– ءازىمباي اعا، وسى جولعى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا ن. نازاربايەۆ باسىم داۋىسپەن جەڭىسكە جەتتى. ۇكىمەتتى قايتا جاساقتاۋ باستالدى. نازاربايەۆ ءماسىموۆ ۇكىمەتىنە قايتادان سەنىم ارتتى. جاڭا ۇكىمەتتى قانداي جۇمىستار كۇتىپ تۇر؟
– بۇل جاعىن ءداپ باسىپ ايتۋ قيىنىراق. مەنىڭ ويىمشا، جاڭا ۇكىمەت جاڭا ماقساتتارعا قۇرىلعان جاڭا جوسپارلارعا ساي رەفورمالار جاساۋى كەرەك. ياعني، الەمدىك داعدارىستان شىعۋ جولىن قاراستىرۋعا قاۋقارلى بولعانى ءجون. سوندىقتان سول رەفورمالاردى جاسايتىن كابينەت كەرەك. بۇل دەگەنىمىز ءماسىموۆ جاڭا ۇكىمەت قۇرامىن جەتىلدىرىپ، ءاۋىس-تۇيىس جاساۋى مۇمكىن ازداعان. كوپ وزگەرىس بولماۋى زاڭدى. ءماسىموۆ شەشپەيدى، ءبارىن اقوردا بەلگىلەيدى. قالاي بولعان كۇندە دە داعدارىستان شىعۋ جانە ودان ارى دامۋ باعدارلاماسى وزگەرەدى. سەبەبى، داعدارىستىڭ اۋانى قالاي وزگەرەرى، ونىڭ ەلىمىزگە قالاي اسەر ەتەرى بەيمالىم. ءقازىر الەمدىك باعامدا مۇنايدىڭ، ۋراننىڭ، بيدايدىڭ، تىپتەن قارا مەتالداردىڭ دا باعاسى قۇلدىراپ كەتتى. بۇل بىرنەشە ماڭىزدى سالالاردى قيىندىققا اپارادى. مىسالى، بىزدەگى قارمەتكومبيناتتا مىڭداعان شاحتەرلەر جۇمىس ىستەيدى. كومىرشىلەر سول شاحتالاردىڭ جۇمىسى ارقىلى كۇن كورىپ وتىر. كومىرگە سۇرانىس ارتا ما، ازايا ما، سونى ءجىتى زەرتتەۋ كەرەك. كۇنى ەرتەڭ سۇرانىس ازايسا، تالاي ادام جۇمىسسىز قالماسىنا كىم كەپىل؟ ءقازىر قارامەتالل سۇرانىسى، سوسىن قۇرىش سۇرانىسى تومەندەپ بارادى. ەلىمىزدە ۋران ءوندىرىسى دامىعان. ءبىراق ەۋروپا مەن جاپونيادا ۋرانعا سۇرانىس قۇلدىراعانىمەن، قىتايدا سۇرانىس بار. اقش-تا ۋراننان بىرتە-بىرتە باس تارتادى. ويتكەنى، ولار مۇناي مەن گاز وندىرىسىنە باسا ءمان بەرۋدە. مۇناي مەن گاز باعاسىنىڭ قاشان كوتەرىلەتىنىن قازىرشە بىلە المايمىز. الەمدىك نارىقتا بيدايدىڭ باعاسى تومەندەپ بارادى. بيدايدىڭ ارزان نەمەسە قىمبات بولۋى كەلەسى جىلدىڭ اياعىندا بەلگىلى بولادى. بيداي باعاسى استىق جينالعاننان كەيىنگى دۇنيەجۇزىلىك نارىققا تاۋەلدى. اۋىلشارۋاشىلىعى تەك قانا بيدايعا قاراپ قالماي، باسقا دا داقىلدارعا كوڭىل بولمەسە، ديحانداردىڭ توككەن تەرى اقتالماي قالۋى عاجاپ ەمەس. مىسالى، كوپجىلدىق وسىمدىكتەرگە، جۇگەرى، مايلى داقىلدارعا نازار سالعان ءجون. ءقازىر مايلى داقىلدارعا سۇرانىس ارتۋدا. قاراقۇمىقتىڭ دا باعاسى كوتەرىلىپ تۇر. ءبىز كەلەر جىلدىڭ كۇزىندە قانشالىقتى مول ءونىم جينايمىز، ولارعا سۇرانىس بولا ما، ول جاعىن تاپ باسىپ ايتا المايمىز. تاپ ءقازىر قاراقۇمىق پەن مايلى داقىلداردىڭ باعاسى جوعارى. بيدايعا سۇرانىس بولماۋى مۇمكىن. بيىل قىس جايلى بولعان سياقتى. ىلعال مول. سوندىقتان اۋىلشارۋاشىلىعىن باسقاراتىن مامانعا ارتىلار جۇك كوپ. وسى سالانى قاۋىرت جۇمىس كۇتىپ تۇر دەسەك قاتەلەسپەيمىز. داعدارىس كەزىندە اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا وڭ ىقپال ەتسەك، ۇكىمەت تە، قاراپايىم حالىق تا ۇتىلمايدى.
