اكىمدەر ءۇش توپقا بولىنەدى: ءبىرىنشى توپ – جارىتىپ ەشتەڭە ىستەمەسە دە، ورنىندا ۇزاق وتىراتىندار – بۇلاردىڭ قاي وبلىستى قاي جىلدارى باسقارعانىن تەك اقپاراتتىق ارحيۆتەردەن نەمەسە ءومىرباياندىق قالىڭ كىتاپتاردان، قازىرگى كۇنى «ۋيكيپەديا» سايتىنان تاباسىز؛ ەكىنشى توپ – بۇلار كوپ وتىرماۋى مۇمكىن، الايدا ىستەگەنىنەن ايتقانى، ايتقانىنان ايتا الماي قالعانى كوپ، ازساندى شوعىر – بۇلار ءاربىر ءىسىن جارنامالاۋعا قۇمار؛ باسپاسوزدەن تۇسپەيدى، اقپاراتتىق مەنەدجەرلەرى اينالاسىن قورشاعان؛ قايدا جۇرسە دە ساۋسىلداتىپ ءبىر توپ جۋرناليست ەرتىپ الادى، ولار ءاربىر ءسوزىن، ءىسىن حاتقا تۇسىرەدى، ەلگە دە سۇيكىمدى، بيلىككە دە ۇنامدى؛ ءۇشىنشى توپ – ايتپايدى، ىستەيدى! ىستەگەنىن ايتىپ جاتۋدى دا جانى سۇيمەيدى. ناعىز اكىم دەۋگە لايىق ءىستىڭ ادامى. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆ سوڭعى  توپتىڭ وكىلى. بۇل ساناتتاعى اكىمدەر از، تىم از...   

 

 

باسپالداق... تاۋەلسىزدىك مەكتەبى

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى سولتۇستىك ءوڭىرى «ورمانعا قاراپ» ۇلىعانىن ۇدەتە تۇسكەنىن بارشا جۇرت بىلەدى. ورىسى باسىم ولكەلەردەگى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايعا الاڭداعان جۇرتشىلىق كوپ ەدى. وسى تۇستاردا سولتۇستىككە ءىسى مىعىم، ءجۇرىسى تىڭ باسشىلار كەرەك بولدى. دانيال احمەتوۆ ەكىباستۇز اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزىندە ەڭ الدىمەن اۋداننىڭ قازاقىلانۋىنا باسا ءمان بەرىپ، تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى تۇڭعىش مەكتەپتىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، ءوز بالاسىن سول مەكتەپتە وقىتقانىن بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس. مۇنداي باتىل قادامعا بارۋ ول شاق ءۇشىن ايرىقشا ەرلىك سانالعانىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ورىستانعان ورتادا قازاق ورتا مەكتەبىن اشقانىن جەرگىلىكتى قازاقى ورتا قۋانا قابىلداعانىمەن، وكتەم سويلەۋدى ادەتكە اينالدىرعان شوعىر ءتۇرلى اڭگىمە تاراتىپ، ونى اياقتان شالۋعا، ۇلتشىل ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقانى سارعايعان گازەت تىگىندىلەرىندە ساقتاۋلى. اسىرەسە، ورىس باسىلىمدارى احمەتوۆتىڭ بۇل جۇمىسىنا «باتا» بەرە قويمادى، ءوزىنىڭ بالاسىن قازاق مەكتەبىنە بەرگەنىن كەلەكە ەتكەندەر دە تابىلدى. دانيال مىرزا بۇل جۇمىسىن ودان ارى جالعاستىرا ءتۇستى.

