تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا ەڭ جاۋاپتى، كۇردەلى لاۋازىمدى قىزمەت، ول – اكىمدىك قىزمەت. بۇگىندە «اكىم بول، حالقىڭا جاقىن بول» دەگەن قاعيداعا ادالدىق تانىتىپ جۇرگەن اكىمدەردى ساۋساقپەن ساناپ الۋعا بولادى. اكىمدىك قىزمەتتىڭ ابىروي-بەدەلىن اسقاقتاتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى – الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ.

 

ول تۋرالى

ماماندىعى قۇرىلىسشى اماندىق مىرزا الماتىنىڭ تالاي نىساندارىن سالۋعا قاتىسىپ، قۇرىلىس سالاسىندا مول تاجىريبە جيناقتاعان مامان. تاۋەلسىزدىك جىلدارى اماندىق عابباس ۇلى الماتى قالاسى اكىمدىگىنە قاراستى اۋدانداردى باسقارىپ، وڭتۇستىك استانامىزدىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. ال 2001 جىلدان بەرى الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى، ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارعانى بارشاعا ءمالىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اماندىق عابباس ۇلى – جەر ءجانناتى جەتىسۋدىڭ ءتول پەرزەنتىنە اينالىپ كەتكەن ازامات.

ءيا، باتالوۆ – سوڭىنان ءسوز ەرتپەگەن ەلىمىزدەگى سۇڭعىلا باسشىلاردىڭ ءبىرى. ول ءاربىر ىسىنە جارناما جاساۋعا قۇلىقتى ەمەس. قازىرگى تاڭدا كەيبىر اكىمدەر الەۋمەتتىك زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن استىرتىن بايلانىسىپ، ءوزىنىڭ رەيتينگىسىن قولدان كوتەرۋگە ىنتىزار ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ال بۇلايشا جارناما جاساۋ باتالوۆقا جات دۇنيە. سول اكىمدەردىڭ رەيتينگىسىندە الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى ءوزىنىڭ ىسكەرلىگىمەن ءتىزىمنىڭ باس جاعىندا جۇرەدى.

جالپى، بۇل كىسىنى بىلەتىندەر اڭگىمەلەسكەندە اشىق-جارقىن، تابيعاتىندا دەگدارلىق پەن تازالىق بار، وتباسىندا تازا قازاقى تاربيە العان ادام دەسەدى. ەستۋىمىزشە، جاستايىنان ىسكە شوگەل، قاعىلەز بولعان كورىنەدى. وسى ەكى مىنەزى ونىڭ بيلىك باسپالداعىنداعى «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋىنا» سەپتەسكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سونداي-اق، ومىرلىك تاجىريبەسىندە ىردۋ-دىردۋعا، جەڭىل اتاققا قىزىقپاعانىن دا باتالوۆتىڭ باستى ەرەكشەلىگى دەيتىندەر كوپ.

 

باتالوۆتىڭ بالاعا جاۋابى

ەل باسقارعان ازاماتتار سىن ساعاتتا دا حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق اسىپ، ازاماتتىق تانىتۋى ماڭىزدى. «ەر باسىنا كۇن تۋسا، ەتىگىمەن سۋ كەشەر، ات باسىنا كۇن تۋسا، اۋىزدىقپەن سۋ ىشەر». دانا حالقىمىزدان بۇگىنگە جەتكەن قورعاسىن ويى، سالماقتى ءسوزى. اماندىق عابباس ۇلى وبلىس اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعاندا ءدال وسىنداي ەل باسىنا كۇن تۋدى. اقسۋ اۋدانىنا قاراستى قىزىلاعاش اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىنا تۇسكەن 2010 جىلعى ناۋرىزدىڭ 11-ىندەگى قاسىرەت وبلىس تاريحىنداعى ازالى كۇنگە اينالدى. وقيعانى قايتالاپ ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق.



ءبىراق سول كەزدە ب ا ق وكىلدەرى اماندىق عابباسۇلىن سىن ساداعىنىڭ استىنا العانىن ۇمىتا قويعان جوقپىز. تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر. قيىن كەزەڭدە ابەكەڭ جۋرناليستەرمەن سالعىلاسىپ جاتپادى. اياعىنا رەزىڭكە ەتىگىن كيىپ، دۇلەي اپاتتىڭ سالدارىن جويۋ ءۇشىن كۇن-تۇن دەمەي قاراپايىم ادامدارمەن بىرگە ەڭبەك ەتتى. سول كەزدە قايعىدان قان جۇتقان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ مۇڭ-زارىنا قۇلاق اسىپ، بارىنە شىدامدىلىق تانىتتى.

