تۇركيا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا كوپ جەڭىلىستى باسىنان كەشىردى. وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇلدىراۋى مەملەكەتتىڭ انتانتا ەلدەرى الدىندا تىزە بۇگۋىنە ءماجبۇر ەتتى. وسمان سۇلتانى سيەۆر كەلىسىمىنە قول قويادى. تۇرىك جەرىنە گرەكتەر جاپپاي ۇدەرە كوشىپ كەلىپ، قونىس تەۋىپ، جايلانا باستايدى. سۇلتاننىڭ وسالدىعىنا وزگە ۇلتشىل تۇرىكتەر بەيجاي قاراپ وتىرا المادى. انادولىداعى بۇكىل ۇلتشىلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كۇللى تۇرىكتى سۇلتان مەن باسقىنشىلارعا قارسى قويا بىلگەن بىلىكتى كوسەم ەلىنىڭ جوعىن جوقتاپ، تىزگىندى قولعا الىپ، سۋىرىلىپ العا شىقتى. بۇل مۇستافا كەمەل اتاتۇرىك ەدى.

انادولى مەن سۇلتان اراسىنداعى بايلانىس ءبىرجولاتا ۇزىلەدى. 1920 جىلى انكارادا اتاتۇرىك جاڭادان قۇرىلعان ۇلى ۇلتتىق جينالىسىندا ءتوراعا بولىپ سايلاندى. ول اسكەر جاساقتاپ، گرەكتەردى قۋدالايدى. اتاتۇرىكتىڭ ۇلتتىق ماسەلەدە ءبىرجاقتى، بىربەتكەي بولعانىن تاريح پاراقتارىنان بىلۋگە بولادى. حريستيانداردىڭ دەنىن شەكارا اسىردى. ءسويتىپ، گرەكتەردىڭ كىشى ازياداعى باسقىنشىلىعى ءتامامدالدى. اتاتۇرىك  انتانتا مەملەكەتتەرىن الدىڭعى كەلىسىمنەن الدەقايدا ادىلەتتى لوزانن كەلىسىمىنە كوندىرەدى. سۇلتانات پەن حاليفاتتى جويىپ، رەسپۋبليكا قۇرادى. 1923 جىلى تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ودان كەيىن دە 1927، 1931، 1935 جىلى پرەزيدەنتتىككە تۇسكەن، جەڭىسكە جەتكەن.

 

بايسالدى ديكتاتۋرا

گرەك جەرىندەگى سالونيكيدە 1881 جىلى 12 ناۋرىزدا تۋعان. تۋعاندا ازان شاقىرىپ مۇستافا دەپ اتايدى. ەكىنشى اتىن وقىپ جۇرگەندە ماتەماتيكادان ەرەكشە قابىلەتىن بايقاعان دوستارى قويعان. 1934 جىلى تۇرىكتەردىڭ ۇلتشىلدىعىن قايتا جاڭعىرتقانى ءۇشىن ۇلى كوسەم دەپ تانىعان باس اسسامبلەيا ونىڭ تەگىنە اتاتۇرىك ەسىمىن تۇركيانىڭ ۇلى ۇلتتىق جينالىسىندا بەردى. ءوزى اتەيست بولا تۇرا، يسلامنىڭ وركەندەۋىن ەش كەدەرگى كەلتىرمەگەن.كەرىسىنشە، اتاتۇرىك جۇرگىزگەن ساياساتتىڭ ارقاسىندا قازىرگى تۇركيا حالقىنىڭ 99 پايىزى مۇسىلمان. تۇرىكتەر اتاتۇرىكتىڭ ساياساتىنا مەيلىنشە بەرەشەك. ۇلتتىڭ اتاسى رەتىندە ونى قاتتى قۇرمەتتەيدى. تۇركيانىڭ ءار قالا، اۋىلىندا وعان كوشە اتى بەرىلگەنى سوعان دالەل بولسا كەرەك.

