جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە اۋىز ادەبيەتىندەگى ولەڭ-جىر، تاقپاق، جاڭىلتپاش، ەرتەگى، ماقال-ماتەل، جۇمباقتار، شەشەندىك سوزدەر، تيىم سوزدەر، ساناماقتار ءار تاربيەشىنىڭ جۇمىسىندا نەگىزگى ورىن الۋى ءتيىس. وسى سالالاردى بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي جانە ولاردى جالىقتىرىپ المايتىنداي ەتىپ، بويلارىنا ءسىڭىرۋ ءارى ولاردىڭ تىلدەرىن دامىتۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى، ءسابي جاستان باستاپ بالالارعا ەرتەگى تىڭداتىپ، حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن سۋسىنداتۋ كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ويىنىڭ ۇشقىرلىعىنا، ءتىلىنىڭ بايلىلىعىنا، سانا – سەزىمىنىڭ ءوسىپ دامۋىنا كوپ اسەرىن تيگىزەدى.
حالىقتىق تالىم-تاربيەدەگى ساناماقتار بالانى تەز ساناۋعا جانە دە اۋىزشا ەسەپتەردى تەز ۇيرەنۋگە تاربيەلەيدى. «ويلايىق تا، وينايىق»، «شەشەندىككە باۋلۋ»، «ويناي ءبىل، ويلاي ءبىل»، «سەرگىتۋ جاتتىعۋلارى»، «ادەمىلىك، ادەپتىلىك» اتتى كىتاپشالار 5-6 جاستاعى بالالارمەن ويىن تۇرىندە وتكىزىلەتىن ساباقتا قولدانۋعا بولادى.
ساناماقتى حالىق نەگىزىنەن جاس بالاعا سان ۇيرەتۋ ماقساتىندا شىعارعان. ساناماق بالاعا ساندى ۇيرەتەدى، ءارى دۇنيە تانىتادى، ءارى بالانىڭ قيسىندى ويلاۋى مەن ماتەماتيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتادى. بالالاردى شەشەندىككە باۋلۋدا بيلەرمەن حانداردىڭ، اقىندار مەن شەشەندەردىڭ، دانىشپانداردىڭ ونەگەسىن ۇنەمى ۇيرەتىپ وتىرۋ قاجەت. حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ىشىندەگى بالالاردىڭ ەڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىنى ەرتەگىلەر.
حالىقتىق شىعارمالار ىشىندە بالانى دۇرىس، انىق سويلەۋگە ۇيرەتەتىن، ءتىلىن جاتتىقتىرۋعا بەيىمدەيتىن جانر جاڭىلتپاشتار مەن جۇمباقتار. جاڭىلتپاشتار ارقىلى سوزدەردى دۇرىس سويلەۋگە جەكە دىبىستاردى الماستىرماي دۇرىس ايتۋعا ۇيرەتەدى، ال جۇمباقتار بالانى بايقاعىشتىققا، تاپقىرلىققا باۋلىپ، وي-قيالىن ۇشتاۋعا اسەر ەتەدى.
مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردى ءوز انا تىلىندە سويلەۋگە ۇيرەتۋدە، تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدا ولاردىڭ سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋعا، ءسوز قۇراستىرىپ سويلەۋىنە، سوزدىك قورىنىڭ مولايۋىنا باسا كوڭىل بولگەن ءجون. سابيلەردىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، ويىن ورىستەتىپ، ءتىل بايلىعىن جەتىلدىرۋدە كوركەم ادەبيەتتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.
بالاباقشادا ءتىل دامىتۋ جۇمىستارىن اينالا قورشاعان ورتامەن، سونداي-اق كوركەم ادەبيەتپەن تانىستىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. بالاعا اڭگىمەلەپ ايتۋعا، وقىپ تىڭداۋعا، جاتتاۋعا ارنالعان ماتەريال ونىڭ دامۋ دەڭگەيىنە، جاس شاماسىنا لايىقتى بولعانى ءجون. ادەبي شىعارمالاردىڭ ءتىلى جەڭىل دە، كوركەم، بالاعا تۇسىنىكتى، ولاردىڭ ءسوز قورىن جاڭا سوزدەرمەن بايىتاتىنداي بولۋى كەرەك.
