باۋىرجان مومىش ۇلى دا الىپپەنى ورىسشا باستاعان. بۇكىل قىزمەتى ورىس تىلىندە ءوتتى. ءبىراق ول ءناعىز قازاق بولىپ قالدى.
ول ورىسشا سويلەگەندە ونىڭ اسقان شەشەندىگىنە، وي جۇيەسىنىڭ، لوگيكاسىنىڭ جامپوزدىعىنا، بيىك بىلىمدىلىگىنە ەڭ زيالىمىن دەگەن ورىستاردىڭ ءوزى تاڭ قالىپ، تاڭداي قاعار ەدى.
ءبىراق ول ورىسشا وقىعان باسقا كوپتەگەن قازاقتار سياقتى قازاق تىلىنەن بەزىنگەن جوق.
ونىڭ ورىس دوستارى وتە كوپ ەدى...
ول ادامنىڭ ۇلتىنا ەمەس، اقىل-پاراساتىنا، ادامگەرشىلىگىنە قاراي باعالايتىن.
ال ءوز حالقىن، ءوز قازاعىن اعىنان جارىلا، جانىنداي جاقسى كوردى. ونىڭ وتكەنىن، قازىرگىسىن، بولاشاعىن ويلاپ، قايرات قىلدى، كۇرەستى.
«جەڭىسكە تەك رۋحتىڭ كۇشتىلىگىمەن عانا جەتۋگە بولادى»، — دەيدى باۋىرجان مومىش ۇلى. ول حالىقتىڭ، ۇرپاقتىڭ رۋحى سىنباۋىن ارماندايدى.
«قوياندى قامىس ولتىرەدى، ەردى نامىس ولتىرەدى» دەگەن دانالىق ءسوز قازاقتىڭ رۋح تۋرالى، جاۋىنگەرلىك بولمىس تۋرالى بيىك فيلوسوفياسى. ونى باسقالاردان كەزدەستىرە بەرمەيسىڭدەر» دەيدى باۋىرجان مومىش ۇلى.
رۋح تۋرالى وسىنداي وزىق فيلوسوفياسى بار حالىق تۋرالى «كەيبىر شەشەن سىماقتار»: «ءبىز مال ەدىك، قاراڭعى ەدىك»، — دەگەندە مەنىڭ اشۋ-ىزام كەلەدى، — دەيدى باۋىرجان.
مۇنى ول سوناۋ سوعىس جىلدارى ايتتى. ال ءوز حالقى تۋرالى مۇنداي
قورلاۋ ءسوزدى ءدال ءقازىر ايتىپ جۇرگەندەردى قارا جەر قالاي عانا كوتەرىپ ءجۇر دەسەڭىزشى!
«وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن قازاقتىڭ ەكى-اق پايىزى ساۋاتتى ەدى، قالعاندارى سۋ قاراڭعى دەگەندى» ءبىزدىڭ زيالى دەگەندەرىمىز، بيلىك باسى دەگەندەرىمىز كۇنى كەشەگە دەيىن ءوز باياندامالارىنىڭ وزەگى ەتىپ ايتىپ كەلەدى. ءالى كۇنگە دەيىن ايتاتىندار بار.
ال باۋىرجان مومىش ۇلى سول سوعىس جىلدارىنىڭ وزىندە: «كەنەسارىدان ونىڭ كوزقاراسىنىڭ ماركس كوزقاراسىمەن سايكەس كەلۋىن تالاپ ەتۋگە بولمايدى»، — دەپ ايداي الەمگە جار سالدى.
وسىدان كەيىن ماسكەۋ، ماسكەۋدىڭ قازاقستانداعى قولشوقپارلارى باۋىرجان مومىشۇلىن قايدان جاقسى كورە قويسىن. بۇكىل كەڭەستىك يدەولوگيا، كۇللى ۇگىت-ناسيحات ءبىر جاق. باۋىرجان مومىش ۇلى ءبىر جاق. نوقتاعا باسى سىيماعان دەگەن وسى بولادى.
باۋىرجان مومىش ۇلى سول كەزدە ايتتى:
«ەگەر بىزدەر كازاك حالقىنىڭ بارلىق جاقسى داستۇرلەرىن كەرەگى جوق دەپ قۋالايتىن بولساق، اتا-بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بولساق، مۇنىڭ ءوزى پايدا بەرە قويار ما ەكەن؟» — دەيدى.
وتكەندى جەرمەن-جەكسەن ەتۋ – بولاشاق ۇرپاقتى ماڭگۇرتتىككە الىپ باراتىنىن باۋىرجان مومىش ۇلى بۇدان الپىس جىلداي بۇرىن ايتىپ قاتاڭ ەسكەرتتى.
