاۋلاعاندى كومەسكىلەندىرەدى. ءبىراق، ولاردىڭ كوزىن اشاتىن شامشىراق، ويىنا تامىزىق بولاتىن ءبىر تەمىرقازىق – بوداندىق ءداۋىردىڭ اقىنداردىڭ ايتا الماعان بۇكپەلى دە، تۇماندى دا تۇمشالى ويلارىن باردى بار، جوقتى جوق دەپ اشىق ايتا ءبىلۋدىڭ ادەبي باعىنىڭ بۇيىرعانى. رۋحاني-مادەني كەڭىستىك ادام تانىعىسىز وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇنى ورىندى اڭعارعانداردىڭ ءبىرى – اقىن وتەجان نۇرعالييەۆ “جاھاندانۋدى قازاق جەك كورەدi، وزدەرiنiڭ ءولiم جولىنداي كورەدi. بiراق باسقا جول جوق. جالعىز عانا ورتاق جول، تالاي حالىقتىڭ سۇيەگiن قۋراتىپ قىرعان، باقىتسىز ەتكەن، ەڭ سوڭىندا ۇرپاعى قايتا تاپقان جول – وسى. اسسيريا، بابىل، باعزى گرەك، شۋمەريا، ءبارi قۇرىدى، ارتىندا تەك اتاعى عانا قالدى. تەك اڭىز عانا قالادى. قازاق تا وسىلاي، ءوزiنiڭ قازاقشىلىعىن جوعالتادى” دەيدى. ءبىز بۇرىنعى كوپ جاعدايدا ورىستىڭ يدەولوگيالىق شەكپەنىنەن شىققان مومىن قازاق پوەزياسىن كەلمەسكە كەتىرىپ، جوعالعان كوك تۇركىلىك پوەزيالىق كەڭىستىگىمىزبەن التى الاشتىق اڭىستا جاستاردىڭ ارقاسىندا قايتا تابىسىپ وتىرمىز.
جاڭا ءداۋىردىڭ ادەبيەتىن جاڭا قىرىنان ۇلتىنا اتا بۋىننان دا، اعا بۋىننان دا وزگەشە قالىپتا ۇسىنىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ادەبيەتى وزىمەن ساناسۋدى كەرەك ەتەدى. ءارى ولار ءبىزدىڭ كوككە كوتەرە اسپانداتا ماقتاۋىمىزدى دا، جەرگە تىعا داتتاۋىمىزدى دا قاجەتسىنىپ وتىرعان جوق. ولارعا ءادىل باعانى تەك ءوز بۋىنى عانا بەرە الادى. ول ءداۋىردى كوبىمىز كورە المايمىز. بۇل – ءومىر زاڭى. ولار اعالىق جانە اتالىق كەزەڭگە جەتكەن شاقتا بۇگىنگى ءبىزدىڭ قۇنسىز دەگەنىمىز قۇندىعا، جاسىق دەگەنىمىز جاقۇتقا اينالادى.
قازاق ولەڭىنىڭ مازمۇنى دا، تابيعاتى دا ادام تانىعىسىز وزگەرىسكە تۇسۋدە. بوداندىق ءداۋىردىڭ قاتىپ قالعان ادەبي كانوندارى كەلمەسكە كەتىپ بارادى. اتا بۋىن مەن اعا بۋىن شىعارماشىلىقپەن ۇيرەنىپ، ولەڭ ورىمىندە قالىپتاستىرعان پوەتيكالىق ونەگەلەر ءىنى بۋىن ءۇشىن ولشەم بولۋدان قالىپ بارادى. ءار اقىندىق تولقىن وزىنە دەيىنگى پوەزيا جاۋھارلارىنان ۇيرەنەدى. ءبىراق بۇل ۇيرەنۋ ادەبي پروسەستە قالاي ورىستەدى. بۇعان ارينە كەسىپ-پىشىپ، ايتتىم بولدى دەپ جاۋاپ بەرۋ وتە قيىن. ءبىراق ءبىر نارسە ايقىن – بۇرىنعى اقىندارىمىز قوس ءتىلدى بولسا، تەك قارت شىعىستان مۇلدەم قول ءۇزىپ، مادەني دانەكتى تەك سلاۆيان وركەنيەتىنەن عانا السا، بۇگىنگى جاستار – كوپ ءتىلدى، ءارى بارلىق ادەبي-مادەني يگىلىكتەردى مۇسىلمانشىلىق دۇنيەتانىم ارقىلى تارازىلايدى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق ءدىل تۇرعىسىنان وزدەرىنىڭ اقىل-پاراساتتارىنا سالىپ، وزگەنىڭ وزىعىن عانا قابىلدايدى. توزىعىنا قارسى ءۋاج ايتا بىلەدى. مۇنىڭ ءبارى جاس اقىنداردىڭ، ونىڭ ىشىندە باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ ءتۇرلى ب ا ق بەتتەرىندەگى سۇحباتتارى مەن ەسسەلەرىندە كورىنىس بەرىپ ءجۇر.
باۋىرجاننىڭ ولەڭدەرىن قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى ماعجاندىق دەپ اتايتىن اقىندار قاۋىمى مەن ادەبيەت سىنشىلارى بار. اقىندىق ار كودەكسىن بۇلجىتپاي ۇستانۋ – قيىننىڭ قيىنى، ءارى ماعجان جەتكەن بيىككە جەتۋ وتە اۋىر، سونىمەن قاتار، زامانالىق قازاق پوەزياسىندا فيلوسوفيالىق وي-تولعاۋدا «ەسكى سوقپاق» پەن «ارتا قالعان وي ايتۋدان» قاشىپ قۇتىلۋ جاس اقىنداردىڭ كوبىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.
جاستار سوعان قاراماي، بىردە جول تاۋىپ، بىردە ادەبي اداسا ءجۇرىپ، جاڭا مودالىق اشەكەيلەرىمەن وزدەرىنىڭ ادەبي پروسەسكە جاساعان ەكسپانسياسىندا وزدەرىمەن بىرگە سونى پوەتيكالىق ينۆەستيسيالارىن دا اكەلە الدى. بۇل ەندى ويلاسا ءسوز ەتەتىن جەكە ماسەلە.
ج. دەلەزشە ءسوز قوزعاساق: «مەن قيالىمدى شارىقتاتىپ، اۆتوردى سابيگە اينالدىرامىن دا، ونى ىشىندەگىسىن بۇكپەي ايتاتىن بال ءتىلدى بالا بولۋىن قالايمىن، ءارى سوعان ءماجبۇر ەتۋگە تىرىسامىن»، – دەيدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە باۋىرجان ولەڭدەرىندە قازاق پوەزياسىنىڭ اڭقىلداعان ەكى قىرى تانىلادى: ءبىرى – وتكەنمەن بايلانىستى اقىندىق تاجىريبە، ەكىنشىسى – قازاق پوەزياسىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلىدىقتى قوسىلا ورىلتكەن اۆتوردىڭ وزىندىك ءۇنى. اقىننىڭ ينديۆيدۋالدى ءۇنى قوزعاعان تاقىرىبىندا ۇلتتىق مادەني-رۋحاني ماتەريالدى پوەزيا تىلىمەن جاراستىرا قابىستىرا بىلۋىنەن تۇرادى.
جاستار شىعارماشىلىعى، ونىڭ ىشىندە باۋىرجان پوەزياسىنداعى ماتىندەمەلىك اعا بۋىنعا قاراعاندا «بالامالى»، مارگينالدى، «كولەڭكەلى» دە «قاتپارلى» جەلىلىككە يە، سوندىقتان ونى بۇرىنعى سوۆەتتىك ءادىسناما اياسىندا قاساڭ «دىگىدىك قاسقامەن» ادەبي تالداپ شىعۋ ەش مۇمكىن ەمەس. بۇل قادامعا بارۋ ءۇشىن ەڭ قۇرىعىندا ولاردىڭ تۇتىناتىن جانە ءپىر تۇتاتىن رۋحاني-مادەني الەمىنىڭ سۇلباسىن تاني بىلۋگە ءتيىسسىڭ. ولار الەم ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن شىعارماشىلىق ىزدەنىس ۇستىندە وزدەرىنشە وقىپ-ۇيرەنىپ، شىعارماشىلىق پروسەسس ۇستىندە وزدەرىنشە كادەگە جاراتادى.
جاستار الەمدىك فيلوسوفياداعى «ءولىم حالىندەگى وركەنيەت» ۇعىم-تۇسىنىگىن «الاش وركەنيەتىندەگى الاس ۇرۋى» تۇرپاتىندا پوەزيا تىلىنە كوشىرە ءبىلدى. اعا بۋىن سياقتى بۇرىنعىنىڭ قايىرا ورالۋىن اڭسامايدى. مۇمكىن ەمەستى مۇمكىن ەتۋگە تىرىسپايدى، قايتا بۇرىننان بار زار-زاماندىق ادەبي-مادەني كونسەپسيالاردى قايىرا تۋىنداتادى. ويتكەنى، بۇل – قازاق نەوكلاسسيسيزمىنىڭ تۇعىرناماسى.
بۇرىن الاش اقىندىق الەمىندە بوگدە مادەنيەتتىڭ ىڭعايىنا جىعىلعان «مەن» جانە «وزگە» باستى ورىندا تۇرىپ كەلدى. قازاق عىلىمي الەمى بۇنىمەن ساناسىپ، ادەبيەتتەگى ايتۋلى تۇلعالاردى بوتەننىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىمەن كىندىكتەستىرۋگە تىرىستى. بۇل الەمدىك دەڭگەيدە ورىندى قادام بولعانىمەن، ۇلتتىق دەڭگەيدە ءوزىن كوبىنە اقتامايدى. وزگە بىتىمدىك ەستەزيستى (ىلكى سەزىمدىك ءتۇيسىنۋ م. ماففەسولي ەنگىزگەن تەرمين اعىل. aesthesis، فر. Esthesis) بۇلىڭعىر اقىن تۇلعاسىن وقىرمان مەن جازارمان ۇعىنۋعا تىرىسىپ باعاتىن ونەر يەسىنىڭ جان دۇنيەسى الماستىراتىن انونيمدىك انالوگقا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدە ات باسىن تىرەپ وتىر.
ونتولوگيا – بولمىس تۋرالى ءىلىم، ول ەستەتيكادا قولدانىس تاپقاندا اقىن تۇلعاسى ءوز بەن وزگەگە («مەن» جانە «سەنگە») قاققا جارىلادى. جاستار ولەڭىنىڭ ءماتىنىنىڭ ءتىنىنىڭ بويىنداعى ەكزيستەنسيالدىق سەزىمنىڭ قىلاڭ بەرۋى اعا جانە اتا ادەبي بۋىندا ۇشىراسپايتىن، ۇشىراسۋى دا ەش مۇمكىن ەمەس الدەبىر وزگە ونتولوگيالىق ۇلت تىرلىگىنىڭ (وزگە ادامنىڭ، رەفلەكسيالىق الاڭنىڭ الابوتەندىگىن، باسقا ءبىر مادەني ورتانىڭ، ت.ب.) بوي كورسەتۋىن تانىتادى. جاڭا قازاق پوەزياسىن وقىعان شاقتا ادەبيەتتانۋشى عالىمدار «ءۇنسىز، بوي بۇعىپ، بويىن الا قاشۋعا تىرىسادى». بۇل ءال-ازىر نەوليريزم تابيعاتىن تانىپ بىلۋدەگى ەڭ وڭتايلى ءادىس بولىپ تۇر. جاستار شىعارماشىلىعى جابىق تاقىرىپقا اينالىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس، ولاردىڭ تۇلعاسى بولەك الەمى ءوزىن تۇسىنۋگە، تەرەڭىنە ۇڭىلۋگە شاقىرادى. ءبىز بۇل شاقىرۋعا ءۇن قوسا الماي جاتىرمىز. ءبىراق ولاردىڭ جازعاندارىن تۇسىنۋگە مۇقاعاليشا، تولەگەنشە وي جۇگىرتۋ كەرەك پە، الدە كەرەك ەمەس پە – وسى عىلىمي گوردەي ءتۇيىنى ءوزىن شەشۋدى كەرەك ەتەدى. ازىرشە قوزى مەن قوداردىڭ تەكەتىرەسى ورىن الۋدا، كىمنىڭ قوزى، كىمنىڭ قودار ەكەنىن ايىرىپ كور مىقتى بولساڭ. ەسكى تۇسىنىكتە جاستارعا ادەبي باعالاۋ جاساۋشىلار دا، جاڭا تۇسىنىكپەن ءوز ويىن ايتپاق بولۋعا تالپىنىس جاساعاندار دا ءوزىن تەك قوزى سانايدى.
