استانا جىرلاۋدان كەندە ەمەس
– ايەكە، استانا كۇنىنە ارنالعان اقىندار ايتىسى، ونىڭ ۇيىمداستىرىلۋى كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟ دارابوز اقىندارىمىز حالىقتىڭ كوكەيىنەن شىعار كورىكتى ويلارعا تۇرەن سالا الدى ما؟
– استانا تويىنا (الەۋمەتتىك جەلىلەر تالاسا جازىپ جاتقانداي 12 اقىن ەمەس) “سەن تۇر، مەن اتايىن” دەگەن 14 اقىن قاتىستى. ءبارى دە جىل بويى جۇلدەلى ورىنداردى يەلەنىپ وزا شاپقاندار. بىر-ەكى تالانتتى جاس اقىن دا ارامىزدا ءجۇردى. ول دا زاڭدىلىق. تاجىريبە جيناقتاپ ۇلكەن دودا دا ىسىلۋ ءۇشىن. بىزگە دەيىن “حان شاتىردىڭ” الدىندا جاس اقىنداردىڭ ايتىسى ءوتتى. (ونى استانالىقتار جاقسى بىلەتىن بولار).
مەنىڭ پايىمداۋىمشا ەكى ايتىستا دا اقىندار ەلدىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ويلاردى ايتا ءبىلدى. مىسالى جەرگە بايلانىستى، اقتوبەدە بولعان لاڭكەستىك وقيعاعا قاتىستى، وزگە دە تولىپ جاتقان قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەر سىن-نايزاعا ىلىكتى. كورگەنىمنىڭ ءبارىن ساراپتاي كەلە ايتىس جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى دەپ ويلايمىن.
– ءسوزىڭىزدى بولەيىن، اسەم قالامىز استانا قانشالىقتى دارىپتەلدى اقىنداردىڭ ۇشقىر تىلىمەن؟
– جاقسى ەسىمە سالدىڭىز. كوپشىلىك ويلاپ قالماۋى كەرەك، استانانىڭ تويىندا تەك قانا پروبلەمالار ايتىلعان ەكەن دەپ، جوق اسەم استانانىڭ جەتىستىكتەرى مەن جاقسىلىقتارى دا جارىسا جىرلاندى.
اقىندار استانانى جىرلاۋدان، ونى دارىپتەۋدەن ەشقاشان ايانىپ قالعان ەمەس. وسى جولى دا استانا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە جىرلاندى دەپ ويلايمىن. “ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم” دەپ اقىن سابىر اداي ايتپاقشى، استانا قالاي دەسەك تە قازاقتىڭ جالعىزى سەكىلدى. ونى ايالاماساق، ونى ماقتان تۇتپاساق كىم بولعانىمىز.
بايبەكتىڭ ۋادەسى
– سوڭعى ۋاقىتتارى ايتىستى بيلىك قاناتىنىڭ استىنا الىپ، دۇركىرەتىپ وتكىزۋگە كۇش سالىپ جاتىر. بۇل جاقسىلىق نىشانى. ايتسە دە، ۇيىمداستىرۋشى تاراپتان “مىنانى ايتۋعا بولادى، مىنانى ايتاردا ساق بولىڭدار” دەگەن ەسكەرتپەلەر جاسالىپ تۇرا ما؟
– ەسكەرتپە دەگەنىڭىز، جالعىز “نۇر وتان” ايتىستى قولعا العالى بەرى ەمەس، بۇرىننان ايتىلىپ جۇرەتىن نارسە عوي. “قاتتى كەتپەڭدەر، ەلدى دۇرلىكتىرمەڭدەر، ارانداتۋعا ەرمەڭدەر” دەگەن سياقتى ەسكەرتەۋلەر بۇرىننان بولىپ تۇرادى. “تىگىسىن جاتقىزىپ ايتا الساڭدار ايتىڭدار، ارزان اتاق قۋىپ، دالەلسىز ءسوز سويلەۋدەن اۋلاق جۇرىڭدەر” دەپ ەسكەرتكەننەن كەلەر زيان جوق قوي. جاسىرىپ قايتەيىن، اقىندار اراسىندا دا “بۇيرەكتەن سيراق” شىعارۋعا اۋەس، وپپوزيسيالىق گازەتتەردى وقىپ الىپ، ايتىپ جاتقان فاكتىسى ناقتى ما، جوق الدە، جالا جابۋ ما ونى سارالاماي، ساراپتاماي ۇراتىندار، كوپ بولماسا دا بار.