ەرتەگى – ادام دانالىعىنىڭ قيال-عاجايىپ تۋىندىسى، ول ادامدى قۋانىشقا كەنەلتەدى، ءوز كۇشىنە، بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىن ۇشتاپ، باتىرلىققا، ادامگەرشىلىككە، شىنايىلىققا تاربيەلەيدى. حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ىشىندەگى بالالاردىڭ ەڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىنى ەرتەگىلەر. بالالارعا ەرتەگىنى اڭگىمەلەپ بەرگەننەن كەيىن ونى ساحنالاپ قويىپ، جانە قۋىرشاق، ساۋساق تەاترلارى ارقىلى كورسەتىپ ۇيرەتكەن ءتيىمدى.
قازاق ەرتەگىلەرى ادامدى سيقىرلى كۇشتەرمەن تاڭعالدىرادى: سامۇرىق قۇستىڭ الىپتىعى، ادامشا سويلەيتىن شالقۇيرىق، جاندىكتەر دە بار... بۇل عاجايىپ كەيىپكەرلەر ەرتەگىدەن ەرتەگىگە «كوشىپ» جۇرەدى. ەرتەگى مەن كەيىپكەرلەردىڭ اتتارى ءارتۇرلى، سيۋجەتتەرى ۇقساس بولىپ كەلەدى. بالاعا ادامدىق قاسيەتتىڭ ءنارى ەرتەگى ارقىلى انا سۇتىمەن قوسا سىڭىرىلەدى. ويتكەنى، ونىڭ جانى كۇنادان پاك، تازا، كوڭىلىندە كۇدىك جوق. ءبارىمىز دە جاقسى، جانعا جايلى، راحات تاباتىن ەرتەگىنى تىڭداپ، سول ەرتەگىلەردەن ادام بويىنا كەرەكتىنى ءسىڭىرىپ وستىك. بالا جانىن قورەكتەندىرەتىن رۋحاني قور – اينالاداعى بارلىق تابيعات بولمىسى، جاندى ماقۇلىقتىڭ بارىمەن تابىستىراتىن، تەرەڭ دە تاڭعاجايىپ سىرلارعا تولى ەرتەگىلەر.
تاربيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى – دەنى ساۋ، ۇلتتىق سانا-سەزىمى ويانعان، رۋحاني ويلاۋ دارەجەسى بيىك، مادەنيەتتى، پاراساتتى، ار-وجدانى مول، ەڭبەكقور، ىسكەر، بويىندا باسقا دا يگى قاسيەتتەر قالىپتاسقان ۇرپاق تاربيەلەۋ. ەرتەگىنىڭ رۋحاني تاربيەلىك ءمانى زور. ول – بالالارعا رۋحاني ءلاززات بەرىپ، قيالعا قانات بىتىرەتىن، جاس بالانىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە قاجەتتى نارسەنىڭ مول قورى بار رۋحاني ازىق. رۋحانيلىق – جەكە تۇلعانىڭ نەگىزگى ساپالىق كورسەتكىشى. رۋحانيلىقتىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى قالىپتاسادى، ار-ۇيات، ءوزىن-وزى باعالاۋ جانە ادامگەرشىلىك ساپالارى داميدى. مۇنىڭ ءوزى مەيىرىمدىلىككە، ىزگىلىككە شاقىرادى.