قوعام، قوعامنىڭ تىزگىن ۇستارلارى مۇنى ەسكەرمەدى. ەندى سونىڭ زاردابىن ولەردەي باستان كەشىرىپ، ءتىپتى مىنا تاۋەلسىز دەگەن زاماننىڭ وزىندە «مەملەكەتتىك ءتىل» ماسەلەسىمەن اۋرە -سارساڭبىز.
1943 جىلى 8- ناۋرىزدا باۋىرجان قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆقا مايداننان حات جازدى.
سوندا ول مەن جاۋدى جايراتىپ جاتىرمىن، مەن اتاقتى باتىرمىن دەمەيدى. رەسپۋبليكا باسشىسىنا حالىق تاعدىرىنا اراشا ءتۇسۋدى امانات قىلادى.
«اسىق، شىلىك، جاسىرىنباق ويناۋ؛ جارىس، كۇرەس، اقسۇيەك ويناۋ جاستاردى ەپتىلىككە، شەبەرلىككە، ايلاكەرلىككە، مەرگەندىككە، شيراقتىققا، تاباندىلىققا... تاربيەلەيدى.
قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنداعى بارلىق جاقسى داستۇرلەر بۇگىنگى تاڭدا كايتا سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. حالىق دانالىعىنىڭ التىن قازىناسى ءبىزدىڭ جەتىستىگىمىزگە اينالىپ، ءبىلىمىمىز بەن تاجىريبەمىزدى بايىتىپ، ىستەرىمىزگە قولعابىس جاساۋعا ءتيىس».
ءدال سول كەزدە، 1943 جىلى مىنا مەن ءۇشىنشى سىنىپتا وقۋشى ەدىم. سوعىستىڭ سورماڭداي بالالارىنىڭ ءبىرى ەدىم. اسىق ويناساق ءمۇعالىم ۇرساتىن، بريگادير: «ە، اسىقتا باسىڭ قالعىر» دەپ قۋالاپ جۇمىسقا سالاتىن.
ال باۋىرجان مومىش ۇلى بولسا، ۇكىمەت باسشىسىنا بالالاردى شىنىقتىر، شيرات، شىمىر ەت دەپ وتىر.
ول ەندى سوعىس كەزى دەدىك. ال ءدال ءقازىر شە؟ باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وسى وسيەتى وسى كۇنگى ۇكىمەتكە دە وتە - موتە قاتىستى.
ەسىتەر قۇلاق، تۇسىنەر جۇرەك، پايىمدار اقىل-وي بولسا، باۋىرجان مومىش ۇلى ايتۋىنداي -اق ايتتى.
«كوكپار، بايگە، اۋدارىسپاق باتىلدىققا، ەپتىلىككە، بۇلشىق ەتتى شىنىقتىراتىن، قۇمارلىقتى وياتار، ەسەپپەن تاۋەكەلگە بەل بايلاۋعا، ءتىپتى ءوزىنىڭ ارى مەن اتاعى ءۇشىن ولىمگە باس تىگۋگە دەيىن باراتىن ءداستۇرلى ۇلتتىق سپورتتىق ويىندار...
ءبىزدىڭ شوقىنعاندار بۇل يگى داستۇرلەردى كۇنى وتكەن نارسە دەپ قاراپ، جاۋىنگەرلىك قاسيەتتى تاربيەلەۋ ىسىنە قولدانۋعا مەنسىنبەي، ەلەمەي، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وتكەن پرەدسەداتەلدىڭ ۇستەلىندە وتىرعان، مەملەكەتتىك تۇرعىدا وتىرعان، مەملەكەتتىك تۇرعىدا ويلاي المايتىن ادامدار قۋدالاپ كەلدى».
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ۇلت، ۇرپاق تاعدىرىنا بايلانىستى وسى حاتىنا نۇرتاس وڭداسىنوۆ جاۋاپ بەردى مە، بەرمەدى مە — ونى ءبىز بىلمەيمىز. ءبىراق اقيقات ايتادى: بۇل حات تەك وڭداسىنوۆقا عانا ارنالماعان. مەملەكەت، ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستايتىن كەلەشەك باسشىلارعا دا ارنالعان.
«تاربيە جۇمىسىنداعى وسىنداي سوراقى جاڭساقتىقتىڭ سالدارىنان جاستاردىڭ كەيبىر بولىگى ادام تانىماستاي ادەپسىز، جەڭىل ويلى، ناشار، ەبەدەيسىز، قوپال بولىپ ءوسىپ كەلەدى؛ ءتىپتى سۋ جۇرەك، قاجىرسىز، باس قامىن عانا ويلايتىندار ۇشىراسادى».
باۋىرجان مومىش ۇلى بۇل قاسىرەتتى جازعالى بەرى جارتى عاسىردان الدەقاشان اسىپ كەتتى.
