قازاقستان ءتۋريزمى جايلى ءسوز قوزعالسا بولدى، ويعا ورالاتىن بىرنەشە جەردى ايتا جونەلەمىز. قارا تەڭىزدەن باستاپ، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، ەۋروپا مەن ءۇندى مۇحيتىندا دەمالاتىن ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى ەندى-ەندى وتاندىق تۋريزمگە بەت بۇرا باستاعانداي.  كەيىنگى ۋاقىتتا الاكولدىڭ اتى ەل اۋزىندا كوپ ايتىلىپ ءجۇر. «اقتابان شۇبىرىندى - القاكول سۇلامادا» قابانباي باتىر شەكارادا جاۋعا قارسى تۇرعان ايماق، ۇلى جىبەك جولى كەرۋەنى ءوتىپ، شىعىس پەن باتىس بايلانىسقا تۇسكەن جەر، ەبىدەن جەل سوعىپ، جوڭعار بيلەۋشىسىنىڭ باسىن كوتەرتپەي، قارىمىن قايتارعان ءوڭىر، جوڭعار قاقپاسىنداعى قازاقتىڭ جاۋھارى – الاكول جايلى ازدى-كوپ ماعۇلمات بەرۋدى ءجون كوردىك.

 

ءتۇرلى-تۇستى تاريح

 كولدىڭ اتى كونە تۇركى، موڭعول تىلىنەن «ۇلى كول»، «تاۋلى كول» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەگەن دەرەك بار. ياعني، «ۇلى كول» ءسوزى تۇركى جانە موڭعول سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىمەن پايدا بولعان دەسەدى. كەيبىر دەرەكتە الاكول ورتا عاسىردا «گۋرگەنور»، «الاق­تاكول»، «الاتەڭىز»، «الاقتا» دەپ اتالعانىن جازادى، تاعى بىرىندە الاكول «تۇرگە-نۇر» دەپ تە اتالعانى ايتى­لادى. ول موڭعول تىلىندە «كوپىر-كول» دەگەن ماعىنا بەرەدى. جەرگىلىكتى حالىق «كولدىڭ اتى ونىڭ تۇسىنە بايلانىستى قويىلعان» دەگەنگە كوبىرەك يلانادى. راسىندا ءبىر قاراعاندا ونىڭ ءتۇسىن اجىراتۋ قيىن. كولدىڭ كوكجيەكپەن تۇستاسقان جاعى قويۋ كوك بولىپ كورىنسە، ورتاسى كوك-جاسىل، ال جاعاسى اشىق كوك تۇسكە بويالىپ جاتادى. وعان قوسا اق جالدى تولقىندار كولدىڭ ءتۇسىن تاعى تۇرلەندىرە تۇسەدى. الاكول اتاۋىن ونداعى ۇساق كولدەردىڭ دە ارتۇرلىلىگىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. الاكول-ساسىقكول كولدەر جۇيەسى قوشقاركول، الاكول، ساسىقكول، جالاڭاشكول، الاكول، ساسىقكول، قورجىنكول، ۇيالى سياقتى كولدەردەن تۇرادى. ساسىقكولدىڭ ءتۇسى – كوك، قورجىنكول – سارى ءتۇستى، جالاڭاشكول – تۇنىق ءارى الىستان سۇرعىلت جانە اشىق كوك تۇستە كورىنەدى. ءبىر قىزىعى: بۇل كولدەر جۇيەسى كونە تەڭىزدىڭ قالدىعى رەتىندە سانالادى. دەگەنمەن، بۇل جەردەگى الاكولدەن باسقا كولدەر – تۇششى، ال الاكولدىڭ سۋى – تۇزدى. ءبىر تەڭىزدىڭ قالدىعى بولىپ سانالاتىن كولدەردىڭ ارتۇرلىلىگىنە قايران قالاسىڭ. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنى، ساسىقكول مەن قوشقاركول بالىق شارۋاشىلىعىنا ىڭعايلى بولسا، جالاڭاشكول دەرتكە داۋا بەرەتىن شيپالى سۋىمەن مارتەبەلى. ال الاكول – ەڭ ءىرىسى جانە سۋىنىڭ قۇرامى، ءتۇسى، ءتىپتى ورنالاسقان ويپاتىنا دەيىن وزگەشە.

