قازاق حالقىنىڭ ەتيمولوگياسىنا ۇڭىلگەندە «قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگى موڭعول ما؟» دەگەن ساۋال ءجيى قويىلادى. ال «موڭعول» دەگەن اتاۋدى ەستىسەك،  ەسىمىزگە بىردەن شىڭعىس حاننىڭ تۇسەتىنى انىق. سول  الەمدى قاھارىمەن دىرىلدەتكەن شىڭعىسحاننىڭ ءوزى قانداي ادام بولدى؟ قانىشەر جاۋلاۋشى ما، الدە ادىلەتتى باسشى ما؟ مىنە، وسى سۇراقتارعا تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور قوزىباقوۆا فاتيما اقىنباي قىزىنىڭ تاريح ساباعىنىڭ كەزەكتى دارىسىنەن كەيىن ءبىزدىڭ سانامىزدى مازالاپ، جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىستىق.

تاريحتا ەسىمى التىن ارىپتەرمەن جازىلعان شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارى جونىندە سان الۋان تاريحي مالىمەتتەرگە ۇڭىلدىك. ءبىر قىزىعى، وسى سۇراققا كەلگەندە توبىمىزدىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلدى. ءبىرىنشى توپتىڭ جاۋابىن ايتايىق. مىسالى، ايتار بولساق، ونىڭ الەمدى ءدۇر سىلكىندەرگەن «وتىرار اپاتى» جايىندا «تۇركى الەمىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى» اتتى ەڭبەكتەن تاپقانداي بولدىق. بۇل ەڭبەكتە  كەلتىرىلگەن  دەرەكتەر  بويىنشا  سوعىستىڭ باستالۋىنا حورەزم شاحتىڭ ءوزى كىنالى ەكەن. سونىمەن قاتار، «شىڭعىس حان» جۋرنالىنىڭ №14 سانىنداعى م.ءماعاۋيننىڭ پىكىرى دە وسىعان كەلەدى. دەگەنمەنەن، وسىنشاما دەرەكتەرگە قاراماستان،  باسقا دا ەڭبەكتەردى قاراۋ بارىسىندا شىڭعىس حان قانىپەزەر جاۋلاۋشى دەگەن تۇجىرىم دا تەكتەن ەتك ايتىلماعانداي كورىنەدى. نەگە؟ بىرىنشىدەن، ونىڭ جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە جەر بەتىندەگى ءبىرتۇتاس مادەنيەتتىڭ ۇيىتقىسى بولىپ وتىرعان قالالار جويىلىپ كەتتى. بىردەن ءبىر مىسال – وتىرار قالاسى. تەك بالاساعۇن قالاسى عانا ارادا  ءبىراز جىلدار وتكەسىن باستاپقى قالپىنا كەلە العان. ەكىنشىدەن، ونىڭ جورىقتارىنىڭ كەسىرىنەن كەيبىر حالىقتاردىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ ءۇردىسى بىرنەشە جىلعا كەشىكتى. ءيا، شىڭعىس حان كەرەمەت قولباسشى بولعان، جۇرگىزگەن سوعىس تاكتيكاسى قانشالىقتى اقىلدى ادام بولعانىن دالەلدەيدى. ءبىراق ونىڭ جەر بەتىنە، الەمگە تيگىزگەن  زاردابىنان  سوڭ، ونى ءبىز «قانىپەزەر جاۋلاۋشى» – دەگەن پىكىرگە توقتادىق.

شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەردى وقىعاندا جانىڭ تۇرشىگەدى. ول سەكىلدى قاتىگەز قولباسشىلار تاريحقا ەندى كەلمەسىن دەپ تىلەدىك.