باتالوۆ وبلىس باسشىسى بولعالى بەرى سول قاراپايىم مىنەزىنەن اينىعان ەمەس. كۇنى كەشە عانا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى «نۇرتىلەۋدەن اماندىق باتالوۆقا اشىق حات» اتتى (ءبىر جاسقا تولماعان ءسابيدىڭ اتىنان جازىلعان ءۇشبۋ حاتتى) ماتەريال جاريالاعاندا اكىم ءۇنسىز قالماي، ءبىر جاسقا تولعان بالانىڭ وتباسىنا قامقورلىق جاساپ، ازاماتتىق تانىتتى. تالعار اۋدانى، كەڭدالا اۋىلىندا بىرەۋدىڭ سىز ۇيىندە پاتەر جالداپ تۇرعان كىشكەنتاي نۇرتىلەۋدىڭ مۇڭىنا قۇلاق اسقان اماندىق عابباس ۇلى 8 بالالى وتباسىنىڭ ءۇيلى بولۋىنا جاردەمدەسكەنىن كوزىمىز كوردى.

بۇگىندە ءقازاقتىلدى باسىلىمدار قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن اكىم-قارالارعا مۇمكىندىگىنشە  جەتكىزىپ كەلەدى. ءبىراق ماقالا شىققاننان كەيىن بار ماسەلەنىڭ وڭ باعىتتا شەشىلىپ جاتپاعانىن دا بىلەمىز. بۇدان كەيىن كەيبىر ارىپتەستەرىمىز «ءقازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جانايقايى جوعارىعا جەتپەيدى» دەپ كەيىستىك ءبىلدىرىپ جاتادى. شىندىعىندا بۇلاي دەپ كەسىپ ايتا الماس ەدىك.

ءقازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ بەتىندە جاريالانعان ماقالالاردى كەيبىر ەل باسقارعان ازاماتتار ءتيىستى دەڭگەيدە ءمان بەرمەيدى. كەيدە مۇنىڭ ءوزى اكىمدەردىڭ باسىنا تاياق بولىپ ءتيىپ جاتاتىنىن دا كورىپ ءجۇرمىز.

ءبىراق ەلىمىزدە ۇلت باسپاسوزىنە بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن باتالوۆ سىندى ءبىرلى-جارىم ازاماتتار بار. ولاردى اقپارات قۇرالدارىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى ەسەپكە الىپ، ارەكەت ەتەتىن اككى ساياساتكەرلەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى.

 

ونىڭ باستامالارى

اماندىق باتالوۆتىڭ اكىمدىك قىزمەتتى قولعا العانىنا ءبىر جىلدان اسىپ، ەكىنشى جىلعا تاياپ قالدى. جۇمىسقا ىقىلاسى بار ادام وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءبىر ءىستىڭ باسىن قايىرىپ تاستايدى. الىپ مەگاپوليس الماتىنى باۋىرىنا باسقان الماتى وبلىسى ءۇشىن ماڭىزدى سالا – اۋىل شارۋاشىلىعى ەكەنى ءسوزسىز.

ۇزاق جىل جەتىسۋدا جۇمىس ىستەپ، مول تاجىريبە جيناعان اماندىق عابباس ۇلى اكىم بولعان كۇننەن باستاپ ءوڭىردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن وركەندەتۋگە كۇش سالىپ كەلەدى. تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن جەتىسۋ جەرىنىڭ كەيبىر سۋارمالى جەرلەرىنە سۋ جەتكىزەتىن سەمەنت ناۋلار نارىقتىق قيىنشىلىقتار قوس وكپەدەن قىسقان كەزەڭدە قيراپ، جارامسىز بولىپ قالعانى جاسىرىن ەمەس.