بالالىق شاقتان بالالاردى قورشاعان بولمىسقا دۇرىس تۇسىنىكتى تاربيەلەۋ قاجەت. ارينە، بالا قورشاعان ورتامەن ءوزى تانىسادى. دەگەنمەن، وتباسى، بالاباقشا بالادا بولمىسقا دەگەن بەلسەندى تانىمدىق قاتىناستى وياتۋعا باعىتتالۋى كەرەك. بولمىسقا تانىمدىق قاتىناستى وياتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ ءبىر جولى – ءومىردى تىكەلەي باقىلاۋدان باسقا تانىمدىق ادەبيەتتەردە جاتىر. بۇگىنگى كۇنى وقىتۋعا قويىلىپ وتىرعان تالاپتاردىڭ ءبىرى – ءومىر شىندىعىن بالالارعا حالىق اۋىزەكى شىعارماشىلىعى ارقىلى كورسەتۋ، ونىڭ نەگىزىندە بالالاردىڭ ءوي-ورىسىن، قيالىن، ەستەتيكالىق جانە ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىن دامىتا وتىرىپ، ولاردىڭ حالىق شىعارماشىلىعىنا سۇيىسپەنشىلىك، ەڭبەكسۇيگىشتىككە دەگەن كوزقاراسىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى.
ەگەر حالىق ەرتەگىلەرىنە پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قارايتىن بولساق، مۇنىڭ جاسوسپىرىمدەرگە تانىمدىق اسەرى جوعارى. حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرى عاسىرلار بويى جاسالعان حالىق شىعارماشىلىعى بولعاندىقتان ونىڭ ىشىنەن كوركەم ءتىل دە، تەرەڭ وي دا، تاماشا ۇزدىك كەيىپكەرلەر دە تابىلادى.
5-6 جاستاعى بالالارعا كىتاپتان كولەمدىرەك ەرتەگى، اڭگىمە وقىپ بەرىپ، وقىلعان شىعارمانى 15-20 مينۋت تىنىش تىڭداي بىلۋگە، اڭگىمەلەپ بەرۋگە ۇيرەتۋ قاجەت. سونداي-اق وقىلعان اڭگىمە، ەرتەگى مازمۇنىنا ساي ءبىر وقيعا توڭىرەگىندە (دەمالىستا، ساياحاتتا) سۋرەت بويىنشا اڭگىمە قۇراپ ايتۋعا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك. مىسالى. «شالقان» ەرتەگىسىندەگى كەيىپكەرلەردى رەت-رەتىمەن قويۋ ارقىلى بالا ەرتەگىنى تولىقتاي ايتىپ شىعۋعا تالپىنادى.
شىعارمالاردى وقىتقان كەزدە قوعامدىق ومىرگە، ىس-ارەكەتتەرگە بايلانىستى جاڭا سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ وتىرعان ءجون. كوركەم ادەبيەت ارقىلى بالا ءتىلىن دامىتۋدا تەك قانا ەرتەگى، ولەڭ، اڭگىمەمەن شەكتەلمەي جۇمباق، جاڭىلتپاش، ساناماق، ماقال-ماتەل تۇرلەرىنىڭ دە ءمانى زور.
بالا ءتىلىن دامىتۋعا كوركەم ادەبيەت تۇرلەرىن ورىندى پايدالانا بىلگەن ءاربىر تاربيەشى بالانىڭ ساناسىن ارتتىرا وتىرىپ، تۇسىنىگىن كەڭەيتىپ، ۇعىمىن بايىتادى.
بالاباقشاداعى بالاعا بەرىلەتىن بۇگىنگى تاربيەنىڭ ەڭ وزەك الاتىن جەرى – ول اتا-بابادان قالعان اسىل مۇرا. ءبىز بولاشاق ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىساتىن قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرى حالقىمىزدىڭ تاۋسىلماس باي اسىل مۇراسىنا جۇگىنسەك، ۇرپاعىمىز ءبىزدىڭ ىس-تاجىريبەمىزگە، وي-سانامىزعا، پاراساتىمىزعا جۇگىنۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ بالاباقشامىزداعى جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىس باعىتى بالالاردى اتا-بابادان قالعان سالت-داستۇرلەرگە، ادامگەرشىلىككە باۋلي وتىرىپ، جاڭا ءداۋىر تەحنولوگياسىن تابىستى يگەرۋ. العا قويعان ماقساتىمىزدى جۇزەگە اسۋ ءۇشىن ءبىز ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىمىزدى تولىق مەڭگەرۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى تاڭدا ءتىل تۋرالى كوپ ايتىلادى. انا ءتىلىن قاستەرلەگەن ادام ءوز حالقىنىڭ تاريحىن، تۇرمىس جاعدايىن، تىنىس تىرشىلىگىن جاقسى بىلەدى.