باياعىدا باۋىرجان بايبەك اعامىز “نۇر وتاننىڭ” ءتوراعاسى بولىپ تۇرعان كەزىندە اقىندارمەن ءجيى كەزدەسىپ: “مينيسترلىكتەگى، اكىمشىلىكتەگى، وزگەدە ەلىمىزدەگى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىڭدەر، ءبىز “نۇر وتان” پارتياسى” سولارمەن جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك” – دەپ، اقىنداردى قولدايتىنىن اڭعارتىپ جۇرەتىن. ءتىپتى “پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتاردى ايتىسقا جيناپ قويامىن، ءبىراز مالىمەتتەر ولاردىڭ دا قۇلاعىنا جەتسىن” دەپ ايتقانى دا ەسىمدە. ول كىسى ۋادەسىندە تۇرا ءبىلدى.
الايدا شىندىقتى ايتامىن دەگەن اقىنداردىڭ اۋزىن ەشكىم بۋىپ وتىرعان جوق. حالىق بىلەتىن دە، بىلمەيتىن دە اقيقاتتار ايتىلىپ كەلەدى، ايتىلا دا بەرمەك. ءسوزىم شىنايى بولۋى ءۇشىن ءبىر مىسال كەلتىرەيىن.
باياعىدا باۋىرجان بايبەك اعامىز “نۇر وتاننىڭ” ءتوراعاسى بولىپ تۇرعان كەزىندە اقىندارمەن ءجيى كەزدەسىپ: “مينيسترلىكتەگى، اكىمشىلىكتەگى، وزگەدە ەلىمىزدەگى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىڭدەر، ءبىز “نۇر وتان” پارتياسى” سولارمەن جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك” – دەپ، اقىنداردى قولدايتىنىن اڭعارتىپ جۇرەتىن. ءتىپتى “پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتاردى ايتىسقا جيناپ قويامىن، ءبىراز مالىمەتتەر ولاردىڭ دا قۇلاعىنا جەتسىن” دەپ ايتقانى دا ەسىمدە. ول كىسى ۋادەسىندە تۇرا ءبىلدى.
– كەشەگى وتكەن ايتىستا ءبىراز ماسەلەگە ات شالدىردىڭىز. اسىرەسە، بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ وزەكتى پروبلەما جەر تۋرالى ۇكىمەتكە قاراتا ايتقان قاتقىل ويلارىڭىز جينالعانداردىڭ قىشىعان جەرىنە ءدوپ تيگەندەي اسەردە بولدىق.
– حالىقتىڭ اراسىندا ءجۇرمىز عوي. قاراپايىم جۇرت شەت ەلگە جەردى ساتپاق تۇگىلى، قازاقستاندىقتارعا جالعا بەرۋگە قارسى. ونى قالاي ايتپايمىن. سونداي-اق، جەر كوميسسياسى وبلىستاردى ارالاپ جيىندارىن وتكىزىپ ءجۇر. سول جيىنداردا سويلەگەن كىسىلەردىڭ كوبىن بيلىك ارنايى دايىنداپ قويعان ادامدار ما دەپ ويلايمىن كەيدە. ويتكەنى ىلعي جەردى يەلەنىپ وتىرعاندار سويلەيدى.
ولارعا سالساق: “جەر ساتىلسىن، جالعا دا بەرىلسىن، ءبارى كەرەمەت بولادى” دەپ جاتادى. ال قاراپايىم حالىقتىڭ پىكىرى باسقا. مەنى اشىندىرعان تاعى ءبىر ماسەلە: قازاق جەرىن بولشەكتەپ-بولشەكتەپ ساتىپ العان داكويلەردىڭ ەسىمدەرى جۇمباق. ونى ايتۋعا بولمايدى. زاڭعا تومپاق ەكەن.