بۇل تولىق اشىقتىق نەمەسە تولىق جابىقتىق «قوزى مەن قودار» الەمىنە وتە ۇقساس، وندا الاش ونەرىندەگى ماحاببات پەن جاۋىزدىقتىڭ ماڭگىلىك كۇرەسى ورىن الىپ جاتىر.
قازاقتىڭ جاستار تاراپىنان ۇلتقا ۇسىنىلىپ وتىرعان بايان سيپاتتى جاڭا الاش ەستەتيكاسى – قوزىنى دا، قوداردى دا ولتىرەدى، ەشقايسىن تىرىلتكىسى كەلمەيدى. ولارعا كەرەگى تەك باعزىلىقتىڭ بۇگىنگى ومىرمەن ۇندەسۋى. سوۆەتتىك ءداۋىر قازاققا تاڭعان ەستەتيكا ءولدى، وتتاي جانىپ، كۇلگە اينالدى. جاستاردىڭ پەرسوناليزمى جاڭا قازاق مادەني ەستەتيكاسىن تۋعىزدى.
ەستەتيكا دەگەنىمىز – ءار ۇلتتىڭ سىرتقا جايمايتىن ىشكى الەمى، ول ەشبىر وزگەرىسكە تۇسپەيدى (تەك تولىعىپ، جاڭعىرىپ وتىرادى)، ونى بەلگىلى ءبىر عىلىمي تەرمينمەن اتاي المايمىز. ءار اقىننىڭ شىعارماشىلىعىندا ول جاڭاشىلدىق تۇرىندە وزىندىك كوزقاراسىن تانىتۋ ارقىلى ەمبلەما، سيمۆول، ميلەتتىڭ كەلبەتتىك ايناسى رەتىندە كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. ءبىراق بۇل اينا رەالدىلىقتى تانىتپايدى، تەك بارىنشا جاڭا كوزقاراستاردى مادەني كەڭىستىمىزدەگى شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ تالعاپ تا، تاڭداپ تا قولدانۋدىڭ قانداي بولاتىندىعىن بىلدىرەدى. سوندىقتان دا، جاس اقىنداردىڭ ومىرگە اكەلگەن وبرازدارى بۇرىن ەشكىم ءسوز ەتپەگەن بايان بەينەسى «شوگىندى ءمان» تۇرىندە بۇعىپ جاتاتىن «قوزى مەن قودار بويىنداعى» الدەنەنىڭ كورىنىس تابۋى. الاش ەستەتيكالىق كومپونەنتىنسىز ۇلتتىق فيلوسوفيا دا، ءدىنتانۋ دا، ەتيكا دا، باسقا دا عىلىمدار دا جوق.
قازاق پەن الەمدى ميلەت تانىندەگى: قوزىنىڭ نازىكتىگى مەن قوداردىڭ دوكىرلىگى جالعايدى. وسىلاردىڭ باسىن قوسىپ تۇراتىن باياننىڭ كوزگە كورىنبەس سۇلۋلىعى. وسى ۇشەۋىن ۇلتتىق ەكسپليسيتتىك جانە يمپليسيتىك ەستەتيكا اياسىندا جالعاي العان اقىن عانا ءوزىن پوەزيا پاتشالىعىندا كوپ نارسەگە قول جەتكىزدىم دەپ سەنىمدىلىكپەن ايتا الادى.
وسىدان كەلىپ ماتىندەگى ەروستىق ەرەكتىك پەن باعزى الەمدىك الاشي باستاۋ كوز مەنمۇندالايدى. بۇل ءوزى بولەك اڭگىمە.
جاستاردى ولەڭدەرىڭدە قازاققا شەكپەن كيگىزبەدىڭ دەپ كىنا ارتۋعا بولمايدى. ولار قازاقتىڭ تۇلعاسىن ۇيرەنشىكتى ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىسى ارقىلى ەمەس، بەتپەردەلى ماسكا ارقىلى سۋرەتتەۋى بىرەۋلەرگە وعاش كورىنۋى دە مۇمكىن. ءبىراق قالاي بولسا دا، سول باياعى قازاق مەنمۇندالاپ تۇرادى.
مەن ەسكى داستۇرمەن باۋىرجاننىڭ ءبىر ولەڭىندەگى ءبىر شۋماقتى جۇلىپ الىپ، ونى باعزى داستۇرمەن تالداپ شىعۋدى حوش كورىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل اراداعى ەڭ باستىسى ەلەنبەي جۇرگەن كوپتى ءسوز ەتە وتىرىپ، ەلەنىپ جۇرگەن ءبىردى تانىتۋدى ماقسۇت ەتۋ باستى ورىندا تۇرادى ءارى باۋىرجان ءوز بۋىنىنسىز ەش اشىلمايدى. ولەڭدى تالداۋ ءبىر بولەك، اقىننىڭ دەربەس الەمى تۋرالى وي تولعاۋ ءبىر بولەك. ولەڭدەگى شۋماقتى جۇلىپ الىپ تالداۋ كەيبىردە الاڭعاسار كوكەمىزدىڭ جەڭەشەمىزدى بىرەۋگە كۇلىپ قويدىڭ دەپ كوكالا قويداي قىلىپ ساباعانىن كوز الدىمىزعا اكەلسە، تۇتاس ولەڭگە پىكىر ايتقانعا دەيىن ونى اقىنىنىڭ ادەبي داۋىرىمەن بايلانىستىرا وي ايتۋ – اقىلمان قاريامەن بولعان ءبىر ساتتىك باياندى تىرلىكتەي كورىنەدى. ءبىز سوندىقتان اۋەلى باۋىرجاننىڭ اقىندىق الەمىن ونىڭ ءداۋىرى مەن زامانداستارى ارقىلى ءسوز ەتۋدى ءجون كوردىك. ەندىگى اڭگىمە باۋىرجاننىڭ ءبىر ولەڭى حاقىندا.
ءبىر ولەڭ بويىنا سىيعان ادەبي ءۇردىس
(باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ «جەتى نۇكتە» تۋىندىسى حاقىندا)
يسلام ءدىنىن تاپىرلەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ءدىن – بىرەگەي قوزعالىستاعى پروسەسس ءارى ادامنىڭ مۇقتاجدىعىنا سايكەستى تۇردە كەمەلدەنۋ احۋالى. قۇران كارىم ءدىندى قاتەرلەنۋگە لايىقتى نارسە دەپ ەسەپتەيدى.
قۇران كارىم – مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى دە قۇدىرەتتى كىتابى. ول – ەڭ سوڭعى پايعامبارىنىڭ كەرەمەتىمەن تانىلعان، كەرەمەتتىگى سونشالىق – ادامزات تاريحىنداعى ەشبىر قاسيەتتى كىتاپ مازمۇنى مەن ءپىشىنى جاعىنان دا وعان تەڭ كەلە المايدى. كەرەمەت دەگەنىمىز – ادامداردى حاق جولىنا باعىتتاۋ ماقساتىندا اللانىڭ شاپاعاتىمەن جانە پايعامبارلار ارقىلى جاسالاتىن يگى قۇبىلىس. قۇراندا دۇنيەنىڭ باستاۋى مەن اقىرى، بولمىستىڭ ەڭ جوعارى ساتىسى، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى، تابيعاتتىڭ سىرى، اللانىڭ دۇنيەمەن قارىم-قاتىناسى، ادامنىڭ ءمانى، جاراتقانعا قاتىستى، قۇداي اماناتى، پەرىشتەلەر مەن جىن-شايتاندار، ت.ب. ماسەلەلەر اۋا جايىلماي، ابستراكتىلى، فيلوسوفيالىق دىلمارلىككە ۇرىنباي، قاراپايىم، ۇعىنىقتى دا ناقتى، جاتىق تىلمەن جازىلعان. سەبەبى، قۇران كارىمدە بارشا جۇرتقا ارنالعان، ءاربىر كىسى ودان ءوزىنىڭ تۇيسىگىنە ساي جاۋاپ تابا الادى. بولمىستىڭ كوزگە شالىنباس تىلسىم سىرلارىن (اللا تاعالانى، پەرىشتەلەردى، جىن-شايتانداردى ت.ب.) بايانداي وتىرىپ، قۇران تابيعات الەمىن دە ۇمىتپايدى، تابيعات سىرىن بىلۋگە، زەرتتەپ ۇيرەنۋگە شاقىرادى. قۇراني عالىمداردىڭ اراسىندا ءتاپسىر (تۇسىندىرمە) عىلىمى ەرەكشە ورىن الادى. قۇراندى تاپسىرلەۋشىلەر ءوز ءداۋىرى مەن زامانداستارىنىڭ مۇقتاجدىقتارىنا جانە ويلاۋ جۇيەسىنە ساي سان عاسىرلار بويى ءار الۋان تۇسىنىكتەمەلەر جاساپ كەلەدى. قۇرانعا تۇسىندىرمە بەرىپ كەلگەن اۆتورلاردىڭ كوزقاراسىنداعى ەۆوليۋسيانىڭ قۇپياسى – ساباقتاستىقتىڭ ءتىنى ۇزىلمەۋى سىرتتان قاراعانداردىڭ ءبارىن قايران قالدىرۋدا. بۇدان قازاق وركەنيەتى دە تىس قالماۋدا. الاش ونەرىندە جاڭا تولقىن تاراپىنان يسلام ءدىنى ۇلىقتالا تاپسىرلەنىپ جاتىر.
الاش ادەبيەتىندەگى بۇگىنگى تولقىن جاستاردىڭ ءدىني نەورومانتيزمىندەگى وزەكتى تاقىرىپ – قۇداي قۇدىرەتىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تاپسىرلەپ وي ءتۇيۋ. وسى تاقىرىپ ولاردىڭ ولەڭدەرىندە ءار قىرىنان، ءار ءتۇرلى سيپاتتا كەستەلەنگەن.
سوپىلىق ادەبيەتتەن ەنگەن پوەتيكالىق شتامپتىلىق، ياعني كلاسسيكالىق كانوندانعان پوەتيكالىق سيمۆولدانۋ ءىنى بۋىن ولەڭدەرىندە سىرعا ۇيىتقى، تۇسپالدى ۇعىمدار توبى – «شاراپ»، «گۇل»، «بۇلبۇل»، «شام»، «كوبەلەك»، «ءتۇن»، «سوقىر»، «ءۇي»، ت.ب. مولىنان ۇشىراسادى.