سوندىقتان بالاباقشادان باستاپ ءوز انا تىلىمىزدە سويلەپ، ءوز حالقىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتى، رۋحاني قۇندىلىعىمىزدى ءبىلىپ وسسەك، بولاشاق ۇرپاقتا ءوز ءتىلىن ءقادىر تۇتادى. ءتىپتى ومىردە بولىپ جاتقان جاڭالىق تا، باسقا دا وزگەرىستەر ءبىزدىڭ سانا-سەزىمىمىزگە ءوز دەڭگەيىندە كەلىپ جەتىپ، جالعاسىن تابادى. بالا بويىنا وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قاسيەت ءسابي شاعىنان باستاپ سىڭەدى. ءتىلىمىزدىڭ قۇندىلىعى بالا جۇرەگىندە ساقتالادى.
ءبىزدىڭ «177 بوبەكجاي» بالاباقشاسىندا تاربيەلەۋ، وقىتۋ جۇمىسىندا بالالاردىڭ ءتىلىن، سوزدىك قورلارىن دامىتۋ، اۋىزشا سويلەۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، ۇيرەنگەن سوزدەرىن كۇندەلىكتى ىس-ارەكەت كەزىندە تىلدىك قارىم-قاتىناستا قولدانا بىلۋگە جاتتىقتىرۋ ىسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى.
بالالارمەن سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزە وتىرىپ، ولاردى اينالاسىنداعى زاتتارمەن تانىستىرىپ، اتىن اتاي بىلۋگە، قاسيەتى مەن ساپاسىن، ءتۇر-تۇسىن جانە ءپىشىنىن اجىراتا بىلۋگە، ومىردەگى، قورشاعان ورتاداعى ءتۇرلى قۇبىلىستار جايىنداعى ۇعىم، تۇسىنىكتەرىن دامىتا وتىرىپ، بەلسەندى تۇردە تىلدىك قارىم-قاتىناس جاساي بىلۋگە ۇيرەتەمىز. بالالاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋدا ويىن تاپسىرما جاتتىعۋلاردىڭ ورنى ەرەكشە.
وتباسىندا، ۇيىمداستىرىلعان وقۋ، ءىس ارەكەتتەر دە بالالارعا ەرتەگى، اڭگىمە، ولەڭدەردى وقىپ بەرۋ – بالالاردىڭ وقىلعان شىعارمالاردىڭ مازمۇنىنان قۋانىشقا بولەنىپ، وقيعانى تالداۋعا قاتىسۋعا، ونى ساحنالاۋعا ىنتاسىن وياتادى.
اتا-بابالارىمىز ومىردەگى بار اسىلىن ۇرپاعىنا ارناعان، ونىڭ كەلەشەگىن ارىدەن ويلاپ، نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلگەن ساتىنەن-اق شىلدەحانا، بەسىكتويى، تۇساۋكەسۋ، ءتىلاشار راسىمدەرىن جاساعان. ونى ولەڭ جىرمەن كەستەلەپ، بالانىڭ قۇلاعىنا اۋەنمەن جەتكىزە بىلگەن. حالىقتىق پەداگوگيكا – ۇلتتىق قازىنا، سوندىقتان دا وقۋ-تاربيە جۇمىستارىنا ونى كەڭىنەن قولدانىپ، بالا بويىنا اتا-بابا وسيەتتەرىن، ءسالت-داستۇرىن ءسىڭىرىپ، حالىق قامىن ويلايتىن ءتىلىن، ءدىنىن تەرەڭ بىلەتىن، ۇلتجاندى، ءبىلىمدى جاس ۇرپاق تاربيەلەۋ بارشامىزعا ورتاق مىندەت. ولاي بولسا، تاربيە سالاسىنداعى ەڭبەگىمىز قاشاندا جەمىستى بولسىن.
جاڭاگۇل بولىسبەكوۆا، الماتى قالالىق №164 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