سوندا ءتىپتى جەرىمىزدى كىمدەردىڭ ساتىپ العانىن بىلمەۋدەن ارتىق قانداي جازا بار. جاقىندا ءبىر جەردەن “ءبىز جەردى بابالاردان مۇراعا العان جوقپىز، بولاشاق ۇرپاقتان جالعا الىپ وتىرمىز” دەگەن سويلەم وقىدىم. بۇل ءجىبى ءتۇزۋ ءسوز. نەگىزى جەر ماسەلەسى وتە نازىك قوي. ابايلاماسا بولمايدى.
مودەنىڭ وسيەتى
– «بولسا ەگەر ويلاعانىڭ پايدا لايىم،
قالايشا مۇنداي جەردە جاي قالايىن؟
شەتەلگە، ەي، ۇكىمەت، مەنى ساتشى،
ءتىلىمدى ەندى ساعان قايرامايىن.
قۇلدىقتىڭ قامىتىنا بوي ۇسىنىپ،
قىتايعا ماڭگىلىككە بايلانايىن.
ول از دەسەڭ ايەلىم، بالامدى سات،
قارا باستىڭ باقىتىن ويلامايىن.
جالعىز-اق ءوتىنىشىم – قازاعىمنىڭ
جەرىنە تيمەڭدەرشى، اينالايىن!»، – دەپ ايتىستا تاۋسىلا جىرلاعانىڭىزعا قاراعاندا جەر ماسەلەسىنە كوزقاراسىڭىز بەلگىلى بولىپ تۇر!
– تاريحقا كوز جىبەرسەك، مودە قاعاننىڭ جەرگە قاتىستى بايلامى رۋحىڭدى قامشىلايدى. ماسەلەنكي، جۇيرىك اتىن سۇراپ كەلگەن قىتايعا سۇراعانىن بەرەدى. كەيىن سۇلۋ ايەلىنە كوزدەرى تۇسەدى. ونى دا قيادى. ابدەن قۇتىرعان قىتايلار جەر سۇرايدى.
مىنە، وسى كەزدە اشۋعا مىنگەن بىلگە قاعان، اسكەرىنە اتقا ءمىنۋدى بۇيىرادى. تاڭ قالعان ۋازىرلەرىنە: “ات پەن ايەل ماعان تيەسىلى ەدى، ونى ءوز قالاۋىممەن شەشتىم. ال مىنا جەر حالىقتىكى. ونى ساتۋعا نەمەسە سىيعا تارتۋعا مەنىڭ قۇقىم جوق. سوندىقتان ولارمەن سوعىسۋدان باسقا شارام قالمادى” دەپ قارا قىتايدى بەيجىڭگە دەيىن قۋىپ تاستاپتى.
جۋىردا اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى كۋلاگين 80 مىڭ گەكتار جەرى بارىن مويىندادى. جالپى حالىقتىڭ بىلۋىنشە تەرەششەنكوعا تيەسىلى جەر اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق كولەمدە. قوستاناي وبلىسىندا “يۆولگانىڭ” قانشاما مىڭ گەكتار جەرى جاتىر داليىپ. ونىڭ يەسى ۆاسيليي روزينوۆ دەگەن كىسى. اتاقتى ميللياردەر ماسكيەۆيچتىڭ قاراماعىنداعى جەرلەردىڭ قانشا ەكەندىگى ءبىر اللاعا عانا ءمالىم. ودان بولەك قازاقتىڭ تابيعاتى ەرەك، شۇرايلى جەرلەرى كوپ قوي. سونىڭ ءوزىم كوزىممەن كورگەن بىرەۋىن عانا ايتايىن.