جاس اقىندار ءتىل بايلىعىن ءوز شىعارمالارىندا ىسكە جاراتۋدا ءارى شىعىستىق ءسوز بەينەلىلىگىن، ءارى باتىستىق ءسوز سۇلۋلىعىن قاتارىنان تايپالاتا قولدانۋ ارقىلى قالىپتاسقان فانتاستيكالىق ەمەس، فانتاستيكانى ادەبي ومىرگە ەندىردى.
ادەبيەتتەگى شارتتى ۇعىم «اقىندىق» وزىمەن سەمانتيكالىق ءبىر ۇياعا جاتاتىن ليريكالىق «مەننەن» ءبولىنىپ جىرلانۋى – قازاق ادەبيەتىندە سونى قۇبىلىس، رومانتيكتەر تىلىمەن ايتساق: «اقىن قوس الەمدىلىگى» ءبىرىنشى رەت ءتول پوەزيامىزدا ءدىني تاقىرىپتى جىرعا قوسۋدا توبە كورسەتتى.
ق ر ۇعا اكادەميگى عاريفوللا ەسىم: «قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفياسى – مەتافورالىق فيلوسوفيا. مەتافورانىڭ فيلوسوفيالىق ءمانىسى – ءالى جەتە زەرتتەلمەگەن ماسەلە. مەتافورالىق فيلوسوفيادا مىناۋ اق، مىناۋ قارا دەپ اشىپ ايتپايدى. مۇندا ءسوز تۇسپالداپ بىلدىرىلەدى. ال استارلى ءسوزدى ەكىنىڭ ءبىرى ۇعىنا بەرمەيدى. مىسالى، قۇراننىڭ ءتىلى – مەتافورالىق ءتىل. قۇران ءسوزىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن تافسيرلەر جازىلعان. مەن كەيبىر كىسىلەردىڭ قۇراندى مەنشىكتەنە سويلەيتىنىنە تاڭ قالامىن. تەگىندە قۇراننىڭ اتىنان سويلەۋگە بولماس. كىم بولسىن، قۇران تۋرالى ءوزىنىڭ جەكە تۇسىنىگىن عانا ايتا الادى. قۇران اتىنان سويلەۋ پەندەنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. ويتكەنى، ونىڭ ىشىندەگى مەتافورالىق ويلار ءالى تالاي كەلەر زاماندارداعى عۇلامالارعا ازىق بولماق.
ءبىزدىڭ ويلاۋ جۇيەمىز مەتافورالىق ويلاۋعا نەگىزدەلگەن. مىسالى، ءسوز ءقادىرىن بىلەتىن بيلەر، شەشەندەر استارلاپ سويلەگەن. ءبىر كىسى تۋرالى مىناۋ جامان ادام دەپ، ولار اشىق ايتپاعان. ونى استارلاپ بەرەدى، ونى ول كىسى تۇسىنسە ءتۇسىندى، تۇسىنبەسە، ونىڭ كىسىلىگىنىڭ جوقتىعى. ءسوز ۇلاعاتىن تۇسىنبەيتىن ادام ەل بيلىگىنەن الاستاتىلادى. وي اريستوكراتيزمى دەگەن وسى. قازاقى ۇعىمعا سالساق، وي زيالىلىعى. ابايدىڭ شىعارمالارى مەتافوراعا وتە باي» دەيدى («ەگەمەن قازاقستان». №284، 2006).
باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ «نۇكتەسى» – پوەزيامىزداعى وشكەندى جاندىرىپ، ولگەندى تىرىلتكەن تۋىندى. ەندى وسى ولەڭنىڭ باستالۋىنا كوڭىل اۋدارايىق.
ا. نۇكتەسى
… – «بارمىن…» دەپ ويىمدى ويعا سەندىرەمىن…
– …ءدۇنيا-اي، نەگە سونشا مولدىرەدىڭ؟!
– جاساۋراپ قوس جانارىم جانىم ۇلىپ،
بەيۋاقىت كۇنباتىسقا تەلمىرەمىن…
– «كۇنباتىسقا كۇدىكسىز قاراساڭىز…»
– باتىستان كۇن شىققانشا اداسامىز…
– ۋاقىت باياۋلايدى، جىن اسىعىپ،
جاراسساق جۇرەكپەنەن جاراسامىز.
– وزىمنەن-وزىم قورقام سەنەسىز بە؟!
– تاعدىردىڭ سالعانىنا كونەسىز دە…
– ول ءبىزدى مويىندايدى، (كەسىردى ايتام)
وشىكتى نەگە ماعان، نەگە سىزگە؟!
– راسىندا ول دا كوركەم، مەن دە كوركەم،
قۇدايعا سەن بە بوتەن، مەن بە بوتەن؟!
– جال-قۇيرىقسىز جالعاننان، وقتاي زۋلاپ،
جارق ەتىپ، ءسىز سياقتى مەن دە كەتەم.
ح.نۇكتەسىنە… دەيدى جاننان – رۋحقا باعدار العان جىر ءماتىنى.
بىزدە ءبىر وكىنىش بار-تىن، ول – سىر سۇلەيلەرى مەن وزگە وڭىرلەردەگى ءدىني سارىن وكىلدەرىنىڭ ەرەك ءستيلى – ءابجاد ۇلگىسىندە ولەڭ جازۋ ۇردىسىنەن ايىرىلىپ قالعاندىعىمىز. وسى پوەتيكالىق ءداستۇردىڭ اراب جازۋىمەن كەلمەسكە كەتكەنىنە وكىنەتىنبىز. ءبىراق نەوكلاسسيسيزم وكىلدەرى وسى ءداستۇردى كيريللمەن دە بەرۋگە بولاتىندىعىن دالەلدەي بىلگەنى ميلەتتىڭ رۋحاني مارتەبەسىن وسىرەدى ەكەن. قازاقتىڭ ارى مەن يمانىن بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان سارالاعان باۋىرجاننىڭ «نۇكتە» مينيسيكلدىك ولەڭى اقىننىڭ جانى ۇلىپ، ميلەتتىڭ اۋىر كۇناسىن، اقتالماعان ءۇمىتىن، بولاشاقتان دامەلى ارۋزىن ءارىپتىڭ قاۋزىنا سىيدىرىپ، مۇڭ مەن زار توگەدى. ءبىر اقيقات بار: ول – جۇرتقا ۇناعان دۇنيەنىڭ اقىنعا، اقىنعا ۇناعان دۇنيەنىڭ جۇرتقا ۇناماۋى. ءارىپتىڭ بويىندا اق-قارانى ايىرعان فيلوسوفيالىق وي تۇيىندەۋ جاتىر. اقىن ۇلتىن ۋاقىتقا اينالدىرىپ، جىرىن رۋحاني كەڭىستىكتەگى دانالىق ساعىمىنا ورايدى. اقىننىڭ ءبىر ۇتىپ وتىرعان جەرى – سۇحباتتاسىنىڭ تىلسىمدىعى… ونى اركىم ءار ءتۇرلى جوريدى. ءبىزدىڭ اڭداعانىمىز – اقىن جانىن ۇعاتىن جاقسى جاعى دا ايقارا اشىلعان، كەسىرلى تۇسى دا تاسالانباعان ۇلتىنىڭ جيىنتىق بەينەسىمەن وي ءبولىسۋىنىڭ شتريحتالىپ بەرىلۋ مانەرى ءوزىنىڭ سونىلىعىمەن كوك دونەن كوڭىلدى سەلت ەتكىزەدى. جانە جاستاردىڭ ءبىر ولەڭىن تالداۋ ءۇشىن كولەمدى ماقالا جازۋعا بولاتىندىعى قۋانتادى. اعا بۋىنداي شەبەرلىك – قىسقا جازۋدا، ويدى تۇقىرتىپ بەرۋدە دەگەن پوەتيكالىق كانوننان بويلارىن تارتا ۇستايتىن جاس بۋىن، ءىنى بۋىن وزدەرىنىڭ مينيسيكلدىك ولەڭدەرىندە – پوەماعا جۇك بولار ماسەلەلەردى كوتەرىپ ءجۇر. ولاردا ويدىڭ ىقشامدىعى – كەرى كەتكەندىك، ال، ويدىڭ كول كوسىرلىگى – العا وزعاندىق سانالادى.
ءيا، ءار ءداۋىردىڭ ءوز شىعارماشىلىق ۇستانىمى بار. ازدىڭ بويىنا كوپتى سىيدىرۋ ارقىلى، كوپتىڭ بويىنا ازدى سىيدىرۋعا ۇمىتىلىپ، ءبىر ولەڭنەن ءبىر ولەڭگە كوشىپ جۇرەتىن كەزەكشى دە، تاپتاۋرىندى ويلار مەن بايدان شىققان بيكەدەي ءبىر جىردان ەكىنشى جىرعا شايىرى جەتەكتەسە ەرە بەرەتىن كوڭىلشەك كەلىنشەك تاقپاقتاردى جاستار كەلمەسكە كەتىردى. ولار ءبىر جازعانىن مىڭ جازبايدى، قازدىڭ بالاپانىنداي ينكۋباتور جىر وربىتپەيدى. قازاق ادەبيەتىندە ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوز الەمدەرى بار. ءبىز ول الەمنىڭ بار ەكەنىنەن بەيحابار جاندارمىز. جاستاردىڭ جىرى جۇرەگىن جانىن ۇعىنعان ساناۋلىلارعا عانا اشادى. اتتەڭ، ءبىز وعان بويلاپ ەنە المايتىنىمىز، قانداي وكىنىشتى!؟
ورىس عالىمى لوتمان كەز كەلگەن كىشىگىرىم ولەڭ بويىنا كوركەم تۋىندىعا جاتپايتىن قالىڭ تومدارعا سىيمايتىن اقپاراتتى ۇسىناتىنىن ءسوز ەتەدى. ءبىز تالداعالى وتىرعان «نۇكتە» – تاپ وسىنداي ولەڭ.
ۆ.نۇكتەسى
– جەر اۋىرلاپ بارادى…
– اۋىرلاسىن.
– وي دا اۋىر…
– يمانىڭ اۋىرماسىن.
جۇرەگىن اۋىرتپاشى ادامداردىڭ،
ءار ادام – تاعدىرلاسىڭ، باۋىرلاسىڭ.
– مەن تالاي ايعاي سالدىم «سۇيەمىن» دەپ،
…الدايدى..، سودان كەيىن كۇيەمىن كەپ…
– ايعاي مەن اقىل قاتار جۇرە مە ەكەن؟
– بىلمەدىم… سابىرىمدى تىرەك ەتەم…
– سەنى سوزبەن سيپاعان الدامشىلار،
ءوزىنىڭ الدانعانىن بىلە مە ەكەن؟!
– بىزدەگى ۋاقىتتىڭ ولشەمىندە،
ءزىل باسىپ كوتەرتپەيدى ەڭسەم مۇلدە…
– وي تازا دا – جان تازا، ءولىم سۇلۋ،
شەر تولقىر كوڭىلىڭنىڭ كەمسەڭىندە!
– جەر اۋىرلاپ بارادى، ۇرىسپاعىن…
– ايتتىم عوي، بارلىق ادام – تۋىستارىڭ.