قازىرگى تاڭدا باتالوۆ سول گيدروتەحنيكالىق عيماراتتارىن قايتا قۇرىلىمداۋ ءۇشىن يسلام دامۋ بانكىنەن ينۆەستيسيا تارتىپ، بۇل باعىتتا قىزۋ جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىمدار تولىقتاي ىسكە قوسىلاتىن بولسا، وڭىردەگى سۋارمالى جەرلەردىڭ كولەمى ارتىپ، جەر ەمگەن شارۋالاردىڭ مەيماناسى تاسيتىنى ءسوزسىز. الماتى وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن كەشەندى گيدروتەحنيكالىق نىساندارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان اماندىق عابباس ۇلىنىڭ ءوڭىردىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىن قالىپقا كەلتىرۋگە كۇش سالۋىن ستراتەگيالىق ماقساتتى كوزدەگەن ماڭىزدى ىستەردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەۋگە تولىق قۇقىمىز بار.

الماتىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى جايىندا اڭگىمە بولسا، ءتىل ۇشىنا تۋريزم سالاسى ورالا كەتەتىنى بەلگىلى. ءيا، جەتىسۋدىڭ قاي پۇشپاعىنا تۋريستىك كەشەن سالاساڭىز دا ءوزىن اقتايتىن الىپ كەشەنگە اينالىپ شىعاتىنى بەلگىلى. بۇل رەتتە وبلىس باسشىسى الاكول مەن بالقاشتىڭ جاعالاۋىندا تۋريستىك بازا سالىپ، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر.

ءقازىر الەمنىڭ ءار جەرىندە كىسى بولجاپ بولمايتىن دۇربەلەڭ تۋىپ تۇر. قازاقستاندىق تۋريستەر ءجيى بەت تۇزەيتىن تۇركيادان دا مازا قاشقان. مىسىر، تاياۋ شىعىسقا اياق اتتاپ باسۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ىرگەدەگى قىرعىزدار تولقىعان كەزدە ىستىقكولگە جەتۋ مۇڭعا اينالادى. ەندى قايتپەك كەرەك؟

 

جەتىسۋدا نە وزگەردى

وسىنداي كەزەڭدە وتاندىق ءتۋريزمدى دامىتىپ، حالىقتى ءوز جەرىمىزدە دەمالدىرۋعا داعدىلاندىرۋدىڭ ورايلى ءساتى تۋىپ تۇرعانى كىمدە بولسا بايقار ەدى. سوندىقتان الاكولگە اۋەجاي سالىپ، ەلىمىزدەگى تۋريستەردى الاكولگە بۇرۋ دا باتالوۆتىڭ ماڭىزدى باستامالارىنىڭ ءبىرى دەسەك بولادى.

قازىرگى تاڭدا الاكول مەن الماتىنىڭ اراسىنداعى جول جوندەلگەن. ءبىراق وزگە ايماقتار ءۇشىن الاكول ءالى الىس بولىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. ەگەر باتالوۆتىڭ ويعا العان ءىسى تولىقتاي ىسكە اسىپ، الاكولمەن اۋەقاتىناسى ىسكە قوسىلاتىن بولسا، دەمالۋشىلاردىڭ قاراسى كوبەيەتىنى ءسوزسىز. قۇرىلىس سالاسىندا مول تاجىريبە جيناعان اماندىق مىرزانىڭ اۋەجاي سالۋعا تاۋەكەل ەتۋىن ۇلكەن ەرلىك دەپ باعالاۋعا بولادى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە الاكول قازاقستان ءتۋريزمىنىڭ ورتالىعىنا اينالادى. اماندىق باتالوۆتىڭ اۋەجايى سول ارمانىمىزدى جاقىنداتا تۇسەتىنىنە سەنىمىمىز زور.

الماتى وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى جايىندا اڭگىمە قوزعاعاندا قانت قىزىلشاسى جايىندا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. سوڭعى جىلدارى وڭىردە قانت قىزىلشاسىن ءوسىرۋ كولەمى كۇرت تومەندەپ، ەلىمىزدەگى قانت زاۋىتتارى سوناۋ لاتين امەريكاسىنان قانت قامىسىن تاسىمالداپ اۋرەگە تۇسكەنىن بىلەمىز. ءيا، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، قۇرامىنىڭ 95 پايىزى قانتتان تۇراتىن قامىس قۇراعىن كوك تەڭىزدىڭ ار جاعىنان تاسىمالداپ، قانت ءوندىرۋ ءتيىمدى ەكەن. ءيا، ونىمدىلىگى جاعىنان قانت قامىسى قانت قىزىلشاسىنا دەس بەرمەيتىنىن ءبىز دە بىلەمىز. سوندىقتان كاسىپكەرلەردىڭ قانت قامىسىنا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرادى.