 

الاكول – ەسكى تاريح ورداسى

جوڭعار الاتاۋى مەن تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان الاكول جىبەك جولىنىڭ بويىندا، شىعىس پەن ورتا ازيانى جالعاستىرعان جوڭعار قاقپاسىندا ورنالاسقاندىقتان، جولعا شىققان جولاۋشىلار سول كەزدەردەن باستاپ كول جاعاسىن سايالاعان. كەيىننەن جوڭعار-قازاق سوعىسىنىڭ باسىم شايقاسى وسى جەردە ءوتتى. كوپتەگەن عىلىمي دەرەكتەردە الاكولدە ءىح عاسىردا ەگيپەت ساياحاتشىسى سالامات تورتۋما، كىشى ارمەنيا پاتشاسى گەرتۋم، كاتوليك ءدىنىنىڭ موناحى پلانو كورريني جانە فرانسۋز ەلشىسى گيلوم رۋبرۋك بولعان. بۇل جايلى 1968 جىلى شىققان س. اركوۆتىڭ «يدۋششيە ك ۆەرشينام» دەگەن شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى جازعان كىتابىندا دەرەك كەلتىرىلەدى. الاكولدى ەۋروپا ەلدەرىنەن العاش بولىپ، 1840 جىلى

گ. كارەلين، ا. شرەنك، ت.ۋ. اتكينسون، ە. كوۆاليەۆسكيي، ا. ۆلانگاش، ا.گۋمبولد، س. تيان- شيانسكيي، ا. پرەجيەۆالسكيي سەكىلدى عالىمدار زەرتتەپ، ءوز ەڭبەكتەرىنە ارقاۋ ەتكەن.

الاكول ويپاتى ەجەلدەن-اق ساياسي-ەكونوميكالىق ماڭىزى بار اۋماقتىڭ ءبىرى بولعان. سەبەبى، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇل جەردەن ۇلى جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى ءبىر تارماعى ءوتىپ، شىعىس پەن باتىستى بايلانىستىرعانى ايان. قازىرگى كۇنى ايماقتا ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل ايماقتان تابىلعان جادىگەرلەر ەل تاريحىنىڭ ناقتىلانۋىنا كوپ ۇلەس قوساتىنى انىق. ارحەولوگ عالىم ءا.ت.تولەۋبايەۆتىڭ باستاۋىمەن ولكەدە كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇزەگە اسىپ كەلەدى. باستاپقىدا قولا-ساق كەزەڭىنە ءتان تاريحي ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋمەن اينالىسقان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيا سوڭعى 5 جىلدا ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىشتەردى دە زەرتتەۋگە دەن قويا باستادى. ناتيجەسىندە الاكول كولىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىندا تىزبەكتەلە ورنالاسقان بىرنەشە ورتاعاسىرىق قالالار زەرتتەلىنىپ، ولكە تاريحىنا قاتىستى ماڭىزدى ماعلۇماتتار الىندى. 2012 جىلى العاش الاكولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى، اسۋساي اسۋىنىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان ورتاعاسىرلىق اسۋساي قالاسىنا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، ءبىرشاما مالىمەت بەرەتىن ماتەريالدار الىنعان. الاكول ايماعىنا جۇرگىزىلگەن بارلاۋ جۇمىستارى بارىسىندا وننان استام ورتاعاسىرلىق قالا جۇرتتارى تابىلىپ، سونىڭ ىشىندە ءۇش قالاعا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. قالا ورنىنان وتە كوپ مولشەردە كەراميكالىق بۇيىمدار شىعىپ، ولاردىڭ عىلىمي سيپاتتامالارى بەرىلدى. زەرتتەۋگە تۇسكەن كەراميكالىق بۇيىمداردىڭ كوپشىلىگى الاكول اۋدانىنا قاراستى، قابانباي اۋىلىنداعى قابانباي باتىر اتىنداعى تاريحي-ەتنوگرافيالىق مۋزەيگە تاپسىرىلدى. ارحەولوگ عالىمدار تابىلعان زاتتاردىڭ قانداي مادەنيەتكە جاتاتىنىن جانە كىمگە تيەسىلى ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن ۇسىنىس ءبىلدىرىپ جاتىر.