بۇل اڭىزعا بەرگىسىز وقيعا عاسىردان عاسىرعا ءوتىپ بىزگە جەتتى. بابالار اماناتى وسى! وعان قيانات جاساۋعا بولمايدى. جوڭعار جانە ويراتپەن نە ءۇشىن سوعىستى بابالارىمىز، جەر ءۇشىن ارينە. ابىلاي حان بابامىز جەر ءۇشىن ءوز بالالارىن جات قولعا اماناتقا تاستادى. ءۇش ءجۇز جىل وتارلاعان ورىستاردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ جەرىمىزدى تۇگەل تارتىپ الا العان جوق. كەشەگى قىلىشىنان قان تاماعان كەڭەس زامانىندا الاش وردا قايراتكەرلەرى جەر ءۇشىن لەنينمەن كەلىسىمگە باردى. بەرتىندە تاشەنوۆتاي تۇلعالار جەر ءۇشىن قىزمەتىمەن دە قوش ايتىستى. مىنە، وسىنداي قيلى زامانداردا ساتىلماعان جەرىمىز، تاۋەلسىزدىك العان تۇستا، تالان-تاراجعا تۇسسە قانشالىقتى دۇرىس بولار ەدى….
جەر – ماتەريالدىق قۇندىلىق ەمەس
– ايەكە، كەيبىر جوعارىداعى باسشىلار قانشا جاسىرىپ جاپقانىمەن كىمدە قانشا جەر تەلىمى بار ەكەنى اقىرىنداپ اشىلىپ جاتىر ەمەس پە؟
– شىندىق ەرتە مە، كەش پە ءبارىبىر ايتىلادى. قاسيەتتى جەردىڭ كيەسىنەن قورىقپاعاندارعا ءبىر توقتام بولار تۇبىندە. مەن بۇعان يمانداي سەنەمىن.
جۋىردا اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى كۋلاگين 80 مىڭ گەكتار جەرى بارىن مويىندادى. جالپى حالىقتىڭ بىلۋىنشە تەرەششەنكوعا تيەسىلى جەر اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق كولەمدە.
قوستاناي وبلىسىندا “يۆولگانىڭ” قانشاما مىڭ گەكتار جەرى جاتىر داليىپ. ونىڭ يەسى ۆاسيليي روزينوۆ دەگەن كىسى. اتاقتى ميللياردەر ماسكيەۆيچتىڭ قاراماعىنداعى جەرلەردىڭ قانشا ەكەندىگى ءبىر اللاعا عانا ءمالىم. ودان بولەك قازاقتىڭ تابيعاتى ەرەك، شۇرايلى جەرلەرى كوپ قوي. سونىڭ ءوزىم كوزىممەن كورگەن بىرەۋىن عانا ايتايىن.
جاسىباي دەگەن اتاقتى كول بار. سوعان جولىمىز تۇسكەندە مىلتىقپەن ارنايى كۇزەتىلەتىنىن كورىپ شوشىعانىم بار. اكەسىنەن قالعان جەر مە ول؟! بۇل قازاقتى باسىنۋ عوي. بۇلار ءبىزدىڭ بىلەتىندەرىمىز عانا. بىلمەيتىن، بىلسەك، زارەمىزدى ۇشىراتىن جايتتاردىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن. وسى تۇرعىدا قاراساق ولارعا جەردىڭ ساتىلعانى پايدالى. ال قاراپايىم قازاق جۇرتىنىڭ جەردى ساتىپ الۋعا شاماسى كەلمەيتىنى امسەدەن بەلگىلى. شىنىن ايتساق قازاق ءۇشىن جەردىڭ ءقادىرى – ماتەريالدىق قۇندىلىق ەمەس، ۇلتتىق يدەولوگيالىق قۇندىلىق بولىپ تۇر.
– “ەل قۇلاعى – ەلۋ” دەپ جاتادى حالىق. جەر ماسەلەسى ۋشىعىپ، ەلباسى زاڭعا موراتوريي جاريالاپ جاتقاندا، رەسەيدىڭ اسكەري ماشينالارى تورعاي دالاسىن شاڭداتىپ جۇرگەنىن ايتىس بارىسىندا ايتىپ قالدىڭىز…؟
– ايتپاسىما بولمادى. مەنىڭ جانىما قاتتى باتقانى: ءوزىم وسكەن تورعاي جەرىنەن رەسەيدىڭ زىمىران قالدىقتارىن قۇلاتۋ ءۇشىن جالعا جەر بەرىلىپ جاتقانى. كەيبىر جەتكەن سىبىستاردان توسىن قۇمىنا زياندى قوقىستاردى كومۋ جوسپارلانعان. بىلتىرعى جىلى وسىنشاما زياندى قالدىقتاردىڭ كەسىرىنەن تورعاي دالاسىندا كيىكتەر قىناداي قىرىلدى. كەيبىر اۋىلداردا ءىرىلى-ۇساق مالدار ورىستە قۇلاپ جاتتى.