قاعانعا اركىمنىڭ-اق بار تالاسى. بۇل، ەندى، ەكىنشى توپتىڭ پىكىرى. شىڭعىسحان جايلى  زەرتتەپ، كىتاپ شىعارعان عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ، جانە ولاردىڭ كەلتىرگەن دالەلدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ قاعاندى «قانىپەزەر جاۋلاۋشى» – دەگەن ەۋروسەنتريستىك كوزقاراستى جاقتاۋشى توپقا ءبىز، ارينە، قارسىمىز. ەۋروسەنتريستىك كوزقاراس بۇرىننان قالىپتاسىپ قالعان ادەتتەرى بويىنشا تۇرىكتەردى، موڭعولداردى «جابايى»، «بۇزىق»، «مادەنيەتتى قيراتۋشى» دەپ جازۋدان جاڭىلعان ەمەس. شىڭعىسحان تاريحى دا سول تۇرعىدان جازىلىپ، تاريحي شىندىق مەيلىنشە بۇرمالانادى. شىڭعىسحان جايلى ەۋروسەنتريستەردىڭ كوزقاراستارىنان مالىمەتتەر كەلتىرەيىك: «سوۆەتسكايا يستوريچەسكايا ەنسيكلوپەديا» سياقتى تانىمال ەڭبەكتەردە بىلاي دەپ جازىلعان: «موڭعولداردىڭ جاۋلاپ الۋى ازيا جانە شىعىس ەۋروپا حالقى ءۇشىن ادام توزگىسىز قيىندىقتار اكەلدى. وسى جاۋلاپ الۋلار سالدارىنان كەيىننەن قۇرىلعان التىن وردا جانە باسقا دا مەملەكەتتەردە شىڭعىس حان ۇرپاقتارى كوپ ۋاقىتقا دەيىن ءوز بيلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، قولاستىنداعى حالىقتارعا مادەني جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان قىسىم كورسەتىپ وتىردى. ال بۇل جويقىن شابۋىلدار كوپتەگەن حالىقتارعا ماتەريالدىق جانە رۋحاني جاقتان قالۋىپتاسۋىن جۇزدەگەن جىلدارعا كەشەۋىلدەتتى».

وسى كەلتىرىلگەن سىلتەمەدە ەۋروسەنتريستەردىڭ شىڭعىسحانعا بەرگەن سيپاتتاماسى الىكۇنگە دەيىن ۇستەمدىك ەتىپ كەلەدى. وسىنداي تەرىس پىكىر قازاق حالقىنىڭ ءتول تاريحىنان دا ورىن العان: «موڭعول شاپقىنشىلىعى قازاقستان ءۇشىن دە، جاۋلاپ العان باسقا ەلدەر ءۇشىن دە زور اپات بولدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قارسىلىعىن باسۋ ءۇشىن شىعىسحان جاپپاي تەررور مەن زورلىق-زومبىلىق، تۇتاس اۋدانداردى ويرانداۋ ادىستەرىن قولداندى. ءسويتىپ، موڭعولدار جاۋلاپ الۋمەن قاتار، ادامداردى جاپپاي قىرىپ-جويىپ، وندىرىستىك كۇشتەردى قيراتتى، ماتەريالدىق جانە مادەني قۇندىلىقتاردى جويىپ جىبەردى». ءبىراق ولاردىڭ ىشىندە دە شىڭعىس حاندى اقيقات شىندىق نەگىزىندە تانىعان عالىمدار دا بولدى. دەگەنمەن، ولاردىڭ سانى كوپ بولماعاندىقتان، بۇنداي دۇرىس پىكىرلەر ەۋروسەنستريستەردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويدى.