– نەنى ىزدەيمىن بىلمەيمىن نەنى اڭسايمىن؟؟؟
– كوزدەرىڭنەن سۇيەيىن، دۇرىس ءبارى…
ولار سەزىنگەن عالامدى ءبىز ۇعىنا المايمىز!؟ بۇل – ۇرپاقتار اۋىسۋى كەزىندە مادەني كەڭىستىكتە ورىن الاتىن زاڭدى قۇبىلىس. وسى قۇبىلىس «نۇكتە» ولەڭىندە ورىن الىپ، اعا بۋىن زارلاپ جوقتاعان، ءابجاد ءتىرىلىپ وتىر. اعادا جوقتىڭ ىنىدە بارلىعى ونەردە وتە اۋىر. ونى كەيبىرەۋلەر ءىنى بۋىن ءۇشىن بۇنى كەشپەۋى دە مۇمكىن، اعىنان جارلىپ مويىنداۋى دا ىقتيمال. باسىن پوەزيا قۇمىنا تىققان تۇيەقۇستاي؛ ەش قايران قىلا الماي، بارماعىن شايناي، ءتىسىن شىقىرلاتا ىشىنەن تىنۋى دا بەك مۇمكىن. جەردىڭ اۋىرلىعى – ءبىزدىڭ كۇناھارلىعىمىزدىڭ ارتا تۇسكەندىگىنىڭ نىشانى. جانە ۇلت ءۇشىن بولاتىن باقىت – باتىستان تاڭنىڭ اتۋى. ويدا قۇبىلادى، پىكىردە ءوڭىن اينالدىرادى، ءبىراق ءبارى دە قۇران كارىمدەگى سوزدەردىڭ پوەزيا تىلىمەن جۇرتقا جايىلۋى بولىپ تابىلادى. بۇل – ولەڭ جالپاق جۇرتقا ەمەس، ءدىني ساۋاتى بار ازشىلىققا ارناپ جازىلىپ وتىرعان ەليتارلىق ولەڭ. جاستار بىردە قالىڭ وقىرمان قاۋىم ءۇشىن ساناعا جەڭىل جىر جازسا، ەندى بىردە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ وڭايشىلىقپەن قابىلداي قويۋى قيىن شەشىمى سان تارام ولەڭ تۋدىرادى. ءبىز «نۇكتەنى» وسىنىڭ سوڭعىسىنىڭ ساناتىنا جاتقىزامىز.
س. نۇكتەسى
– مىنا جولدى…
– ەرىكتەن تىس تاعدىرمەنەن جازعاسىن،
نەنى ويلاسىن تاۋەكەلشىل ءاز باسىڭ.
– ۋاقىت پەن كەڭىستىككە تاۋەلدى
وي دەگەن نە؟!
– مەنىڭ قوڭىر كۇرسىنىسىم — كوز جاسىم.
– اق دۇعادان جارالدىم،
بالكىم، ماڭگى دۇعا بولىپ قالارمىن…
– قۇپياسى، كىلتى مىنا عالامنىڭ،
كۇلكىسىندە، جۇرەگىندە اناڭنىڭ…
– كۇلكى؟؟؟
– جانە كوز جاسى عوي…
– كىم ءۇشىن؟
– انا دەگەن – جۇرەك ءۇشىن… نۇر ءۇشىن.
وقىلادى مەيىرىمەن اناڭنىڭ
جۇرەك دەگەن – كىتاپ قوي ول دۇرىسى.
– ەشتەڭەنى تۇسىنبەدىم، قۇرىسىن!
– و دۇنيە مەن بۇ ءدۇنيانىڭ اراسى –
سابىرىڭنىڭ توباسى.
– مىنا جولدى…
– D. نۇكتەسىن قاراشى…
ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ادەبيەتى مۇسىلمان تۇركى الەمىنە ءتورت ويشىل قالامگەردى سىيلادى: اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە عۇمار قاراش. اتالعان اقىندار وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءوز فيلوسوفيالىق تۋىندىلارىندا اللانى ۇلىقتاۋدىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتتى:
اباي:
اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس،
راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس.
كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى
اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس، –
دەسە، ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوز كەزەگىندە، وسى ءتورت كىتاپ تۋرالى:
تاۋرات، زابۋر، ءىنجىل مەن قۇراندى كور،
قۋا بەرسە ءبارىنىڭ سوقپاعى ءبىر.
ماقتاعاننان باسقا جوق ايتار بولەك:
«شاراپاتلى تۋار، – دەپ، – ءبىر عازيز ەر!» –
دەپ، پايعامبارىمىزدىڭ تۋۋىنىڭ بارشا قاسيەتتى كىتاپتا تاڭبالانعانىن ءسوز ەتسە، اراعا ءجۇز جىل سالىپ، جۇرتتىڭ ءبارى پروزايك رەتىندە تانىعان كلاسسيك جازۋشى ءابىش كەكىلباي ۇلى جاراتۋشىنىڭ نۇرىنا بالانعان پوەزيادا ءوز باعىن سىناپ، «دۇنيە عاپىل» جىر جيناعىن ءوزىنىڭ اللانى ۇلىقتاۋىمەن باستايدى:
ۋا، شاراپاتى شالقار مۇحيتتاي حاق اللام!
شاپاعاتىڭدى شاشىپ تۇرسىڭ تاعى الدان.
قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتپەك ءۇشىن سۇرىنبەي،
جەردە بەينەت شەگىپ باعۋعا جارالعان.
اتار تاڭىڭدى نۇر ديدارىڭ دەپ ۇمسىنىپ،
شىرايىمدى شىعىسقا بۇرىپ،
پەيىلىمدى پەيىشكە تۇزەپ،
جان-تانىممەن ەتىپ باعام قۇلشىلىق! –
دەپ، قىزىلدار ايارلىقپەن ۇزگەن ءداستۇردى جالعادى. ويتكەنى، بۇرىندارى قازاق اقىندارىنىڭ جيناعى لەنيندى، سايتاننىڭ ءدىنى كوممۋنيزمدى ۇلىقتاۋدان باستالاتىن، ەندى ءبارى ورنىنا كەلىپ، يسلام مەن راسۋلىمىز ءوزىنىڭ قاستەرلى تۇعىرىنا ماڭگىگە ورالدى. اللانى ۇلىقتاۋعا نەگىزدەلگەن ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق ءابىش قالامىنىڭ قۇدىرەتىمەن قازاق فيلوسوفيالىق رومانتيزمىندە قايىرا تۇلەدى.
يسلام – اتالعان ويشىلدار ءۇشىن قۇداي اماناتىن ورىنداۋدىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى. اباي «تولىق ادام»، شاكارىم «جۇرەگى تازا ادام»، ال ءماشھۇر بولسا «ءناپسىنى جەڭگەن جان» تانىم-تۇسىنىكتەرىن ادەبيەتىمىزگە ەنگىزدى. بىزگە قاجەتى – باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ ولەڭدەرىندەگى يسلامدىق كوزقاراستىڭ ءداستۇرلى اقىندىق فيلوسوفياسىمەن ۇشتاسۋى. ا. قابىلبايەۆانىڭ: «يسلام ەشقاشاندا ءوزىن الدىنداعى دىندەردەن وقشاۋ ۇستاپ، ولاردىڭ مازمۇن-ماعىناسىن بۇزىپ-كۇزەگەن نەمەسە جوققا شىعارعان ەمەس، كەرىسىنشە، يسلام ءوزىن بۇرىننان كەلە جاتقان قۇدايشىل دىندەردىڭ تياناقتاۋشى، اڭسارىن جالعاستىرۋشى ءارى ورگە باستىرۋشى رەتىندە كورسەتىپ، بۇرىنعى پايعامبارلاردى قۇرمەتپەن ەسكە العانىن ءارى ولاردان كەيىنگىلەردى «قولداۋشى پايعامبارلار» سانايتىنىن ايتقان ءجون» [«ءۇش قيان» گازەتى. №4 2005.] دەگەن پىكىرىمەن توقايلاسادى. اقىن بۇرىنعى ءدىني-اعارتۋشىلىق ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ باعزى داستۇرىمەن ءدىني تەرميندەردى ولەڭ جولدارى بويىندا وڭدى-سولدى قولدانبايدى. پوەتيكالىق تۋىندىنىڭ بويىنداعى ماعانالىق تورشانىڭ بويىنا بۇققان شوگىندى مانگە كوڭىل بولەدى دە، دىننەن حابارى بار جانداردىڭ وسى ولەڭ ءمانىسىن ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى تۇسۋىنە جول بەرەدى. ولاردىڭ ولەڭدى جەردەن الىپ، جەرگە سالۋعا دا قۇقىعى بار، جاڭاشا جىرلانعان دەپ مويىنداۋعا دا داتتەرى بار.
E. نۇكتەسى
– قۇداي قالام سىلتەگەندە جارالدىڭ…
– ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە جوعالدىم.
– ۇمىتشاقسىڭ…
– سەن ەسىڭە ءتۇسىرشى.
– سوزگە اينالعان جۇرەكتەگى جاناردىن،
ءمولدىرىمىن…
– قايدان كەلدىڭ، قايدا كەتىپ باراسىڭ؟!
– تاعدىرىممەن تابا المادىم جاراسىم.
– رۋحىڭمەن جالعاماقشى بولاسىڭ
ەكى دۇنيە اراسىن.
– عۇمىرىممەن عارىش جاققا ۇمتىلدىم…
– بەكەر ءبارى…
– جان ىشىندە جۇلقىندىم.
– تاڭداۋ ەركىڭ قاق ماڭدايدان ۇسىگەن،
قورشاۋىندا قۇمارمەنەن قۇلقىننىڭ.
– دۇنيەنى وزگەرتپەكشى بولعانمىن،
– و، ەندەشە تاعى، تاعى الداندىڭ.
– مەن – عارىشپىن…
– يا، وعان داۋىم جوق…
نەگە سونشا جالعىز قالساڭ قورلاندىڭ؟!
– اۋەل باستان اڭسار ەدىم – سەبەبى…
– وي ىشىندە ويلار ءسونىپ، ولەدى.
– پاراقتاشى جۇرەگىڭنىڭ كىتابىن،
عايىپ ءوزى سالەم الىپ كەلەدى.
ياساۋي داۋىرىندە جاسالعان ادەبي ءدۇمپۋ اراعا عاسىرلار سالىپ، تۇركى الەمىندە نەوجاديتيزم اياسىندا قايىرا جاڭعىردى. ءدىني ءموتيۆتى داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى، اقبەرەن ەلگەزەك، ازامات تاسقارا سىندى اقىندار ءتۇرلى قىرىنان بەرىپ جۇرسە، ەندى سولاردىڭ قاتارىنان باۋىرجان قاراعىزۇلىندا كورىپ ادەبي كوڭىلىمىز ءبىر كوتەرىلىپ قالدى.