بىرەۋلەر سولتۇستىكتىڭ سىرەسكەن سەڭى ءالى بۇزىلعان جوق دەپ جار سالىپ جاتادى. شىن مانىندە، احمەتوۆ پاۆلودار كوشەلەرىنىڭ قازاقىلانۋىنا، مەكتەپتەردىڭ اشىلۋىنا، وبلىستىڭ تەاتردىڭ جاڭا عيماراتقا كوشۋىنە بىردەن ءبىر ۇيتقى بولعانىن كوپ ادام ايتا بەرمەيدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان كەزىندە دە ول وسى ءىسىن الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ جاتپاي-اق جالعاستىرىپ، تالاي كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ باسىن قايىردى. بۇل تۋرالى سول ولكەنىڭ تۇرعىندارى ساعىنىشپەن ايتادى. بىزگە جەتكەن حاتتاردىڭ وزەگىنە ۇڭىلسەڭىز، ءوڭىر جۇرتشىلىعى الىكۇنگە دەيىن دانيالدى قاتتى قۇرمەتتەيتىنىن بايقايسىز. ءار سالانىڭ ماماندارى وتپەلى كەزەڭدەگى بىلگىر باسشىنىڭ ارقاسىندا ءوڭىردىڭ دامۋى تۇراقتى بولعانىن ايتىپ، «دانيال ءوزى تۋعان ءوڭىر ءۇشىن ولشەۋسىز ۇلەس قوستى» دەگەن لەپەستەرىن جەتكىزەدى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى سولتۇستىك ءوڭىرى «ورمانعا قاراپ» ۇلىعانىن ۇدەتە تۇسكەنىن بارشا جۇرت بىلەدى. وسى تۇستاردا سولتۇستىككە ءىسى مىعىم، ءجۇرىسى تىڭ باسشىلار كەرەك بولدى. دانيال احمەتوۆ ەكىباستۇز اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزىندە ەڭ الدىمەن اۋداننىڭ قازاقىلانۋىنا باسا ءمان بەرىپ، تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى تۇڭعىش مەكتەپتىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، ءوز بالاسىن سول مەكتەپتە وقىتقانىن بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس.

ساتى... العاشقى كوش

گازەتكە جازعان حاتتىڭ بىرىندە 1992 جىلى قاقاعان قىستا موڭعوليا قازاقتارىن دانيال احمەتوۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن ماشينا جىبەرىپ، ەكىباستۇزعا كوشىرىپ اكەلگەنى باياندالعان. ولار ولەڭتى، سارىقامىس، بايەت سەكىلدى بىرنەشە اۋىلعا قونىستانىپ، بارلىق شارت-جاعدايعا يە بولعانىن، بالالارى وقىپ، وزدەرى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلعانىن ايرىقشا ىلتيپاتپەن بايانداپتى. سول كوشتى ءوزى قارسى الىپ، ءاربىر وتباسىعا ەرۋلىك ۇلەستىرىپ، قازاقى جول-جوسىنمەن جۇمىس ىستەگەنىن كوشىپ كەلگەن وتباسىلاردىڭ وزدەرى ايتادى. بۇل قانداستاردى جەرگىلىكتى جۇرت «احمەتوۆتىڭ ورالماندارى» دەپ اتايتىن كورىنەدى. «ەگەر احمەتوۆ اۋىلىمىزعا كەلسە، ءبىز ول كىسىنىڭ الدىنا كىلەم توسەپ قارسى الار ەدىك. سەبەبى، بىزگە ءدال سول كىسىدەي كومەك كورسەتكەن جان كەمدە-كەم. ءورىستىلدى ورتانى قازاقىلاندىرۋ ءۇشىن ءبىزدى ارنايى اكەلگەنىن ءبىز كەيىنتىن تۇسىندىك. ءقازىر وسى ولكەنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنى قۇساپ كەتتىك. وستىك، وركەندەدىك» دەپ شۇكىرشىلىك ايتاتىن قاريالار، احمەتوۆتىڭ اتى ەستىلسە بولدى قۇلاقتارىن ءتۇرىپ، تىلەۋىن تىلەيدى ەكەن. بۇدان بولەك، وزبەكستاننان دا ارنايى كوش الدىرىپ، پاۆلودارعا ورنالاستىرعانى جانە بار. ۇكىمەت قازاق كوشى سولتۇستىك وبلىستارعا قانات جايۋى كەرەك دەگەن باستامانى ەندى-ەندى كوتەرە باستاسا، احمەتوۆ الدەقاشان ونى جۇزەگە اسىرعان باسشىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال.