سايىن دالا دا زورمان، جىلاندارعا دەيىن جايراپ قالدى. ونىڭ ادامعا زالالى جوق دەپ الداۋسىراتقانمەن، گەپتيلدىڭ اتى – گەپتيل. ونىڭ اۋاعا، مالعا، ىشەر اسقا زيانى بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ونىڭ زاردابىن حالىق ەلۋ، بالكىم ءجۇز جىلدان كەيىن تارتۋى بەك مۇمكىن. ەندى مىناعان قاراڭىز: جەردى جالعا العانى ءۇشىن رەسەيدىڭ بىزگە تولەيتىن قاراجاتى 350 مىڭ دوللار عانا. اقش-تىڭ ايگىلى ءانشىسى دجەننيفەر لوپەس ءوزىنىڭ جامباسىن جىلىنا ميلليون دوللارعا ساقتاندىرادى. سوندا قازاقتىڭ جەرى امەريكا ءانشىسىنىڭ جامباسىنان قۇنسىز بولعانى ما؟
– جوعارى دا ارلى اقىندار شىندىقتى ايتاردا ناقتى فاكتلەرگە جۇگىنەتىنىن مىسالعا كەلتىردىڭىز. ءوزىڭىز وسى جولى قانداي بۇلتارتپاس دالەلدەرگە سۇيەنىپ وتىرسىز؟
– ينتەرنەتتى قاراساڭىزدار مەن كورسەتكەن مالىمەتتەر ءتىزىلىپ تۇر. ءتىپتى ازاتتىق راديوسىنىڭ ءتىلشىسى تورعاي اۋدانىنىڭ جەر ءبولىمىنىڭ باسشىسىنان سۇحبات العاندا، ول كىسى “وسىنشا جەردىڭ رەسەيگە بەرىلگەنى تۋرالى” حاباردى راستادى. ارتىنان اقپاراتتى تاراتقانى ءۇشىن ءالى بايعۇس باسشى ءبىراز قۋدالانىپ، باسى بالەگە قالدى. ول از دەسەڭىز تورعايدىڭ “اقشىعاناق” اۋىلىندا رەسەيدىڭ اسكەري ماشينالارىنىڭ قاپتاپ جۇرگەنىن حالىق كۇندە كورىپ وتىر. مەن سول ەلدىڭ قالىڭ ورتاسىنان كەلىپ وتىرعاندىقتان اۋا جايىلىپ، اۋزىما كەلگەندى سوعۋدان اۋلاقپىن.
ءوز ميسسيامدى ورىندادىم
– كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، ايتىستان سوڭ ءسىزدى قولپاشاعاندار مەن قاتار ايىپتاعاندار دا تابىلدى. “جەر ماسەلەسىن كوتەرسە ايبەك بۇرىن قايدا قالىپتى” دەگەندەرگە قانداي ءۋاج ايتاسىز؟
– ءيا، الەۋمەتتىك جەلىلەردەن “ايبەك ۇندەمەي-ۇندەمەي كەلىپ، ايتىستا جەر ماسەلەسىن كوتەرىپ ۇپاي جيناپ الدى. ايتسا بۇرىن قايدا قالىپتى” دەگەن سياقتى سوزدەردى وقىدىم. كىم نە دەيمىن دەسە دە ەرىك وزىندە ارينە.