حاكىم ابايدان باستاپ، ادەبيەتتى ءدىني-فيلوسوفيالىق جاعىنان ۇلتتى وياتۋدىڭ ادەبي قۇرالىنا اينالدىرعان قازاق قالامگەرلەرى ونى ءتۇرلى كوركەمدىك ادىسپەن يگەرۋگە بەل شەشە كىرىستى. وسى ورايدا، بەلگىلى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى م. بەكبوسىنوۆتىڭ ابايدىڭ قارا سوزدەرىنە جاساعان وزدىك تۇيىندەۋلەرىن بەرە كەتەلىك: «…جيىرما سەگىزىنشى عاقىلياسىندا ايتقان سوزدەرى – ابايدىڭ يسلام قاعيدالارىن زامانىنا ساي قانشالىقتى زەردەلەگەنىن تانىتار شىعارما. بۇل عاقىليادا اباي مۇحاممەد پايعامبار ولگەن سوڭ، جاس ءدىندى ورىستەتۋگە بايلانىستى ادام ەركى جايلى جاباريتتەر مەن كاداريتتەر اراسىنداعى پىكىرتالاستىڭ كورىنىسى – «قاسب» يدەياسىن سىنعا الادى. سەبەبى ادامدا ەرىك جوق. الەمدەگى بارلىق جاقسىلىق پەن جاماندىقتى اللاھ جاراتتى، ادام تۋعاندا – اق اللا ونىڭ ماڭدايىنا جاقسى نە جامان تاعدىردى جازىپ قويعان. سوندىقتان، ادام ەركى اللا قولىندا دەگەن جاباريتتەر يدەياسى، اقىلعا سىيىمسىز، اللانىڭ مەيىرىمدى سيپاتىنا قايشى، قاتە تۇجىرىم بولسا دا، وتارشىلار ساياساتىنا ۇيلەسىمدى، ىزدەگەنگە سۇراعان ناعىز ءتيىمدى قيسىن ەدى. ال، كادريتتەردىڭ الەمدەگى بارلىق جاقسىلىق پەن جاماندىقتى اللا جاراتتى، ءبىراق جاقسى نە جامان بولۋ اللاعا قاتىسسىز، ادامنىڭ ءوز ەركىنە بايلاۋلى دەگەن ويلارىنىڭ وتارشىلار نيەتىنە قارسى ماندەگى بىردەن-بىر تۇجىرىم بولعاندىقتان ونى جاقتاپ… اباي اللا بەرگەن ەرىكتى ادام بالاسى جاقسى ىسكە جۇمساۋ كەرەك دەيدى. ابايدىڭ «عۇمىردىڭ ءوزى – حيكايات» دەۋى وسى، باسقاشا ايتساق، ءومىرىڭ ءمانسىز، ءنارسىز وتسە، ءولىمىڭ قايعىسىز بولماق…
قورىتا ايتقاندا، حاكىم اباي اللاتانۋدى ەشبىر توقتاۋسىز قابىلداي وتىرىپ، ءدىنتانۋعا سىني كوزبەن قاراعان، جامانات اتاۋلىعا قارسى كۇرەستە يسلام ءدىنىنىڭ گۋمانيستىك سيپاتىن كەڭ ناسيحاتتاعان كەمەڭگەر بولدى» دەيدى.
تۇركى اقىندارىنىڭ كونە تۇركى تىلىندە جازىلعان مۇرالارىمەن ۇندەستىكتى جاڭا جاعدايدا قايىرا دامىتۋعا اتسالىسقان تۇرىكمەن ادەبيەتىندەگى ماقتىمق ۇلى مەن مولدانەپەستەن كەيىن قازاق ادەبيەتىندە دە جاڭاشا ءتۇر وزگەشەلىگىن ەنگىزگەن اباي، شاكارىم جانە ءماشھۇر ءجۇسىپ ارقىلى ءوز جالعاستىعىن ءدىني-فيلوسوفيالىق باعىتتا تاپتى دا، اتا بۋىن مەن اعا بۋىنعا ونى جالعاستىرۋعا سوۆەت ۇكىمەتى تىيىم سالدى. ءبىراق، سوعان قاراماي، مۇقاعالي سياقتى تانىمال اقىندار اللانى جىرعا قوسۋدى استىرتىن بولسا دا، قولعا العاندارىمەن باسقالار تاراپىنان كەڭ قولداۋ تابا قويعان جوق.
ەگەمەندىكتەن كەيىن اللانى ۇلىقتاۋ قالامگەرلەر اراسىندا جاپپاي كورىنىس بەرە باستادى. ءبىز كوبىنە پروزايك دەپ تانيتىن ادەبيەت كلاسسيگى ءابىش كەكىلباي دا «دۇنيە-عاپىل» جىر جيناعىندا “تاڭعى كاليما” ولەڭىندە اللانى ۇلىقتاۋعا دەن قويادى. باۋىرجاندا وسى تاقىرىپتى وزىنشە جىرلاۋعا تالپىنعان.
ە. نۇكتەسى
– كۇبىرلەپ وز-وزىنە بۇلداناتىن،
ادام ەمەس، ەسىمىم — مۇڭ بولاتىن.
– تەرەزەڭنىڭ الدىندا جىلاپ تۇرعان،
سەن ەمەسسىڭ، سەزىمتال ءتۇن بولاتىن…
– قالايشا، قالاي ەندى جاي تابامىن،
جالعىز قالسام ول بولدى ايتار ءانىم..
– جەك كورەسىڭ ءوزىڭدى، ىشتەي ۇگىپ،
«سۇيمەيمىن» دەپ نەشە رەت قايتالادىڭ؟!
– ءدال بۇلايشا سۇيگەم جوق جان بالاسىن،
كۇلەسىڭ عوي، بىلەمىن، تاڭداناسىڭ.
– «دوسىم» دەيسىڭ، سەزدىرمەي ەشتەڭەنى،
ءوز سوزىڭە وتىرىك الداناسىڭ…
– تاعدىر-اي، كىرپىكتەردە بۇلدىراعان،
جان الەمى… جالعىزدىق تۇنجىراعان.
– بۇگىن ايدىڭ نەشەسى؟
– جۇرەك كۇنى،
مەن ەمەس، تەرەزەدە ءتۇن جىلاعان…
دىنگە وتارشىلار جاساعان كوپ عاسىرلىق قىسپاق وعان قارسى تۇرا الاتىن ءبىلىمدى مۇسىلمان قاۋىمىن، ونىڭ ىشىندە ءدىندى تەرەڭ تۇسىنەتىن جاس اقىندار شوعىرىن ومىرگە اكەلدى. ولار دىنسىزدەندىرۋدىڭ وتارشىلدىق زاردابىن كوپپەن بىرگە كورىپ، بىرگە كوتەرگەن اتا جانە اعا بۋىننان بولەك داۋىردە ومىرگە كەلۋ سەبەپتى، رۋحاني كەڭىستىكتەگى مۇسىلمان اعارتۋشىلارىنا اينالىپ، ءوز بابالارىنان مۇراعا قالعان ورشىلدىكتى، جالتاق ۇكىمەتتى جاقتاماۋدى بويلارىنا ءسىڭىرىپ ءوستى. وسىنداي ورتادا پايدا بولعان بۋنتارلىق كوڭىل-كۇي قازاق ءدىني جىرلارىنىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولدى.
اراعا عاسىر سالىپ، قازاق ادەبيەتىندەگى جوعالعان ءدىني ادەبي ۇردىسكە جاستار مۇلدە سونى قىرىنان كەلىپ، وزدەرىنىڭ پسيحو-فيلوسوفيالىق تۋىندىلارىن ومىرگە اكەلىپ جاتىر. ۇلتتىق ۇعىم-تۇسىنىكتەگى عالامزاتتىق نىشاناتتار فيلوسوفيالىق تۇسپالعا نەگىزدەپ جىرلانۋدا.
باۋىرجان وزىنە دەيىنگى دايىن ۇلگىنى ءوزى ءپىر تۇتقان ۇستازدارىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن شىعارماشىلىق ءۇردىسىن ءوز زامانىنا ساي تولىقتىرىپ، ءوز مانەرىنە ساپ تۇرلەندىرىپ، مۇلدە سونى قىرىنان ادەبي قاۋىمعا سىيلادى.
F.نۇكتەسى
– قاسيەتتى رۋحپەن قۋاتتانعان،
ار ىزدەدىم سوزىنەن شۋاق تامعان.
نە تابامىن ءومىردى كۇلدىرگەننەن؟!
– نە تاباسىڭ ءومىردى جىلاتقاننان؟!
– قويشى ءومىردى… ءدال ءقازىر جان جىلاعان،
جولىن ىزدەپ كىمدەر بار قاڭعىماعان؟
– كۇبىر-سىبىر، كۇڭكىلدەك، ايعاي-شۋدان،
جازعى ءتۇن-اي، جالىققان، قالجىراعان…
– تىم بەلسەندى، ءتىل تاپقىش، ۇشىپ-قونعان،
شارشاپ جۇرگەن شىعارسىڭ پىسىقتاردان؟!
– بالالاردى ايايمىن سۋىق ءسوزدىڭ
جالىنىنا مەسەلى ءۇسىپ قالعان…
– جول ىزدەيمىن ءبىر عاجاپ…
– نە قىلاسىڭ؟!
– جالعىزدىقتان ءبىر كۇنى جارىلاسىڭ…
توپىراققا جۇرەگىڭ ورالادى،
جاراتقاننىڭ الدىنان تابىلاسىڭ… –
دەپ، ءولىم حالىندەگى جاننىڭ سوڭعى تاتار ءدامىن، جۇتار اۋاسىن دەمى تاۋسىلار، جۇرەگىنىڭ سوعۋىن توقتاتار ساتىندەگى كەزىن سيپاتتايدى.
باۋىرجان: رۋح – جان – ءتان سينتەزدەنۋى ۇلتتىڭ تاڭىرگە قوسىلۋى جولىنداعى ءدىننىڭ قىسىمشىلىق پەن جالعاندىقتان ارىلۋى دەگەن فيلوسوفيالىق تۇيىندەۋلەر جاسايدى. «تازارعان جانمەن يەڭدى /ءتاڭىردى/ تانيسىڭ» دەگەن سۋفيزم پوەزياسىنداعى باستى ۇعىمدى ەلىنە تانىتۋدا ءىنىمىز ءارى اعارتۋشى، ءارى فيلوسوف، ءارى نەوليريك اقىنعا اينالادى. جاستاردىڭ ءدىني راۋانعا ورانىپ ساياسي-ازاماتتىق جانە دىني-ميستيكالىق ليريكا تۇرىندە جازىلعان ولەڭدەرىندە شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ تيگىزگەن اسەرى، لەبى بارلىعىن، ءبىراق ولاردى نەوكلاسسيسيزم وكىلدەرى وزىندىك ءتول تۋما دۇنيەگە اينالدىرىپ، ءوز دەمى، ءوزى ءتانى ەتىپ جىبەرگەن اقىندىق قۇدىرەتى مەن ستيلدىك قۋاتىن اڭعارامىز.
جاستارداعى شىعىس تاقىرىبىمەن وزەكتەستىك ولاردىڭ شىعارماشىلىقتارىندا ەكى سالادان تۇرادى: ازاماتتىق جانە ءدىني-فيلوسوفيالىق. ءبىز تالداعالى وتىرعان ولەڭ قۇرىلىسى مەن مازمۇنى سينكرەتتى بولىپ كەلىپ، وسى ەكى ادەبي اعىمنىڭ قىم-قۋىت ارالاسقان سينتەزى دەۋگە نەگىز بار. ولەڭ مۇسىلمان اقىننىڭ يسلام جاماعاتىنا مۇڭىن شاعىپ، پسيحولوگيالىق سىر اقتارۋىنا تولى رومانتيكالىق سارىنداعى قيالىنداعى وقىرمانعا ارنالعان مونولوگىمەن باستاۋ الىپ، ءدىني ۇعىمداردى بىردە تۇيدەكتەپ، بىردە شوگىندى مانمەن استارلاي جىرلاۋعا ۇلاسىپ وتىرادى.
باۋىرجان تەك شىعىس ەسكىلىگىمەن شەكتەلىپ قالماي، ونىڭ بۇگىنگىسىمەن دە جەتە تانىس ەكەندىگى ءسوز ۇققان جانعا تانىلىپ وتىرادى. جاڭاشىل باعىتتاعى ۇلت ادەبيەتىندەگى نەوجاديت قوزعالىسى – ءدىن مەن ونەر سالاسىندا تۋىپ، شىعىس پەن باتىسقا قاتار بەت تۇزەپ، بۇكىل ارەكەتتەرىنە مۇسىلماندىق پەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى نەگىز ەتىپ الىپ وتىر. حريستيان ەلىنە (رەسەي) مۇسىلمان ەلىنىڭ (ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ) بودان بولۋى تاتار (ءقازىر دە تۇل بولۋ)، ورتالىق ازيا ەلدەرى (كەشەگى قۇل بولۋ) قالامگەرلەرىن ءتۇرلى ويعا جەتەلەدى. ولاردىڭ الدىنان: ەۋروپانى ۇيرەتكەن مادەنيەتتىڭ بوداندىققا ءتۇسۋى نەلىكتەن؟ اللانىڭ سۇيىكتى قۇلدارى نەلىكتەن بودان بولدى؟ بۇنىڭ سەبەبى نە؟ قۇران كارىم مەن پايعامبار وسيەتىن دۇرىس ۇعىنبادىق پا؟ يسلامدى جاڭىلىس جورىدىق پا؟ قايتسە مۇسىلماندار ازات بولادى دەگەن سانسىز ساۋال تۋىنداپ، ءار ەلدىڭ قالامگەرلەرى وعان وزدەرىنشە جاۋاپ قايتاردى. وسىنداي جاۋاپ بەرۋ – «نۇكتە» ولەڭىنىڭ لەيتموتيۆىنە اينالعان.