 

قارامويناقتىڭ تاڭداۋى – ارالدى كولدە

ءسىز كولدىڭ توبەسىنەن قاراپ كوردىڭىز بە؟ كولگە جاقىن كەلسەڭىز، جاعالاۋدى ەكى مەتردەي بيىك جىرا قورشاپ تۇر. جاعاعا جەتۋ ءۇشىن سول ەكى مەتر جىرادان تومەن ءتۇسۋىڭىز قاجەت. جەرگىلىكتى حالىق بۇنى «تولقىن تىستەگەن» دەپ اتايدى. كۇزدە، كوكتەمدە تولقىننىڭ بيىكتىگى 2-2،5 مەترگە جەتەدى. سۋ تولىسىپ، داۋىل تۇرعاندا تولقىن كوتەرىلىپ، جىرانى «تىستەي» بەرەدى، ال جىرا جىل ساناپ قۇرلىققا قاراي «شەگىنە» بەرەدى.

الاكول تەڭىز دەڭگەيىنەن 343 م بيىكتىكتە جاتقان اعىنسىز، تۇزدى كول. كولەمى 2 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن سۋ كولەمى كوبەيىپ، ءۇش مەترگە كوتەرىلدى. كولدىڭ اۋماعى سالىستىرمالى تۇراقتى گيدرولوگيالىق رەجيمدى، الەمدىك ماڭىزى بار عاجايىپ گيدروفاۋنا مەن گيدروفلورانى سيپاتتايتىن تاريحي قالىپتاسقان سۋلى-باتپاقتى كەشەندى قالىپتاپ جانە عاجايىپ سيرەك كەزدەسەتىن سۋلى-باتپاقتى قۇستاردىڭ ۇيا سالاتىن جانە مەكەندەيتىن ايماعىن قامتيدى.  قارا قۇرلىق پەن وڭتۇستىك-شىعىس ازيادان ۇشىپ كەلەتىن ەكزوتيكالىق قۇستار وسى الاكولدە ۇيالايدى. جاعالاۋىنداعى قالىڭ قامىستا قابان، كەمىرگىشتەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى جانە سۇتقورەكتىلەر مەكەن ەتەدى. ايماقتاعى سۋى ەڭ مول تەنتەك وزەنىنىڭ اتىراۋى – قۇس پاتشالىعىنا اينالعان. مۇندا ەرتە كەزدەن بۇيرا جانە كۇلگىن ءبىرقازاندار، اققۋ، ۇلكەن سۋقۇزعىن، قالباعاي، باقىلداق قۇتان، كول شاعالاسى، قىرقىلداق شاعالا، اۋپىلدەك، تارتار، ت.ب. قۇس تۇرلەرى ۇشىپ كەلىپ، بالاپان شىعارادى. ال، الاكولدىڭ ارالدارىنا رەليكتى شاعالا ۇيا سالادى.