احمەتوۆتىڭ ۇنەمى ساياسي جاعدايى قيىن وڭىرلەردى باسقارۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، ونىڭ حالىقپەن ەتەنە جۇمىس ىستەيتىن ەلگەزەكتىگىنەن بولسا كەرەك. ەگەر احمەتوۆ قاراپايىم جۇرتشىلىقپەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، ولاردىڭ جاي-كۇيىنە ءجىتى كوڭىل بولمەگەن بولسا، بۇگىنگى ىستىق لەبىزدى ەستىمەگەن بولار ەدى. ەگەر احمەتوۆ سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋعا جۇمىس ىستەمەگەن بولسا، وندا ول اشقان قازاق مەكتەپتەرى، كوشەلەرگە قازاق تۇلعالارىنىڭ اتتارى بەرىلىپ، ورىسى كوپ، قازاعى از اۋىلداردا مەشىتتەر سالىنىپ، كىتاپحانادا وتىرعان ج. ايماۋىتوۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترى مەتاللۋرگتەر سارايىنا ءبىر كۇندە كوشىپ بارماس تا ەدى. وكىنىشتىسى سول، د.احمەتوۆتىڭ باتىل قادامىن كەيىنگى وبلىس باسشىلارى وڭدى جۇرگىزە المادى.

 

ورلەۋ... ساياسي سارىن

دانيال احمەتوۆ جايلى بىلگىسى كەلگەن ادام ونىڭ ءومىربايانىنا ءبىر ءسات ۇڭىلگەنى ءجون: پاۆلوداردا تۋعان، سوندا يندۋستريالدى ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، ينجەنەر-قۇرىلىسشى ماماندىعىن ۇزدىك بىتىرگەن. ودان ارى «پاۆلودار تۇرعىنقۇرىلىس» ترەسىندە ماستەر، اعا پروراب بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ءدال وسى كەزەڭنەن كەيىن پارتيالىق قىزمەتتەردە، جەرگىلىكتى بيلىك سالالارىندا ىسىلعان. اۋدان جانە قالالىق كوميتەتتەردە، اكىمشىلىك باسشىلىعىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى، كەيىن وبلىس اكىمى بولىپ سايلاندى. پاۆلودار وبلىسىن ەكى رەت باسقاردى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ دا اكىمى بولدى. مىنە، وسى جىلدار ىشىندە ول پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ كوزىنە ءتۇستى. جىلپوستىعىمەن، پىسىقتىعىمەن ەمەس، ىسكەرلىگىمەن، ءبىرتوعا مىنەزىمەن، ءوزى بارعان جەردى گۇلدەندىرە بىلگەن جاۋاپكەرشىلىگىمەن كوتەرىلدى. 1999 جىلى پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى، ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ ساتىلاپ جوعارىلاي بەردى. 2001 جىلعى ساياسي بۇلعاق كەزىندە، ايگىلى ع.جاقيانوۆتار مەن ءابليازوۆتار ءىسى تۇتانعان شاقتا سولتۇستىك ايماقتاردا حالىق تولقۋلى بولدى. جاقيانوۆ بيلىككە نە سەبەپتى جاقپاعانى تۇسىنىكتى، ال ونىڭ ورنىنا اكىم بولۋ قيىن ەدى. ويتكەنى، پاۆلودار جۇرتشىلىعى ع.جاقيانوۆقا سەنگەنى سونشا، ىستەگەن ءاربىر ءىسىن اڭىزعا اينالدىرىپ ۇلگەرگەن. مۇنداي ساتتە ول ورىنعا تەك جۇرەگى داۋالاعاندار عانا اكىم بولىپ بارار ەدى. بيلىك احمەتوۆتى قۇپ كوردى. مۇنداي شەشىمگە سول ولكەنىڭ تۋماسى بولعانى ءۇشىن كەلگەن جوق، بۇدان بۇرىن وسى ولكەنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان، قىر-سىرىن جاقسى بىلەتىن، وبلىس تۇرعىندارى الدىندا سەنىمى بولعانى ءۇشىن، ول عانا ەمەس، تاڭعى ساعات سەگىزدە جۇمىسقا كەلىپ، تۇنگى ونسىز ۇيىنە قايتپايتىن ەڭبەكشىلدىگى ءۇشىن، ەڭ باستىسى، داۋىلدى-جاۋىندى ساياسي احۋالدارعا سەلت ەتە قويمايتىن سالماقتى سابىرلىلىعى ءۇشىن ەڭ وڭتايلى ادام رەتىندە تاڭداعانى بەلگىلى. احمەتوۆ بۇل قىزمەتتى ابىرويمەن اتقاردى. ن.نازاربايەۆ ارتقان جۇكتى بۇلتالاقتاماي كوتەردى. سولتۇستىكتىڭ «قىزۋى» باسىلىپ، بۇرىنعى قالپىنا قايتا ءتۇستى.