سوپىلىقتىڭ يسلام اياسىندا تۋىپ، ءبىراق (تار اۋقىمدى – ءا.ءا.ءا.) مۇسىلماندىققا قارسى ءدىني-فيلوسوفيالىق اعىم رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ سەبەبىن اشىپ بەرۋدە رۋسلان احمەتوۆ: “باسى VIII عاسىردا اراب ەلدەرىنەن باستالعان «سوپىلىق» تاريحى يران ارقىلى تۇركى توپىراعىنا جەتتى. سوپىلىق تۇركى ادەبيەتىنىڭ تۋۋ، دامۋ، ورلەۋ، قۇلدىراۋ كەزەڭدەرىن سارالايتىن بولساق”، – دەيدى [سوپىلىق ادەبيەت. «جۇلدىز» 1993]. بۇل قاراما-قارسىلىقتاردىڭ شىعۋ توركىنى تارام-تارام. ەندى اتالعان عالىمنىڭ جوعارىداعى پىكىرىن نەگىزگە الا وتىرا، ارى قاراي تارقاتىپ كورەلىك. ولاردىڭ ءدىني ادەبيەتكە ەنگىزگەن ءبىرىنشى ۇستانىمى – اللانىڭ الار ورنى؛ ەكىنشى ۇستانىمى – اللاعا دەگەن ماحاببات؛ ءۇشىنشى ۇستانىم – زىكىر سالاتىن ونەر سينتەزدەنۋى؛ ءتورتىنشى ۇستانىم – شەيحتەر ابىرويى؛ بەسىنشى ۇستانىمى – سوپىلاردىڭ وزگە دىندەرگە دەگەن كوزقاراسى. قازاق ادەبيەتىندەگى سوپىلىق پەن اراب-پارسى سوپىلىق ادەبيەتىن ەش شاتىستىرماۋ كەرەك.
ءبىرىنشى ۇستانىم بويىنشا، ادام – قۇدايدىڭ ءبىر بولشەگى جانە ونىڭ سيپاتىن بارلىق زاتتاردان ىزدەۋشى. وسى نەگىز قازاق ءدىني رومانتيزمىنە تەمىر قازىق بولدى. تاپ وسىنداي سەنىم ۇشقىنى ب. قاراعىز ۇلى تۋىندىلارىندا ۇنەمى كەزدەسىپ وتىرادى.
مىنە، وسىنداي وزىنە دەيىنگى دايىن ۇلگىنى (ءدىني رومانتيكالىق شتامپتى) باۋىرجان قاراعىزۇلدارى ءوز زامانىنىڭ قالىبىنا سالىپ، جاڭاشا تۇرپاتتا تۇرلەندىرە ءبىلدى. جاستار وزىنە دەيىنگى اتا جانە اعا بۋىننىڭ جىگىتتىك دەر شاقتارىندا بولماعان «اقىلدىڭ ازابى»، «قوس الەمدىلىك» جانە «جالعىزدىق» ايشىقتارىن اللاھتىڭ قۇدىرەتىمەن بايلانىستىرا وتىرا، جالتاقتاماي ەنگىزدى.
م. مىرزاحمەت ۇلى الىشەر ناۋايداعى عاشىقتىق سەزىمدى (جاي سەزىم، تاڭىرلىك سەزىم، ماحاببات سەزىمى) ءۇش تۇرگە بولەدى. جاستار وسى سەزىمدەردى تۇتاستىرىپ بەرۋگە تالپىنىس جاساپ ءجۇر.
باتىس سيمۆوليستەرى ۇلتسىزدانعان، اتەيستىك ماندەگى شىعارماشىلىق ءتيپىن ومىرگە اكەلسە، يسلام سيمۆوليستەرى ۇلتىق ناقىش پەن جەرگىلىكتى كولوريتكە نەگىزدەلگەن مۇسىلماندىق شىعارماشىلىق ءتيپىن دۇنيەگە اكەلدى. ولاردى كوركەمدىك ءتاسىل ورتاقتاستىعى بىرىكتىرسە، دۇنيەتانىمدىق تۇسىنىكتەرى ولاردى الشاقتاپ بولەكتەندىردى. ءبىر ادەبي ءادىس پەن ءدىني سەنىم اياسىندا بىرىككەن مۇسىلمان سيمۆوليستەرىنىڭ ءوزى جەرگىلىكتى ەرەكشەلىك پەن ءداستۇر جالعاستىعى اياسىندا مۇقىممۇسىلماندىق جاعىنان ءبىر تۇتاستىقتا بولعانىمەن، تاريحي-مادەني الۋاندىق، ياعني پانتۇرىكشىلدىك جاعىنان بىر-بىرلەرىنەن دەربەستەنىپ، ىرگە اجىراتتى. قازاق ءدىني ءرومانتيزمى مەن ءسيمۆوليزمى – بىر-بىرىنەن ءبولىنىپ الىنبايتىن ادەبي تۇتاستىق. سوندىقتان، ولاردى جەكە-جەكە قاراستىرار بولساق، وندا ەشتەڭە ۇتپايمىز. قاشاندا بىرلىكتە الىنعان نارسە عىلىمي اقيقاتقا ءبىر تابان جاقىن تۇرادى.
تۇركى ديداكتيزمى، سوپىلىقتىڭ ءسيمۆوليزمى مەن ۇلتتىق كولوريت سىڭىرىلگەن قازاق ءدىني ءرومانتيزمى وركەن جايا باستادى. جاستار كۇندەلىكتى قولدانىستارعا (گۇل، بۇلبۇل، قىزدىڭ قاسى، ەرىنى، شاشى، ت.ت.) تىلسىمدىق-قۇپيالىق ءسىڭىرىپ، وزدەرى عانا تۇسىنەتىن پوەتيكالىق ۇعىمدى ۇلتتىق ادەبي ءومىردىڭ تابالدىرىعىنان اتتاتا ءبىلدى. سونىمەن، جاستار قايىرا تۋىنداتقان قازاق ءدىني رومانتيزمىندە ءبىر جاعى بۇكىل الەم تانىعان شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنىڭ اسەرى بار دا، ەكىنشىسى – كۇللى ورتا ازيا ءپىر تۇتقان ياساۋي مەن سۇلەيمەن ءباقىرعانيدىڭ، الىشەر ناۋايدىڭ ىقپالى بار ەكەندىگىن ۇنەمى ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك.
بەلگىلى ءبىر ادەبي توپتىڭ شىعارماشىلىق ۇستانىمى بار دا، ونى ءارقايسىنىڭ جەكە دارا كوركەمدىكپەن يگەرۋى بار. سوپىلىق (ميستيكالىق) دىنگە كۇمان كەلتىرۋ ەمەس، بەلگىلى ءبىر ءداستۇرلى ءدىندى ۇستانعان قوعامداعى ءتۇرلى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە قارسى بەلگىلى ءبىر ءدىندى ۇستانعان ادامنىڭ قارسىلىعىن بىلدىرەتىن الەمدىك ۇعىمعا اينالعان ادەبي-فيلوسوفيالىق تۇسىنىك. حريستياندار – ونى وزىنشە (سيمۆوليستەر، ميستيكتەر دەپ) ۇعىنسا، مۇسىلماندار ونى وزىنشە (سوپىلىق دەپ) تۇسىنەدى. ءدىني رومانتيزم ءداستۇرلى دىندەردىڭ بارىندە بار بولعانىمەن، تاپ يسلام ەلدەرىندەگىدەي جالپى حالىقتىق قۇرمەتكە يە بولا العان جوق.
مۇقاعالي قاساڭ كەزەڭدە اللانى ۇلىقتاعان جىرلار جازعاندىعى ادەبيەت تاريحىنان بەلگىلى. سونىمەن، ءتول ادەبيەتىمىزدە ياساۋي، اباي، شاكارىم جانە ءماشھۇر جۇسىپتەر سالعان ءدىني سارىن مۇلدە جويىلىپ كەتپەيدى. ءار كەزەڭدە ءار جاڭا بۋىن اقىندارى تاراپىنان ءوز جالعاستىرۋشىسىن تاۋىپ وتىرادى.
قازاق ادەبيەتىندەگى ءدىني اعىمدى كىتاپ، ماقالا، ۋاعىز ارقىلى تولىق ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. اركىمنىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىندە ءوزىنىڭ پەندەاۋي يمانى، ياعني ارى، رۋحى بار – سونى وياتۋعا ۇمتىلۋ كەرەك. جۇرەك، ار-ۇيات ويانسا، مىنەز-قۇلىق تۇزەلسە، مادەني، تاريحي ورلەۋ باستالادى. ىزگىلىك، رۋحانيات، باقىت كەلەدى. سوندىقتان ءدىندى ەڭ اۋەلى يمان دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. وسى جەردە ءرۋميدىڭ سوپىلار تۋرالى ايتقان: «يسلامنىڭ اتى دا، زاتى دا سەندەر»، «سەندەرسىڭدەر يسلامنىڭ جاۋىنگەر ارىستاندارى!» دەگەن ولەڭ سوزدەرى ەسكە كەلەدى. ماسەلە – يسلامنىڭ جۇرەگىن، رۋحىن جاڭعىرتۋ، سول ارقىلى اللانى تانۋ، ۇلىقتاۋ. قۇدايعا شۇكىر، جاۋگەر قازاق ەجەلدەن دوگماتيزم مەن ءفاناتيزمدى جاراتپاعان. تابيعاتىنان اقكوڭىل، ەرجۇرەك، ەركىن سويلەيتىن اتا-بابالارىمىز يسلامعا جاقىن بولعان. «ءمارت» (نەمەسە «تولىق ادام») يدەالى دا سوپىلار سومداعان يدەال عوي. ارابتار مەن پارسىلارعا جالتاقتاي بەرگەندى دە قويۋ كەرەك. ەندى ءوز جولىمىزدى تابۋىمىز كەرەك. قازاق ءدىني ادەبيەتىنىڭ ءوز جولى، ءوز تاريحى، ءوز رۋحاني ميسسياسى بار. ءبىز ادەبيەتىمىزدەگى يسلامدى پاراسات، ىزگىلىك، مادەنيەت كوزىنە اينالدىرۋعا بار كۇشىمىزدى سالۋىمىز كەرەك. وسى جولدا جاس تولقىن ءساتتى ادەبي ىزدەنىستەرگە قول جەتكىزىپ ءجۇر.
باۋىرجان «جان» ياعني جۇرەك ۇعىمىنا باسقا ءبىر ادەبي ءتاسىلدى، فانتاستيكالىق ەمەس فانتاستيكانى قولدانۋ ارقىلى سانامالاپ، شەندەستىرۋ مەن دامىتۋدى قاتار وربىتە بەرۋگە قول جەتكىزە العان.
X.نۇكتەسى
– قايدا؟!