رەليكتى شاعالا، قارا مويناق شا­عالا (لات. Ichthyaetus relictus) – شاعالالار تۇ­قىمداسىنا جاتاتىن قۇس. بۇل قارعاداي عانا قۇس حالىقارالىق قىزىل كىتاپقا ەنگەن. قازاقستاندا تەك الاكولدىڭ ارالىندا عانا ۇيالايدى. تامىز ايىندا شىعىس ازياعا ۇشىپ كەتەدى.  1976-1994 جىلى رەليكتى شاعالانىڭ جالعىز قورازى الماتى حايۋاناتتار باعىندا ۇستالدى.
الەمنىڭ ەكى-ۇش جەرىندە عانا كەزدەسەتىن شاعالا كونە مامونتتارمەن بىرگە مەكەندەگەن قۇس دەپ ەسەپتەلەدى. ونى جەرگىلىكتى تۇرعىندار سىرتقى بەلگىسىنە قاراپ، «قارامويناق شاعالا» دەپ اتايدى. لاتىنشا «Relict» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى جۇرناق، قالدىق، ەجەلدەن بەرى تىرشىلىك ەتىپ، بۇگىنگە دەيىن جەتكەن، تابيعاتتا سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر دەگەندى بىلدىرەدى. ۇلت ماقتانىشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ  ۇلى، ورنيتولوگ عالىم ەرنار مۇحتار ۇلى اۋەزوۆ (1943-1995) العاش رەت رەليكتى شاعالانى تاۋىپ، وعان عىلىمي سيپاتتاما بەردى. ونىڭ اشقان بۇل جاڭالىعىنىڭ ­زوولوگيا عىلىمىندا ماڭىزى وتە زور. شاعالانىڭ بۇل ءتۇرى دۇنيەجۇزىنىڭ ءۇش-اق ايماعىندا، ياعني موڭعولياداعى ەدزينگول كولىندە، رەسەيدىڭ بۋريات جەرىندەگى بورەي-تۋرەي كولىندە جانە ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى الاكولدە عانا ۇيا سالىپ، بالاپان وربىتەتىنى ناقتى عىلىمي تۇردە دالەلدەندى. ەرنار اۋەزوۆ بۇل شاعالانىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرىن جان-جاقتى زەرتتەپ، 1980 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا­سىن قورعادى. وتە سيرەك كەزدەسەتىن شاعالانىڭ بۇل ءتۇرىن قورعاۋ ماقساتىندا 1971 جىلى الاكول القابىندا «رەليكتى شاعالا» دەپ اتالاتىن ايماقتىق ءمانى بار ورنيتولوگيالىق قورىقشا ۇيىمداستىرىلدى. 1978 جىلى قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن رەسپۋبليكالىق ءمانى بار «رەليكتى شاعالا» زوولوگيالىق قورىقشاسى دەپ وزگەرتىلدى.
ونىڭ دەنە تۇرقى وزگە شاعالالاردان ءسال كىشىلەۋ. رەليكتى شاعالا كوبىنە ارالدارداعى سۋ ايدىندارىنا جاقىن جاعالاۋلاردا كەزدەسەدى. ۇيالارىن جەرگە شاعىن شۇڭقىر قازىپ، تۇبىنە قاۋىرسىنداردان جۇمساق توسەنىش جاساپ جۇمىرتقا سالادى.
1990 جىلى قارامويناق شاعالانىڭ سانى ءتىپتى ازايىپ كەتكەن. كەي جىلدارى ولاردىڭ بىرنەشە جۇبى ۇيا سالسا، كەيدە ۇيا سالمايتىنى دا بەلگىلى بولعان. قۇستىڭ بۇل ءتۇرى وتە قاتاڭ قورعاۋدى قاجەت ەتەدى جانە ونى ساقتاپ قالۋدىڭ عىلىم ءۇشىن ماڭىزى وتە زور ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
قارامويناق شاعالانىڭ ءبىر بولىگى 1991 جىلى كول شاعالاسىمەن بۋدانداستىرىلىپ الىنعان بۋدان حايۋاناتتار پاركىندە تىرشىلىك ەتۋدە.

سونىمەن قاتار، ولكەدە قىزىل كىتاپقا ەنگەن بالىقتىڭ تۇرلەرى مەن سۇتقورەكتىلەر مەكەندەيدى. ولاردى قورعاۋ ماقساتىندا «الاكول» تابيعي قورىعى جۇمىس ىستەپ جاتىر.