بىلەرىمىز، جاڭا ۇكىمەتتى تالاي سىناق كۇتىپ تۇر. ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك رەفورمالار.
مۇنىڭ زاردابىن تەك رەسەي تارتپايدى، الەمدىك ەكونوميكاعا دا بەلگىلى دارەجەدە سالقىنى تيەدى. ەكونوميكالىق سوعىستاردىڭ باعىتى وزگەرىپ، الەمدىك نارىقتا كۇردەلى جاعداي قالىپتاسادى. مۇنداي ساتتەردەن كەيبىر ەلدەر ۇتسا، ەندى بىرەۋلەرى تىعىرىققا تىرەلەدى. قازاقستان قانداي ءتاسىل قولدانادى؟ باتىس پەن رەسەيدىڭ اراسىنداعى سالقىن قاباق قاتىناس كەزىندە ءوزىمىزدى قالاي ۇستايمىز؟ بۇل ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا، كەلىسسوزىنە، جۇمىسىنا تىكە قاتىستى بولماق.
– بۇدان بۇرىنعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان كەيىن نازاربايەۆ ءماسىموۆ ۇكىمەتىنە سەنىم بىلدىرگەن ەدى. وسى جولى دا سولاي ەتتى. مۇنىڭ قانداي سەبەبى بار دەپ ويلايسىز؟
– نازاربايەۆ بيلىگىن جۇمساق اۆتوريتاريزم، كوزى اشىق اۆتوريتاريزم دەسەك تە بولادى. ياعني، بىزدە كوپ جاعدايدا ساياسي پراگماتيزم جەڭەدى. ۇكىمەتتى كىم باسقارسا دا، داعدارىستان شىعۋدىڭ جولىن تابۋى كەرەك. ماسىموۆكە سەنىم ءبىلدىرۋىنىڭ كوپتەگەن سەبەبى بولۋى كادىك. ىشكى جانە سىرتقى. اقورداعا ىقپالدى توپتاردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن، رەسەيمەن بايلانىسى جاقسى ادام عانا ۇكىمەتتى ۇزاق باسقارادى...
– ءقازىر الەم داۋىلدى كۇنگى تەڭىز بەتى سەكىلدى ءجيى تولقىن اتىپ، ءارى-سارى كۇيدە تۇر. ۋكراينا مەن سيرياداعى جاعداي، ورىستەپ كەلە جاتقان تەرروريزم مەن ەكسترەميزم، باتىس پەن رەسەي اراسىنداعى ايقاس، ت.ب. الەمدە بولىپ جاتقان وسىنداي ماسەلەلەردەن قازاقستاننىڭ قاعىس قالماسى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى جاڭا ۇكىمەتتىڭ الداعى ساياسي باعىتى مەن ۇستانىمدارى قانداي بولماق؟
– ءوزىڭ ايتقانداي، حالىقارالىق جاعداي كۇردەلى. ءبىزدىڭ وداقتاسىمىز رەسەي ۋكراينامەن جابىق سوعىستا. رەسەي سانكسيالاردىڭ استىندا قالدى. ول شەتتەتۋلەردىڭ ىزعارى بىزگە دە ءتيىپ جاتىر. ءبىز ەۋرازيالىق وداقتىڭ قۇرامىندامىز. ءبىراق بۇل وداقتىڭ ەرەجەلەرى كەيدە ورىندالادى، كەيدە ورىندالماي جاتادى. تىپتەن ارادا «ساۋدا سوعىسى» بار سياقتى. ماسەلەن، ولاردىڭ ەتتەرىن ءبىز جىبەرمەيمىز، كەيدە ولار جىبەرمەيدى. مۇندا ساياسي سەبەپتەر دە بولۋى مۇمكىن. ياعني، يمپۋليستىك ساياسي سەبەپتەر. ءبىر باستىقتىڭ كوڭىلىنە جاقپاي قالامىز-اۋ دەگەن سياقتى. رەسەي مەن ۋكراينا سوعىسىندا ۋكايناعا بۇكىل باتىس كومەككە كەلۋدە. ەگەر بۇل جاعداي ۋشىعا تۇسسە، سانكسيالار ودان سايىن كۇشەيۋى نەمەسە باسەڭدەۋى مۇمكىن.