«شىندىق قاپ تۇبىندە جاتپايدى» دەگەن حالىق ماقال-ماتەلدەرىنە سايكەس شىڭعىس حاننىڭ الەم حالىقتارى تاريحىنداعى ۇلەسى ءتيىستى شىندىقتا جازىلۋى ءتيىس. شىڭعىس حانعا ءادىل باعا بەرۋشى عالىمداردىڭ ءبىرى – دوكتور ەرەنجەن حارا-داۆان. ونىڭ «چينگيزحان كاك پولكوۆودەس ي ەگو ناسلەديە» (كۋلتۋرنو – يستوريچەسكيي وچەرك مونگولسكوي يمپەريي حII-حIII ۆەكوۆ. - بەلگراد، 1929) اتتى ەڭبەگىن اتاۋعا بولادى. بۇل تۋىندى ەرتەرەكتە جارىق كورسە دە، كىتاپ اۆتورىنىڭ موڭعول ۇلتىنان ءارى ونىڭ شىڭعىسحان ءومىرى مەن ول قۇرعان يمپەريانىڭ ۇزاق داۋىرلەگەنى تۋرالى جازعان شىندىعى كەڭەس وكىمەتىنە ۇنامادى. سوندىقتان ول كوپشىلىك وقىرماننىڭ قولىنا تيگەن جوق. كەڭەس وكىمەتى ىدىراعان سوڭ، ول ءوز ءتول اتاۋىمەن ورىس تىلىندە، 1992 جىلى الماتىدا 100 000 دانامەن باسىلىپ شىعارىلدى. ەرەنجەن حارا-داۆان شىڭعىس حاندى دانىشپان قولباسشى، كەمەڭگەر ەلباسى، كورەگەن ساياساتكەر دەپ سيپاتتاي كەلە، ونىڭ بىلگىرلىگىن، حالىقتاردىڭ ادەت-عۇرىپىن، مادەنيەتىن ساقتاعانىن، سونىمەن بىرگە ءوزى قۇرعان يمپەريانىڭ باسقارۋ جۇيەلەرىن، اسكەري قۇرىلىمى مەن ساياسي قارىم-قاتىناستارىن قالاي ۇيىمداستىرعانىن دايەكتى دەرەكتەرمەن بەرەدى. شىڭعىسحانعا ءادىل ءارى دۇرىس باعا بەرگەن عالىمدار ەرەنجەن حارا-داۆانمەن عانا شەكتەلمەيدى. ولاردىڭ قاتارىندا فرانسۋز عالىمى رەنە گرۋسسە دە بار. ونىڭ «يمپەريا ستەپەي: اتتيلا، چينگيسحان، تامەرلان» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى ۇلى دالانىڭ ءۇش تاريحي تۇلعاسىنا ارنالعان. بۇل ەڭبەكتىڭ شىڭعىسحان  يمپەرياسى تاريحىنا ارنالعان. ورتالىق ازيا ەتنوستارىن قايتا بىرىكتىرۋدە شىڭعىسحان ۇشان-تەڭىز قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ، الەمگە ءوز يمپەرياسىن پاش ەتتى. ول ءۇش عاسىرداي ءومىر ءسۇردى. بۇل يمپەريانىڭ باسىم ەتنوستارى  تۇرىكتەر بولعانى دا بارشاعا ءمالىم. ولاردىڭ سول يمپەريانى دۇنيەگە اكەلۋدە شەشۋشى قىزمەت اتقارعانى بارشاعا ايان.

شىڭعىس حان الەمگە ءوز اتىن قالدىردى، قولاستىنداعى ەتنوستاردى يننوۆاسيالىق جاعدايدا بىرىكتىرىپ، ۇلى يمپەريا قۇردى، تۇرىكتەر مەن موڭعولداردى ۇلى كۇشكە اينالدىردى. قاعاننىڭ ىستەگەن ۇلى ىستەرىن ىسىرىپ قويىپ، «قانىپەزەر جاۋلاۋشى» – دەۋ، ءسىرا، اداسۋشىلىق. شىڭعىسحان تۋرالى ءالى دە تالاي ەڭبەكتەر جازىلىپ، ءارتۇرلى تالاس پىكىرلەر تۋىندار. ءبىز تەك ستۋدەنت رەتىندە ءوز كوزقاراسىمىزدى بىلدىردىك.

 

دايىنداعاندار: بەگايىم مۇحاممەدجان، گۇلنار احمەتوۆا،

ارايلىم پوستانوۆا، جادىرا ءناجىب،

نۇرسايا ميزامبەكوۆا، الىم ۇسەي ۇلى، فاريزا مۇقان،

ءلاززات قارمىسوۆا، اجار تۇراروۆا،

سالتانات سۇيىندىكوۆا، جازيرا راحىمجان،

نۇرگۇل ءالقۋات