ءبىراق مەنىڭ ايتقىم كەلەتىنى مىناۋ. اركىمگە ءارتۇرلى مۇمكىندىك بەرىلگەن. اقىنداردىڭ مىنبەرى ساحنا. ءوز ويىمدى ەلدىڭ الدىندا ايتپاعاندا قايدا ايتامىن. كوشەگە شىعىپ ايتامىن با؟
جۋرناليستتەر حابارلاسىپ، جەرگە قاتىستى پىكىرىمدى سۇراپ، مەن ولارعا جاۋاپ بەرمەي جاتسام ءبىر ءجون. قوعامداعى بولىپ جاتقان جايتتارعا سانالى ادام رەتىندە مەنىڭ دە ءوز كوزقاراسىمدى بىلدىرۋگە حاقىم بار. اقىننىڭ مىندەتى – جوعارى جاققا حالىقتىڭ ويىن جەتكىزە ءبىلۋ. مەن ءوز ميسسيامدى ورىندادىم.
ءقازىر ينتەرنەت زامانى. مەنى سىناپ جاتقاندار 2004 جىلدان بەرگى ايتىستارىمدى ءبىر قاراپ شىقسىن. سونداعى ۇلان-عايىر جەرىمىزدى يەلەنىپ وتىرعاندار جايلى جان ايقايىمدى ەستىسە بالكىم رايلارىنان قايتار. ماقتانعانىم ەمەس، جەر ماسەلەسىن العاشقى كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى مەنمىن. كوپشىلىك مەنى كوتەرمەلەپ، “پاتشاعا دات ايتقان اقىن” دەپ جاتادى. تۇسىنگەن جان، پاتشاعا دات ايتۋىمنىڭ استارىندا وسى جەر ماسەلەسى جاتقانىن اڭعارسا
–ايتىستىڭ بىردەن ءبىر جاناشىرى ءجۇرسىن ەرمان مىرزا ءبىر سۇحباتىندا نامازعا جىعىلعان اقىنداردىڭ ىشىندە كەيبىر تالانتتىلارى كەتىپ جاتقانىن ايتقان بولاتىن. وسى جولعى ايتىستان رينات، جانداربەك، ءبىرجان، ت.ب اقىنداردىڭ كورىنبەۋىن نەگە جورىساق بولادى؟
– بار ماسەلە نامازعا تىرەلىپ تۇر دەپ ايتا المايمىن. ءقازىر ايتىسكەر اقىنداردىڭ 80-90 پايىزى ناماز وقيدى. ءسىز ايتىپ وتىرعان اقىنداردىڭ ىشىندە ايتىستان كەتكەنى بالعىنبەك قانا. ونىڭ ءوزى ۇلكەن ايتىستارعا قاتىسپاعانىمەن، ەل اراسىنداعى، جيىن-تويلاردان توبە كورسەتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. باسقا اقىنداردىڭ ءبارى ساپتا.
ال بولىپ جاتقان ايتىستاردىڭ بارىنە اقىنداردىڭ قاتىسا بەرۋى مىندەت ەمەس. ونىڭ دا ءوز تالابى بار. ءقازىر ۇلكەن-كىشىسى بار 100-گە جۋىق اقىن ايتىسىپ ءجۇر. بۇگىن ايتىسپاعان اقىندار كەلەسى ايتىسقا شاقىرىلىپ قالۋى بەك مۇمكىن. ساحنانى ەشكىم جەكەشەلەندىرىپ العان جوق. ال ايتىسپاي قالعان اقىنداردى جاپپاي كەتىپ جاتىر دەۋگە بولمايدى.
ءجۇرسىن اعانىڭ قاسىندا ءجۇرمىز عوي. ول كىسىنىڭ وي-ارمانى بىزگە بەلگىلى. مۇحامەتجان، بالعىنبەك سەكىلدى مىقتى اقىنداردىڭ ايتىستان كەتكەنىنە ءبىر جاعى ءىشى اۋىرادى. ءالى دە حالىققا بەرەرلەرى مول ەدى عوي دەگەن رەنىشىن دە سەزىپ قالامىز. سول سەبەپتى ول كىسىنىڭ نەگىزگى ويىن مەن وسى ماقساتتا تۇسىنەمىن.
– ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
ناعاشىباي قابىلبەك
دەرەككوزى: elana.kz