بۇل دەگەنىمىز ءماسىموۆ جاڭا ۇكىمەت قۇرامىن جەتىلدىرىپ، ءاۋىس-تۇيىس جاساۋى مۇمكىن ازداعان. كوپ وزگەرىس بولماۋى زاڭدى. ءماسىموۆ شەشپەيدى، ءبارىن اقوردا بەلگىلەيدى.
مۇنىڭ زاردابىن تەك رەسەي تارتپايدى، الەمدىك ەكونوميكاعا دا بەلگىلى دارەجەدە سالقىنى تيەدى. ەكونوميكالىق سوعىستاردىڭ باعىتى وزگەرىپ، الەمدىك نارىقتا كۇردەلى جاعداي قالىپتاسادى. مۇنداي ساتتەردەن كەيبىر ەلدەر ۇتسا، ەندى بىرەۋلەرى تىعىرىققا تىرەلەدى. قازاقستان قانداي ءتاسىل قولدانادى؟ باتىس پەن رەسەيدىڭ اراسىنداعى سالقىن قاباق قاتىناس كەزىندە ءوزىمىزدى قالاي ۇستايمىز؟ بۇل ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا، كەلىسسوزىنە، جۇمىسىنا تىكە قاتىستى بولماق.
–اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى رەسەيگە سانكسيا سالعان سوڭ، رەسەي مەن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق بايلانىستارى ارتا ءتۇستى. ەگەر بولاشاقتا رەسەي قىتايعا ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىككە ۇرىنسا، وندا قىتايدىڭ ورتا ازيا ەلدەرىنە دە ىقپالى ەسەلەپ ارتاتىنى ايدان انىق. مۇنىڭ قازاقستانعا توندىرەر ءقاۋپى بارما؟
– مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى باتىس پەن رەسەيدىڭ تەكەتىرەسى رەسەيدىڭ ۇتىلىسىمەن اياقتالادى. ءبىر جاعىنان بۇل قازاقستانعا ءتيىمسىز بولعانىمەن، ءتيىمدى جاقتارى دا بار. ءتيىمدى جاعىن ايتالىق. قازاقستان مەن يران قاتىناستارى بولماق. يران كەزىندە سانكسيالاردىڭ استىندا قالعان مەملەكەت. سول سانكسيالاردىڭ باسەڭدەۋى مۇمكىن. ەگەر سولاي بولسا، كاسپيي ارقىلى جانە تەمىرجول ارقىلى يرانمەن ساۋدانى كۇشەيتۋگە بولادى. ءبىزدىڭ بيدايدى ساتىپ الۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى – يران. يراننىڭ مۇنايى ساتىلماعان سوڭ، ولاردىڭ جاعداي مۇشكىل بولاتىن. جاعدايلارى وڭالىپ جاتسا، ولاردىڭ قارجىلىق سەكتورى كۇشەيىپ، ەكونوميكاسى جاندانادى. ال ءتيىمسىز تۇسى، مۇناي مەن گازدىڭ ارزانداۋىنا اكەلەدى. بۇل بىزگە دە قيىندىق تۋدىرادى. قالاي بولسا دا، بەيبىت بولعانى جاقسى.ال جۇڭگو... جۇڭگو، ارينە، كۇشەيەدى. مەنىڭشە، ءقازىر ەكىنشى قىرعي قاباق سوعىس بولىپ جاتىر. ءبىرىنشى قىرعي قاباق سوعىس 1945 جىلى باستالىپ، 1991 جىلى كسرو-نىڭ كۇيرەۋىمەن اياقتالدى. سوسياليستىك وداقتاس ەلدەر قۇلاپ، ونىڭ ورنىنا ەگەمەندى شىعىس ورتالىق ەۋروپا پايدا بولدى. ولار بىردەن ناتو-عا قوسىلىپ كەتتى.