ۇزاق جىلدار بويى الماتى وبلىسىنىڭ شارۋالارى ەككەن قانت قىزىلشاسىنىڭ دا وزىندىك ارتىقشىلىقتارى بار. قانت قىزىلشاسىنىڭ قالدىعى مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن تاپتىرمايتىن ازىق. سوندىقتان اماندىق باتالوۆتىڭ وبلىس ەڭبەككەرلەرىن ۇيرەنشىكتى كاسىبىمەن قايتا قاۋىشتىرۋعا كۇش سالۋىن وڭ شەشىم دەپ باعالاۋعا بولادى.

كەز كەلگەن كاسىپكەر مول ءونىم الىپ، مول پايداعا كەنەلۋدى كوزدەيدى. ال اكىم بولسا، بۇل ىستە كەشەندى تۇردە ويلانۋى ءتيىس. ەرتەڭگى كۇنى قانت قامىسىنان قانت وندىرۋگە داعدىلانعان كاسىپورىندار الەمدە ورىن العان جاعدايعا بايلانىستى ەلىمىزگە قانت قامىسىن جەتكىزە الماي قالسا، تالاي ادام جۇمىسسىز قالىپ، كاسىپورىننىڭ ەسىگىنە قارا قۇلىپ سالىناتىنى بەلگىلى.

بۇدان كەيىن وبلىستىڭ ەكونوميكاسىن دۇرىس جوسپارلاماعان اكىم كىنالى بولىپ شىعاتىنى جاسىرىن ەمەس. الماتى وبلىسىندا اماندىق باتالوۆتىڭ قانت قىزىلشاسى القابىنىڭ كولەمىن ارتتىرۋ وسىنداي ءقاۋىپتى الدىن الۋ ءۇشىن ويلاستىرىلعان جوسپارلى ءىس-شارا دەپ باعالاعان ءجون. بۇل تۋراسىندا اكىم جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋىندە بىلاي دەگەن ەدى:

– «جەتىسۋ» اكك ۇك اق-نىڭ قاتىسۋىمەن فرانسۋزدىق تۇقىم الىنىپ، 6 سەرۆيستىك-دايىنداۋ ورتالىقتارى قۇرىلدى، 1 ملرد تەڭگەگە جۋىق قاراجاتقا 161 اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسى، سونىڭ ىشىندە قانت قىزىلشاسىن تاسىمالدايتىن 22 اۆتوماشينا ساتىپ الىندى. ناتيجەسىندە 4020 گەكتارعا قانت قىزىلشاسى سەبىلىپ، 5 مىڭ ادام، ونىڭ 215ء-ى زاۋىتتا جۇمىسپەن قامتىلدى. جينالعان 121،3 مىڭ توننا ءتاتتى تۇبىردەن 12 مىڭ توننا قانت وندىردىك. باسقاشا ايتقاندا، ءبىز يمپورتالماستىرۋ جونىندەگى جۇمىستاردى باستاپ كەتتىك، – دەگەنى ەسىمىزدە. وسىلايشا الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى 2020 جىلعا دەيىن وڭىردەگى قىزىلشا القاپتارىنىڭ كولەمىن 14 مىڭ گەكتارعا دەيىن ۇلعايتۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل مەجەگە قول جەتكەندە ەلىمىز ءوزىن قانتپەن تولىقتاي قامتىپ، مىڭداعان ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ، وزگە دە سالالارعا شاراپاتىن تيگىزەتىنى انىق.

ءۇش سالا بويىنشا قولعا العان ىستەردى باتالوۆتىڭ باتىل باستامالارى دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار. سوندىقتان جەرگىلىكتى جەردىڭ قولايىنا جاعاتىن ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتى دامىتۋعا كۇش سالعان اماندىق عابباس ۇلىنىڭ ىس-ارەكەتى وزگە ارىپتەستەرى ءۇشىن  ۇلگى بولارلىق ءىس دەپ ەسەپتەيمىز.

نۇرلان جۇماقانوۆ

(ماقالانىڭ باستى فوتوسى "كاراۆان" گازەتىنىڭ سايتىنان الىنعان)