وسى دەرت اسقىنداماسا، ازايعان جوق. دەمەك باۋىرجان وسيەتى ەل قامىن، بولاشاق قامىن ويلايمىن دەسە،ۇلT نامىسىن قورعايمىن دەسە، ادامداردى ازدىرماي، توزدىرماي، اسىلداندىرۋعا اسا زەر سالعانى كەرەك-اق قوي.
ءدال ءقازىر مال تۇقىمىن اسىلداندىرايىق دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلا باستادى. ال ادام تۇقىمىن، ۇلت ءناسىلىن اسىلداندىرايىق دەپ ەشكىم جاق اشپايدى.
جارمەڭكە جارىسىندا 51 پۇت كىردىڭ تاسىن كوتەرگەن بالۋان شولاق قايدا؟!
كۇرەستە الەم چەمپيونى اتانعان قاجىمۇقان قايدا؟!
«اۋزى تۇكتى» دۇشپاندارىن لاكتايىن باقىرتقان ءيمانجۇسىپ قايدا؟!
ولار قيالدان جاسالعان ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى ەمەس؛ ولاردىڭ كوزىن كورگەندەر بىرەن-ساران بولسا دا ءالى دە بار عوي. وسىنداي اسىل سۇيەك دارابوزداردى تۋعىزعان قازاق حالقى ورنىندا، ءوز وتانىندا وتىر عوي. حالىق اسىلداردى تۋعىزباۋى مۇمكىن عوي. تەك ولاردى ىزدەپ تاۋىپ، باۋلۋ ءۇشىن باسشىلاردا يمان، ىقىلاس، ىجداھات، نامىس بولۋى كەرەك...
قىزىل ديكتاتۋرا باتىر دەگەن اتاقتى وعان كوزىنىڭ تىرىسىندە قيمادى. قيماعانى بىلاي تۇرسىن، ونى قۇدالادى:
— ۇلتشىل، — دەدى.
ۇلتشىلدىعى — پاتريوتتىعى، وتانسۇيگىشتىگى، ۇلت سۇيەرلىگى.
— باسىنا نوقتا سالدىرمايدى، ايتقانىڭا كونبەيدى، ايداۋىڭا جۇرمەيدى، — دەدى قىزىل ديكتاتور.
باۋىرجان مومىش ۇلى وكىمەتتىڭ وتىرىكشىلدىگىنەن جەرىدى. كونستيتۋسيادا ءبارى ادەمى: وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى تەڭ پراۆولى، ءبارى مامىراجاي. ال شىندىعىندا بارلىق رەسپۋبليكالاردى، بارلىق ۇلتتاردى جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساتى ءجۇردى، بايلىقتىڭ ءبارىن ماسكەۋ تارتىپ الدى. قازاق ەمەس، قىرعىز ەمەس، تاتار ەمەس، باشقۇرت ەمەس، «كەڭەس حالقى» دەگەن شىقتى.
— باۋىرجان قوعامنان تىسقارى تۇرعان ادام، قوعامنان تىسقارى تەك ايۋان عانا بولادى، — دەپ كەڭىردەكتەرىن سوزا، قىزىل ديكتاتورعا جاعىمپازدانا ايقايلادى.
باۋىرجان وندايلار تۋرالى:
— مەنىڭ جاۋلارىم كوپ. جاۋ تاۋىپ الۋىم وڭاي. ءبىراق بايىبىنا بارساق، ولار ماعان جاۋ دا ەمەس. مەن ولاردىڭ وزدەرىمەن ەمەس، ولاردىڭ بويلارىنداعى مەرەزبەن كۇرەستىم، — دەدى. — مۇنىمدى از عانا ادامدار بولماسا، كوبىسى تۇسىنگەن جوق. اگاراكي، رۋحاني كور سوقىرلار مەنى جاۋ ساناسا، مەيلى، سولاي-اق بولسىن. ولاردىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلىپ، مەن ءوزىمنىڭ اق جولىمنان قايتپاق ەمەسپىن. مەن قۇدايدان جاۋدىڭ شىرىكتەرىن ەمەس، ىرىلەرىن تىلەدىم. ءبىراق تاعدىر ماعان دوستاردىڭ الىپتارىن، دۇشپانداردىڭ باقا-شايانىن بۇيىرتتى. ال ناعىز جاۋلاردى مەن سوعىستا عانا كوردىم.
مىنە، باۋىرجاننىڭ كرەدوسى، عۇمىرىنىڭ ماقسات - مۇراتى، مىق شەگەسى.
شەرحان مۇرتازا، جازۋشى
«اقىندار مەن اكىمدەر» جيناعىنداعى
«رۋح پەن نامىستىڭ تورەسى» ماقالاسىنان ىقشامدالىپ الىندى
ماقالانى كوشىرىپ باساردا گيپەرسىلتەمەسىن كورسەتۋگە مىندەتتىسىز.