كول قىتايداعى ەبىنۇل كولىنىڭ سيكلوندارىنان پايدا بولاتىن ەبى جەلىنىڭ اسەرىنە ۇشىراعان. الاكولدە  كوپتەگەن ءىرى كولدەرگە قاراعاندا تولقىن بيىگىرەك ءارى ءجيى سوعادى. بۇل تۋريستەردىڭ دەمالۋ ۋاقىتىن كوپ قىسقارتادى. سونىمەن قاتار، الاكولدىڭ ۇستىندەگى سيكلونداردىڭ اسەرىنەن ەبى جەلىنە قارسى سايقان (كەيدە قۇبىلا جەلى دەپ تە اتالادى) سوعادى. جوڭعار قاقپاسىندا كەزەكپە-كەزەك باتىستان شىعىسقا، شىعىستان باتىسقا قاراي ۇزدىكسىز جەل سوعىپ تۇرادى. وسى جوڭعار قاقپاسىنا جەل ەنەرگيا ستانسياسىن ورناتسا، الەمدەگى جەس-لارىنان الىناتىن ەنەرگيانىڭ 80 پايىزىن شىعاراتىن ستانسيانىڭ قۋاتىنان كوبىرەك بولاتىنى دالەلدەنگەن ەدى.

سۋى دا، جەلى دە، جەرى دە، تاۋى دا قاسيەتكە تولى كولگە ەندى-ەندى حالىق اعىلا باستادى. بۇرىندارى تەك جاقىن ايماقتارداعىلار عانا دەمالاتىن جەرگە ەندى شەتەل اسىپ كەلەتىندەر كوبەيدى. كوبىنە رەسەيدەن اۋرۋىنا ەم ىزدەپ كەلەتىن تۋريستەر سانى ارتىپ كەلەدى. سۋ قۇرامى تەڭىز سۋىمەن بىردەي ەكەنى دالەلدەنگەن ەدى. مەندەلەيەۆ كەستەسىنىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبارى كەزدەسەتىندىگى دە وسىدان بولسا كەرەك. كول قۇرامى جاعىنان قارا جانە ءولى تەڭىزدەرگە ۇقسايدى. 1 ليتر سۋدا 9-10 گرامعا دەيىن مينەرالدى تۇز جانە رودون سياقتى حيميالىق ەلە­مەنتتەرى اياق-قول مەن بۋىن­دارى اۋىرعاندارعا جانە قۇياڭى بارلارعا، سۇيەك سىرقاتتارىنا شالدىققاندارعا، جۇيكە اۋرۋ­لارىمەن اۋىرعاندارعا پايداسى بارى دالەلدەنگەن. كولدە فتور مەن برومنىڭ دەڭگەيى دە جوعارى. سۋدىڭ قۇرامى 7% يودتان تۇرادى، بۇل كولدەگى تۇز بەن اۋا تىنىس الۋ جولدارىن جاقسارتۋعا كومەكتەسە­ءتىن كورىنەدى. سونىمەن قاتار بار­لىق تەرى اۋرۋلارىنا، ءارتۇرلى دەنە جاراقاتتارىنىڭ تەز جازىلۋىنا كومەگىن تيگىزەتىنىن ەل ەرتە بىلگەن. ەگەر سۋ بولماسا، لايلى-باتپاقتى «جابايى كۋرورتتار» دا بار. ونى كەيدە «شوشقا كۋرورت» دەپ تە اتايدى. تۇزدى ءارى مينەرالعا باي بالشىقتى ۇستىڭىزگە جاقساڭىز، تەرى جانە بۋىن اۋرۋلارىن ۇمىتۋىڭىزعا دا بولادى. وسىنداي جاۋھار كولى بار قازاق جەرىنىڭ قاسيەتىنەن اينالاسىڭ. انتالياعا قىدىرعان اعايىندارعا الاكولدىڭ ءقادىرىن جەتكىزە الماي جۇرگەنىمىزگە ناليسىڭ. ءدايىم قاقپامىز بۇزىلماسىن!

ابزال سۇلەيمەن، اقىن