بيلىك باسىنا كەلىسىمەن ول بايسالدى ديكتاتۋرا ورناتتى. تۇرىك مەملەكەتىن باتىس ۇلگىسىندە مودەرنيزاسيالاۋدى قولعا الدى. ونىڭ رەفورمالارى ءتۇرلى پىكىرلەر تۋعىزدى. ءبىراق تۋراشىل ساياساتكەر رەتىندە اتاتۇرىك كۇللى يسلام ەلدەرىنەن وق بويى وزىپ شىعىپ، تۇرىكتەردى الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەتتەرى قاتارىنا قوستى.

سىرتقى ساياساتتا اتاتۇرىك ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن بىردەن مويىنداتۋعا كۇش سالدى. ۇلتتار ليگاسىنا ءوتىپ، بارلىق كورشىلەرىمەن ىنتىماقتى قارىم-قاتىناس ورناتتى. ەڭ الدىمەن گرەكيا جانە كسرو-مەن.

 بيلىك باسىنا كەلىسىمەن ول بايسالدى ديكتاتۋرا ورناتتى. تۇرىك مەملەكەتىن باتىس ۇلگىسىندە مودەرنيزاسيالاۋدى قولعا الدى. ونىڭ رەفورمالارى ءتۇرلى پىكىرلەر تۋعىزدى. ءبىراق تۋراشىل ساياساتكەر رەتىندە اتاتۇرىك كۇللى يسلام ەلدەرىنەن وق بويى وزىپ شىعىپ، تۇرىكتەردى الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەتتەرى قاتارىنا قوستى.

اتاتۇرىكتىڭ رەفورمالارى

اتاتۇرىك رەفورمالارىنىڭ دۇشپانى از بولمادى. ءبىرى  اشىق قارسى شىقسا، ءبىرى قۇپيا تۇردە، جىمىسقى ارەكەتتەرگە كوشتى. قازىرگە دەيىن ونىڭ رەفورماسىن مويىنداي الماعاندار بارشىلىق. سولاقاي ساياسات ۇستاناتىن قوزعالىستار ونىڭ جۇرگىزگەن رەپرەسسيالارىن ەسكە الادى. ولار اتاتۇرىكتى بۋرجۋازيالىق كوسەم دەپ تانيدى. حاليفاتتى جويعانىن يسلام الەمى ءالى دە تۇسىنگىسى كەلمەيدى.

دەگەنمەن، ول تۇرىك مەملەكەتىن قۇلدىراۋدان ساقتاپ قالعان ءجۇز جىلدا ءبىر كەلەتىن ءبىرتۋار تۇلعا. سوعىستان  كەيىن ەسىن جيناي الماي جاتقان ەلدى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ دامىتۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن ءىس ەمەس.

 

ۇلتتىق باعىتتاعى جاڭا تۇركيا

اۋقىمدى رەفورمالار تۇركيانى جاڭا جولعا  ءتۇسىردى. ەڭ ءبىرىنشى وزگەرىس لاتىن ءقارىپىن ەنگىزۋدەن باستالدى. ايەلدەرگە ەرلەرمەن تەڭ قۇقىق بەرىلدى. جاڭا ازاماتتىق كودەكس قابىلداندى. ونىڭ باستى ماقساتى – ەش كۇش تۇسىرمەي تۇرىكتەرگە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ورالتۋ، ۇلتىن ماقتانىش ەتكىزۋ بولدى.

اتاتۇرىك قاتال ءارى سايىپقىران سارباز بولدى. ءبىراق ونىڭ «ۇلتىڭ ءۇشىن سوعىسپا، جانىڭدى قي» دەۋىن كەي ساياساتكەرلەر اسىلىق دەپ تانيدى. بۇل ونىڭ مىنەزىنىڭ قاتىگەزدىگىن، تاسجۇرەكتىگىن كورسەتەدى دەيدى.  اتاتۇرىك كەلىسىمگە وڭاي كونە بەرمەيتىن، بىربەتكەي تۇلعا بولدى. ءبىراق سونىڭ بارلىعىن «ۇلتىمنىڭ وركەندەۋى ءۇشىن» دەپ بىلگەن.