ەندى، مىنە، ەكىنشى قىرعي قاباق سوعىسى باستالعان سياقتى. پۋتين ميۋنحەندە قاتتى، ىزعارلى ءسوز سويلەدى. باتىس بۇرىن ءبىرىنشى جاۋىم يران دەپ بىلسە، ەندى نەگىزگى دۇشپانى رەسەي سياقتى بولىپ وتىر. ولار بۇل تالاستىڭ تۇبىنە جەتپەي قويمايتىن سەكىلدى.
– قازاقستان گەوگرافيالىق جاقتان ەكى الىپ دەرجاۆانىڭ ورتاسىندا تۇر. الەم ساياساتكەرلەرى «جۇڭگو ءقاۋپى» تۋرالى باياعىدان ايتىپ كەلەدى. ۋكراينا جاعدايىنان كەيىن رەسەيدىڭ بەتپەردەسى سىپىرىلا باستادى. قازاقستاننىڭ وسى قاۋىپتەردەن «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي،» امان شىعاتىن جولى بار ما؟
– مەنىڭشە، نەگىزگى ءقاۋىپ رەسەي تاراپىنان. ويتكەنى، ۋكرايناعا شابۋىل جاساعان رەسەي. ال جۇڭگو ءبىرىنشى قىرعي قاباق سوعىسىندا سوسياليستىك مەملەكەت بولسا دا، كسرو-مەن دوس بولعان جوق. سودان كەيىن ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا قىتايدىڭ باسەڭدەگەن كەزەڭى بولدى. قىتايدىڭ جەرلەرىن پورتۋگاليا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، رەسەي ت.ب. سەكىلدى ەلدەر ءوزارا بولىسكە سالىپ، تارتىپ الدى. سول اتالعان مەملەكەتتەردىڭ ءبارى تارتىپ العان جەرلەرىن قايتارىپ بەردى. تەك رەسەي عانا ءالى كۇنگە قىتايدان العان جەرىن وزىنە قايتارعان جوق. ۋسسۋرييسكيي كراي، امۋرسكيي كراي، پريمورسكيي كراي 1858-1860 جىلدارداعى ايگۋن – پەكين كەلىسىمى بويىنشا رەسەيدىڭ قىتايدان تارتىپ العان جەرلەرى بولاتىن. ال گەرمانيا ءوز تەرريتورياسىن بىرىكتىردى. ايتسە دە، كالينينگراد وبىلىسى ءالى دە رەسەي اۋماعىندا. سول سەبەپتەن دە، گەوساياسي جاقتان بارىنە جاقپايتىن جاۋ رەسەي بولاتىن شىعار. وسى جاعىنا ءمان بەرسەڭىز، رەسەيگە دوس تابۋ قيىن سەكىلدى. قىتايدىڭ دا ءوز مۇددەسى بار. ولاردىڭ كەزىندە رەسەي العان جەرلەرىنىڭ اۋماعى ەداۋىر ۇلكەن اۋماقتى قامتيدى. بىرنەشە ەۋروپا مەملەكەتتەرى سىيىپ كەتەدى دەسەك تە بولادى. سايىپ كەلگەندە، جۇڭگو دا رەسەيدىڭ قۇلدىراۋىنا، ءتىپتى ىدىراۋىنا دا پەيىلدى سەكىلدى.
قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانۋعا تىرىسىپ باعۋدا. ايتكەنمەن، رەسەيدىڭ ىقپالى ازايماي تۇر. ولاردان ءبىرجولا تەرىس بۇرىلىپ كەتۋ ءدال قازىرگى پوزيسيادا مۇمكىن ەمەس... ءبىزدىڭ بيلىك ەكى وتتىڭ ورتاسىندا وتىر. بۇدان امان-ەسەن ءوتۋ ءۇشىن ساياسي كورەگەندىك كەرەك-اق. ونىڭ ءبارى ۇكىمەتتىڭ جانە اقوردانىڭ كوزقاراسى مەن وزىندىك تاجىريبەسىنە بايلانىستى...
اڭگىمەلەسكەن نۇرسەرىك تىلەۋقابىل