– ءومىردىڭ بوساعاسىن اتتاعاندا،
جاتىرقاپ جىلاپ كىردىم جات عالامعا.
ولىمگە سەكۋند سايىن جاقىندايمىن،
بىلمەيمىن، سور تابام با، ب ا ق تابام با؟!
ماڭگىلىك جارىعىما ۇمتىلامىن…
جالىقتىم تىڭداي-تىڭداي قۇلقىن ءانىن.
تورىندا قۋتىڭداعان قۋ تىرلىكتىڭ،
بالىقتاي جانۇشىرىپ بۇلقىنامىن.
رۋحىم اسقاق ەدى، بىلگىر ەدى،
قۇتقارسا سول قۇتقارار، كىم بىلەدى؟
ىشىمدە قۇدايدى اڭساپ جان جىلايدى
سىرتىمدا سايتانعا ەرىپ جىن كۇلەدى.
عاجابىن عاقىلىمنىڭ ۇعىنعانشا،
ياپىر-اي، قالدى ەكەن عۇمىر قانشا؟!
شىركىن-اي، جۇرەگىمنىڭ قۇپياسىن،
سەزەم بە قوس جانارىم جۇمىلعانشا؟!
عايىپقا جەتەلەسە وي تورابى،
كوكەيىم جالعىز ءسوزدى قايتالادى.
تاعدىرىم تۇنگى اسپانعا تەلمىرگەندە،
نەلىكتەن قايران كوڭىل جاي تابادى؟!
ءولىمنىڭ بوساعاسىن اتتاعاندا،
بىلمەيمىن، سور تابام با، ب ا ق تابام با؟!
بىلەرىم، بوز جۋسانداي كوكتەپ شىعام،
بىزدەگى جاسىل ۋاقىت توقتاعاندا…
«تازا قازاق فيلوسوفياسى بار ما؟» دەگەن «Central Asia Monitor» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بيگەلدى ءعابدۋلليننىڭ ساۋالىنا اۋەزحان قودار بىلايشا جاۋاپ بەرەدى: «وسى ءبىر ءسوز تىركەسىمىندەگى «فيلوسوفيا» سوزىنە عانا تابان تىرەپ، ايتار بولسام، عىلىمي اينالىمدا «ۇلتتىق فيلوسوفيا» دەگەن ۇعىم جوققا ءتان، ويتكەنى، ول جەكە تۇلعالاردىڭ شارۋاسى… كۇنى بۇگىنگە دەيىن فيلوسوفيا باتىستىڭ تاعدىرى بولىپ سيپاتتالۋدا. سوندا نەمەنە باسقالار ويلانا بىلمەي مە؟» [كودار ا. ستەپنوي زنانيا. وچەركي پو كۋلتۋرولوگيي. – استانا: فوليانت]. اتالعان سۇحبات يەسى ءوزىنىڭ «دالا بىلىگى» اتتى مادەنيەتتانۋشىلىق ەڭبەگىندە قازاق فيلوسوفيالىق ءداستۇرىن ۇستانۋشىلاردى: جىراۋ، شەشەن، بي جانە حان دەپ تورتكە بولەدى. تۇركى-قازاق فيلوسوفياسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسىن كەڭىنەن ءسوز ەتە وتىرىپ، قازاق اقىل-ويىنا ءوز ىقپالىن تيگىزگەن عالامدىق ءۇش اسەردى:
1) جۇڭگو اسەرى؛
1) اراب – يران اسەرى؛
2) ەۋروپا اسەرى دەپ، جەكە-جەكە اتاپ كورسەتە وتىرا، وسى كەزدەرگە دەيىن اتا-بابا تانىمى ءومىردى «جاقسى» مەن «جامانعا» ايىرىپ، وي تۇيگەندىگىن دۇرىس اتاپ كورسەتكەنىمەن تۇركى ديداكتيزمىنىڭ ادەبي اسەرىن نازاردان تىس قالدىرادى.
باۋىرجاننىڭ ناعىز اقىندىق بابىندا، شىعارماشىلىق شابىتتى شاعىندا ەكەندىگىن بىلدىرەتىن ءدىني رومانتيزم باعىتىنداعى ىزدەنىسىنىڭ ءساتتى تۋىندىسى “نۇكتە” ولەڭى ءوز بويىنان ۇلتتىڭ ءدىني ءومىرىنىڭ ءمانى مەن يماني تۇمارىن سىيدىرا العان.
قازاقتىڭ باس اقىنى اباي ءوزىنىڭ العاشقى ولەڭدەرىن شىعىس اقىندارىنا ەلىكتەپ شاعاتاي تىلىندە جازعانى ءمالىم.
سونداي ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە عۇلاما اقىن:
اليفدەك اي يۋزىڭە عيبرات ەتتىم،
بي، ءبالاي ءدارتىڭا نيسبات ەتتىم،
تي، تىلىمنەن شىعارىپ ءتۇرلى ءابيات،
سي، ءساناي ءمادحيا حۇرمەت ەتتىم، –
دەپ اراب ارىپتەرىن تىزبەكتەپ ءبىر سۇلۋدىڭ سىمبات تۇلعاسىن بەرۋگە تىرىسقان. اقىن ولەڭدە ارابتىڭ جيىرما توعىز ارپىمەن شەكتەلمەگەن، سونىمەن بىرگە «ءمات – قاسىڭ، ءتاشتيت – كىرپىك، ساكىن – كوزىڭ» دەپ سۇلۋ قىزدىڭ ءجۇزىن سۋرەتتەۋدە اراب حاراكاتتارىن دا ءساتتى پايدالانعان. مۇندا اقىننىڭ دوڭگەلەگەن ساكىندى – كوزگە، يىلگەن – ءماتتى قاسقا، ءتاشتيتتى – كىرپىككە تەڭەگەنىن ەرەكشە ايتا كەتكەن ءجون. بۇل – ءالى ادەبي جانە كوركەمدىك ىزدەنىس ۇستىندەگى اقىندىق شەبەرلىگىنىڭ كورىنىسى. ابايدىڭ ءابجاد ءىلىمىن تۇتىنۋدا الىشەر ناۋايدى ۇلگى ەتكەنىن اقىن مۇراسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى اۋىزعا الادى.
باسقا تىلدە جازۋدىڭ ەش سوكەتتىگى جوق. وعان ادەبيەت تاريحىنان مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. سونىڭ جارقىن ءبىر مىسالى: ورىس ادەبيەتىنىڭ الىبى ا.س. پۋشكين دە ءوزىنىڭ العاشقى ولەڭدەرىن فرانسۋز تىلىندە جازعانى بەلگىلى جايت. جازبا ادەبيەتى تۇركىلەرگە قاراعاندا، باسقا يمپەرياليستىك ەلدەرگە قاراعاندا، بالاڭداۋ ورىس ادەبيەتى بۇنى جاسىرىپ جاۋىپ الەككە ءتۇستى.
ءبىز بۇرىن ابايدىڭ نەلىكتەن بۇنداي ادەبي قادامعا بارعانىن اۋىزعا الماي كەلگەنىمىزدىڭ سەبەبى: اراب جازۋىنا نەگىزدەلگەن ءابجاد ءىلىمىن ەسكەرمەۋىمىزدە جانە ونىڭ ۇلتتىق جانە ءداستۇرشىل اقىندار شىعارماشىلىعىنداعى الاتىن ورنىن باعالاعىمىز كەلمەگەندىگىمىزدە جاتىر. وسى ءبىر اراب جازۋىنىڭ تىلسىمدىعى اراب سوپىلارىنا ءابجاد ءىلىمىن دۇنيەگە اكەلگىزدى. تۇركى ديداكتيزمىندە ساندىق ماگيا ۇعىمى ومىرگە كەلدى (ابايداعى بەس ساننىڭ قاسيەتتىلىگى سونىڭ دالەلى). وسىنىڭ ءبارى مۇسىلمان ءدىني ءرومانتيزمىن تىلسىمدىققا وراندىردى. ونى وسى جاعىنان يگەرگەن قازاق اقىندارى ءدىني رومانتيكالىق تۋىندىلارىندا قاجەتتى جەرىندە ورنىمەن پايدالانا باستادى.
جازۋدىڭ اۋىسۋىمەن بىرگە قازاق ادەبيەتىندە ءابجاد ءىلىمى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى دەگەن قاساڭ پىكىردى نەوكلاسسيسيزم وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن جاستار باردىڭ جوعالمايتىنىن دالەلدەي باستادى.
ادام مەن دۇنيەنى ارىپپەن تاڭبالاي جىرلاۋ تۇركى ادەبيەتىندە الىشەر ناۋايدان باستالادى. وسى ءبىر ورتاق تۇركىلىك دانىشپان تۇلعانىڭ ءبىر عانا ۇلتتقا تەلىنىپ، وزبەك اقىنى اتالىپ جۇرگەنى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ايارلىقپەن جۇرگىزىلگەن عىلىمي ادىلەتسىزدىكتەن ورىن الدى. وسىنى ورىندى پايدالانعان وزبەك عالىمدارى ورتالىق ازيانىڭ جازبا ءتىلىن – كونە وزبەك ءتىلى دەپ، ال، تۇركى ادەبيەتىنە ورتاق تۇلعا الىشەر ناۋايدى وزدەرىنە باسى ءبۇتىن يەلەنىپ كەتتى.
الىشەر ناۋاي ەنگىزگەن زات پەن ادامدى ارىپپەن ورنەكتەي جىرلاۋ مۇسىلمان الەمىندە اقىندىق شەبەرلىكتىڭ شىنايى شىڭىنا بالانادى.
راسىندا پارسى پوەزياسىنا جەتىك تۇركى شايىرى ءوز شىعارمالارىندا مۇنداي شەبەرلىكتى كوپ قولدانعان. ناۋاي ءوزىنىڭ «ءلايلى – ءماجنۇن» شىعارماسىندا:
ەتگاچ «اليف» قادين قيليب «دول»،
ماجنۋنيھ العين ۋلتي فيلحول (سول مەزەتتە)، – دەپ تىك تۇرعان ءلايلىنى «ءاليف» ارپىمەن بەرگەن دە، ونىڭ يىلگەنىن ارابتىڭ دوعال ءتارىزدى جازىلاتىن «دالى»-مەن سۋرەتتەگەن. سونداي-اق، اقىن ءماجنۇننىڭ شىنايى سەزىمىن جىرلاۋدا تاعى دا اراب ارىپتەرىنە جۇگىنگەن:
بۋينيم ۋزا، «اين» ين ايلاگيل تاۆق (القا)،
«شين» ين قيل يچيمعا شۋپاي شاۆق (سەزىم).
«قوف» ين مانگا ايلا كۋحي اندۋح (قايعى)،
كۋنگلۋمگا عاميني كۋح تو كۋح.
ۋچ نۋقتاسيني شارورا ايلا،
يككيسيني يككي حورا ايلا، –
دەپ جىرلايدى. مۇنداعى تىرناقشا ىشىنە الىنىپ بەرىلگەن «ا»، «ش»، «ق» ارىپتەرىن قوسىپ وقىعاندا ارابشا عاشىق ءسوزى كەلىپ شىعادى. ال تومەندە اتالاتىن ءۇش نۇكتە «ش» ءارپىنىڭ ۇستىنە قويىلاتىن بولسا، ەكى نۇكتە ارابتىڭ «ق» ءارپىنىڭ ۇستىنە قويىلادى.
ال، ەندى بەرىدەن ءسوز قوزعاساق، ءماشھۇر-جۇسىپ:
جاپىراقتىڭ بىرەۋى – «كاف»، بىرەۋى – «نون»،
كوڭىلدى حاققا قويىپ، ايتالىق شىن.