تۇركيانى وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسۋ وڭاي بولمادى. دەسەكتە، اتاتۇرىك باسقارعان بار-جوعى ون بەس جىل ىشىندە تۇركيا ادام تانىماستاي وزگەردى. ول ءار ەلدىمەكەندە مەكتەپ اشتى. اراب ءقارپىن لاتىنعا اۋىستىردى. قىز بالانىڭ وقۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ول ءدىن ىستەرىن ساياساتتان ءبولىپ تاستادى. ءدىن ءار ادامنىڭ جەكە ءىسى ەكەنىن ەسكەرتتى. ءدىني زاڭداردىڭ ءبارىن ىسىرىپ قويىپ، تۇرىك زاڭدارىن حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي وزگەرتتى.  ادامنىڭ تەگى رەسمي تۇردە اتالاتىن بولدى.

ول ەۋروپالىق قاعيدالارعا سۇيەنە وتىرىپ، تۇركيانىڭ زايىرلى مەملەكەتتەر قاتارىنا جەتۋىنە كوپ ىقپال ەتتى. ەۋروپاداعى دامىعان اۋىل شارۋاشىلىق پەن ءوندىرىستى مىسالعا الا وتىرىپ، تۇركيانى دا سول جولمەن الىپ ءجۇردى. جاڭا ەكونوميكالىق جۇيە قۇردى. شاعىن كاسىپكەرلىككە زور قولداۋ كورسەتىلدى. اسىرەسە، اۋىلدىق جەرلەردە. اۋىلشارۋاشىلىق كاسىپورىندارىن اشۋ قولعا الىندى. ءىرى وندىرىستەر جانداندى. يندۋستريالدى دامۋدىڭ العىشارتتارى جاسالدى.

قازىرگى تاڭدا دۇنيەجۇزى بويىنشا ءىجو بويىنشا تۇركيا 15 ساتىدا تۇر. بۇل ەكونوميكاسى جاقسى دامىعاندىقتان مۇمكىن بولعانى ايتپاساق دا تۇسىنىكتى. تۇركيا جاس مەملەكەت قاتارىندا. ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگىن وتىزعا دەيىنگى جاستار قۇرايدى.

اتاتۇرىكتىڭ 1927 جىلى پارلامەنت مىنبەرىندە تۇرىپ: «ءبىزدىڭ كورشىمىز، كەڭەستەر وداعى كۇندەردىڭ كۇنى قۇلايدى. ءبىراق ول جەردە ءبىزدىڭ قانداس باۋىرلارىمىز بار. ءبىز سولارمەن بايلانىستى ۇزبەۋىمىز كەرەك. ءبىز سوعان دايىن بولۋىمىز كەرەك. ءتىل دەگەن – ءبىر كوپىر، تاريح – ءبىر كوپىر، مادەنيەت دەگەن – ءبىر كوپىر، وسى كوپىرلەردى قۇلاتپاۋىمىز كەرەك. سول باۋىرلارىمىزبەن ءبىز وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزى بۇگىنگى تاڭدا ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ كەلەدى.

اتاتۇرىك تۇركى بىرلىگى يدەياسىنىڭ جارشىسى بولدى. تۇركى تىلدەس باۋىرلاس ەلدەردىڭ بارلىعىنا ەسىگىن ايقارا اشتى. مۇستافا شوقاي باستاعان ءبىرقاتار عالىمدار مەن قايراتكەرلەر اۋمالى-توكپەلى زاماندا تۇركيانى ساعالاعانى تاريحتان بەلگىلى. ەلىنەن قۋعىن كورىپ، بوسقان تالاي قازاقتى باۋىرىنا باسقان تۇرىك ەلىنىڭ جاناشىرلىعى وسىنداي يدەيانىڭ جالعاستىعىن كورسەتىپ كەلەدى.

شىنار ءابىلدا