سول ەكى جاپىراق بولدى ەرلى – بايلى،
بولعاندا ءبىرى – پىشاق، بىرەۋى – قىن.
ورناتىپ «كاف» جاپىراعىن «نون» – عا قويدى،
ماس بولىپ ءبىر نوقاتپەن قارىنى تويدى.
دەسە جانە ءبىر جەرىندە:
كەتپەن شوتقا قولعا ۇستايتىن «كاف» ەمەس پە،
وسى ءسوز انىق ەمەي، سول كومەس پە؟!
ءبىر سالىپ قالعان جەردەن توپىراق السا،
شۇڭقىر بوپ قالعان جەرى «نون» دەمەس پە؟!
اقىن مۇندا «كاف» ءارپىن بىرەسە پىشاققا تەڭەسە، بىرەسە كەتپەن شوتقا تەڭەگەن. بۇل ءارىپتىڭ ارابشا جازىلۋى دا راسىندا سابى بار كەتپەنگە ۇقسايدى. «ماس بولىپ ءبىر نوقاتپەن قارىن تويدى» دەپ «نون» ءارپىنىڭ ۇستىندەگى ءبىر نۇكتەنى سۋرەتتەگەن. وسى ولەڭنىڭ سوڭىندا اقىن «كافتى نونعا قوسسالىق – كۇن – دەيدى عوي» دەپ قۇران كارىمدەگى «ياسين» سۇرەسىنىڭ 82-اياتىندا باياندالاتىن اللاھتىڭ ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتاردا «كۋن» ياعني «بول» دەپ ءبىر عانا سەزىممەن بولمىستىڭ پايدا بولعانىن العا تارتقان.
وسى نۇكتە مەن كەڭىستىك شارتتى ۇعىمدارى جاستار تاراپىنان ورىس قارپىمەن ءابجادتىڭ قايىرا تۇلەپ، تۋعان توپىراعىنا ورالۋىن ادەبي ءومىر سالتىنا ەنگىزدى.
شىعارمالارىندا ارىپتەردى ويناتۋ ءتاسىلىن زامانالىق قازاق ادەبيەتىندە ەندى مىنە، جاستارىمىز ءوز شىعارماشىلىقتارىندا شەبەر پايدالانعانىنىڭ ءبىر جوسىعى رەتىندە باۋىرجاننىڭ “نۇكتە” ولەڭىنىڭ ماتىنىنەن اڭعارامىز.
قازاق ادەبيەتىندەگى جاس اقىنداردلىڭ وسىنداي ولەڭ جولدارىمەن ماندەس جەردى پارسى اقىنى فەرداۋسيدىڭ «شاھناماسىنان» دا كەزدەستىرەمىز.
وندا شايىر:
دۋ گەيتي ءپاديد وماد ءاز «قوف» ءۆا «نۋن»،
چەرو نە بە ءفارمون – ە ءدار ءنا چۋن، –
دەپ، ەكى الەمىنىڭ «كاف» پەن «نۋننان» جارالعانىن العا تارتادى. وسى ارادا فەرداۋسي مەن ءماشھۇردىڭ ادەبي-رۋحاني مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىر ارنادان سۋسىنداعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى. ول يسلام ءدىنىنىڭ قاينار كوزى – قۇران كارىم. قاسيەتتى كىتاپتىڭ ىشىندە ادامزات بالاسى ءۇشىن جۇمباق بىرنەشە ايات بار. ايات دەگەن ءسوز نەمەسە سويلەم دە ەمەس، جاي اراب ارىپتەرىنىڭ تىزبەكتەلىپ بەرىلگەن قالپى. مىسالى، «باقار» سۇرەسى «ءاليف ءلام ميم» دەپ باستالعان. بۇدان باسقا «ءاليف ءلام رو»، «ءاليف ءلام ميم ساد»، «كاف ءحا يا اين ساد»، «تا ءحا» ت.ت. اياتار بار. سونداي – اق «ساد» پەن «قاف» سياقتى سۇرەلەر ارابتىڭ «س»، «ق» ارىپتەرىمەن اتالىپ، العاشقى اياتى دا وسىلاي باستالادى. جالپى جيىرما توعىز ءارىپتىڭ ون ءتورتى جيىرما سەگىز سۇرەنىڭ ءبىرىنشى اياتىن قۇرايدى. بۇل سۇرەلەردىڭ «باقارا» مەن «ءال عيمراننان» باسقاسى مەككەدە تۇسكەن اياتتارعا سانالادى. بۇلاردى عالىمدار «مۋقاتتاعا ارىپتەرى» دەپ اتايدى.
مۇسىلمان رومانتيزمىندەگى سوپىلىقسىز يسلام ونەرىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. سوپىلىق (قاي داۋىردە بولسىن) – قۇران – ءحاديستى ەڭ جوعارى دارەجەدە تاپسىرلەۋ (تالداۋ، ءتۇسىندىرۋ). سول سياقتى وسى ءبىر ۇلت وركەنيەتى كەڭىستىگىندەگى ءدىني-رۋحاني قۇبىلىستى ءبىز ميلەت ادەبيەتىندەگى يسلامدى شىنايى ءتىرىلتۋ، ونى وقىرماننىڭ ءومىر فيلوسوفياسىنا جانە الاشي دۇنيەنى وزگەرتۋ قۇرالىنا اينالدىرۋ دەپ تە سيپاتتاي الامىز.
ءابجاد ءىلىمىنىڭ مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا كوپ سەپتىگى تيگەن. جازۋ اۋىسسا دا، الاشتىڭ دۇنيەتانىمى اۋىسقان جوق. جاستاردىڭ جاڭا ءابجادتى ومىرگە اكەلۋىنىڭ دە تاريحي سەبەبى وسىندا جاتىر. بار ايتپاق بولعانىمىز – ءبىر ولەڭنىڭ ءوز بويىنا ادەبي ءۇردىستى كەلىستى دە، جاراسىمدى سىيدىرا بىلگەنى.
اقىن قالامىن اق قاعاز بەتىنەن الىپ كەتتى، ناتيجەسىندە ونىڭ جان سىرىن، ىشكى تولعانىسىن، ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامعا دەگەن كوزقاراسىن تانىتاتىن ماتىن-مونولوگ قالدى، ىشكى دۇنيەسىن اقتارعان ماتىن-مونولوگ دۇنيە ەسىگىن اشتى. ءماتىن وقىرمان تاراپىنان نە اقىننىڭ ۋاعىزى، نە ونىمەن وي جارىستىرۋى ءۇشىن پوەتيكالىق ءۇنىن ەستىرتۋدىڭ جولى دا بولىپ تابىلادى. ول ۇنگە اتتەڭ ساناۋلىلار عانا دەن قويادى. ءبىرى – ءوزى ءۇشىن تىڭ دۇنيەنى جولىقتىرسا، ەكىنشىسى – ونىڭ ادەبي-مادەني جاڭاشىلدىعىنىڭ جارشىسىنا اينالادى. ماسەلە وسى تىڭ دۇنيەنى جولىقتىرعاندار جايىندا. ولار اقىننىڭ وزدىك ءۇنىن وزگەلىك ۇنگە اينالدىرىپ، جاڭا ادەبي جىر جازۋ ءۇردىسىن ومىرگە اكەلەدى. جاستار ءبىرىن-بىرىن قايتالامايدى، جەتپەگەن جەرىن جەتكىزۋ ادەبي-ستيليستيكالىق تاسىلمەن بۇرىن بولماعاندى بولدىرىپ، بۇرىن تولماعاندى جۇتىندىرادى.
قازاق پوەزياسى الەمدىك دەڭگەيدەگى جىر جازۋ پروسەسىندە تۇركى الەمىنە ۇلگى بولا الاتىندىعىن تانىتىپ وتىر. ءبىز بۇنى بۇگىنگى جاستار شىعارمامشىلىعىمەن جەتە تانىسقان شاقتا ايقىن كوز جەتكىزەمىز.
الەمدىك ەستەتيكا، ونىڭ ىشىندە قازاق ەستەتيكالىق تانىم-تۇسىنىگى بابالار داستۇرىنەن الشاقتاپ، گەگەلدىك جانە باحتيندىك ەۋروپانىڭ ىزىمەن كەتتى. ال، جاستاردىڭ ادەبي ىزدەنىستەرى بىزگە الاش ەستەتيكاسىنا قايتىپ ورالۋعا ۇندەيدى. الاش ەستەتيكاسى ءوز كەزەگىندە باعزىدان تامىر تارتقان «تابيعيلىق» پەن «قوعامدىقتىڭ» سەلبەسۋىنىڭ ماڭگىلىك پروبلەمالارىنان تۇرادى. اقىنداردىڭ وسى ەكەۋىن بىرلىكتە الىپ جىر جازىپ جۇرگەندەرى بار. ءارقايسىن دەربەستىكتە الىپ پوەزيا بۇلاعىنىڭ كوزىن اشىپ، شىعارماشىلىعىن كوككە ورلەتىپ جۇرگەندەر بار. ءبىز وسىنىڭ ءبارىن بولماسا دا شەت جاعاسىن باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ پوەزياسىنا قاتىستى ءسوز ەتتىك.
تمد كەڭىستىگىندە ورىس ەستەتيگى ۆ.ۆ. بىچكوۆ مادەنيەتتى كلاسسيكالىق جانە پوستكلاسسيكالىق مادەنيەت دەپ ەكىگە ورىندى ءبولىپ ءجۇر. مىنە وسى مادەنيەتتەردىڭ قاي-قايسىنىڭ بولسىن بويىندا «ۇلىع وزگە» بار. بار ايىرماشىلىق – وسى مادەنيەتتەردەگى ونىڭ ايقىن جانە بۇلىڭعىر سەزىلۋىندە. وسى «ۇلىع وزگەدەن» – ۇلكەن مادەنيەت، پوست-مادەنيەت ءورىپ شىعادى. بار ايىرماشىلىق – ءتۇرلى مادەني-تاريحي تيپتەرگە جاتاتىن ۇلتتار اراسىنداعى كىمنىڭ «ۇلىع وزگەسىنىڭ» باعزىلىعىمەن وزگەلەرگە ۇستازدىعى. بۇرىنعى كلاسسيكالىق پوەزيادا وزگەنىڭ «ۇلىع وزگەسى» بايقالسا، ەندى جاستاردىڭ شىعارماشىلىعىندا الاشتىڭ «ۇلىع وزگەسى» بايقالىپ وتىرادى. وسى وزگەنى اشا الدىق پا، اشا العان جوقپىز با، وعان باعا بەرەتىندەر – پوەزيا سۇيەر الاش قاۋىمى. بىزدىكى – كوڭىلدەگى ويدى كوك دونەننىڭ اششى تەرىن شىعارىپ، پوەزيا المانىنداعى ءبىر تۇلپاردىڭ شىعارماشىلىق شابىسىنا وزدىك پىكىر ايتۋ.
ول پىكىردى «پوەزيا الەمى» باعدارلاماسىندا باۋىرجانعا قاتىستى اقىن اعاسى تالعات ەشەن ۇلى ايتىپ تا قويدى. بىزدىكى – سول ويدى ارى قاراي جالعاستىرۋ. ونى دۇرىستى جالعاستىردىق پا، الدە بۇرىستى جالعاستىردىق پا، ونى دا باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ پوەزياسىن قالت جىبەرمەي وقىپ، جالت ەتكەن اۆتورلىق جاڭاشىلدىعىنا قۋانىپ جۇرگەن جىرسۇيەر قاۋىم ايتا جاتار.
ابىل-سەرىك ءابىلقاسىم ۇلى الىاكبار