 

سامعاۋ...  ەلدىڭ دامۋى

قازاقستان ەكونوميكاسى ەڭ دامىعان تۇس قاي جىلدار ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ول جىلدارى بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا ءوندىرىس، اۋىل شارۋاشىلىعى،  قۇرىلىس، جول سەكىلدى ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى سالالار ەكپىندى دامىعانىن بۇگىنگى تىعىرىققا تىرەلىپ، داعدارىستىڭ قىسپاعىندا وتىرعان بىزدەر ەندى ءتۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل جىلدارى 2003-2007 جىلدار ارالىعى ەدى. ءدال وسى جىلدارى دانيال احمەتوۆ پرەمەر-مينيستر بولىپ قىزمەت ەتتى. بۇعان ءتۇرلى جورامال ايتۋدىڭ قاجەتى جوق، ول كەزدە الەمدىك داعدارىس بولمادى دەپ اقىلمانسۋ دا ءجون ەمەس، دانيال احمەتوۆ ۇكىمەتباسى بولعان جىلدارى ەلدىڭ دە، مەملەكەتتىڭ دە ەڭسەسى كوتەرىلىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ جايباراقات عۇمىر كەشكەنىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. بار-جوعى 4 جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندە ءىجو 7-8 پايىزدان تۇراقتى ءوسىپتى. ينۆەستيسيا كوبەيىپ، ەلدىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە بەدەلى وسكەنىن، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جاعدايى تۇزەلىپ، قالالى جەرلەردە جاڭا ينفراقۇرىلىمدار ىلكىمدى جۇرگىزىلگەنىنە ەل كۋا. ونىڭ شەتەلدەگى ءال-فارابي، بەيبارىس كەسەنەلەرىن جەدەل جوندەتۋگە قارجى ءبولدىرىپ، رۋحاني سالاعا ايرىقشا ءمان بەرگەنىن جۇرتشىلىق ۇمىتقان جوق.

دانيال احمەتوۆ ۇكىمەتباسى بولعان جىلدارى ەلدىڭ دە، مەملەكەتتىڭ دە ەڭسەسى كوتەرىلىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ جايباراقات عۇمىر كەشكەنىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. بار-جوعى 4 جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندە ءىجو 7-8 پايىزدان تۇراقتى ءوسىپتى. ينۆەستيسيا كوبەيىپ، ەلدىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە بەدەلى وسكەنىن، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جاعدايى تۇزەلىپ، قالالى جەرلەردە جاڭا ينفراقۇرىلىمدار ىلكىمدى جۇرگىزىلگەنىنە ەل كۋا. ونىڭ شەتەلدەگى ءال-فارابي، بەيبارىس كەسەنەلەرىن جەدەل جوندەتۋگە قارجى ءبولدىرىپ، رۋحاني سالاعا ايرىقشا ءمان بەرگەنىن جۇرتشىلىق ۇمىتقان جوق.

بۇدان بولەك ءدال وسى كەزەڭدە احمەتوۆ سوناۋ ەكىباستۇزدا باستاعان يگى ىستەرىن مەملەكەتتىك دارەجەدە جۇرگىزدى. ايتالىق، ەلگە ورالعان قانداستاردىڭ 40 پايىزى ءدال احمەتوۆ ۇكىمەتتى باسقارىپ تۇرعان كەزەڭدە ەلگە ورالدى! سودان كەيىن قازاق كوشىنىڭ باسىنان ءتۇرلى اۋىرتپالىقتار وتكەنىن قازىرگى ءباسپاسوزدى اقتارساڭىزدار، بىلەسىزدەر. شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ازاماتتىق الۋى، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋى، ەلگە كەلىپ وقۋى جەڭىلدەپ، اعايىنمەن اعايىن قاۋىشىپ، مارە-سارە بولعان جىلدار قايتا ورالا ما؟ بۇل جاعىن ءداپ باسىپ ايتۋ قيىن...

 

سەرپىلۋ... قايتا تۇرۋ

يا، احمەتوۆ اتقارعان ىستەردى تىزبەلەي بەرسەك، مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ءبىراز جىل بيلىك ساپىنان جىراقتا جۇرگەن بىلىكتى باسشىنىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاۋى – جۇرتتىڭ كوڭىلىن سەرپىلتتى. وسەك پەن الىپقاشپا سوزگە ءۇيىر كەيبىر توپ ونىڭ ءاربىر ىسىنەن ىلىك ىزدەسە دە، شاۋجايىنا جارماسسا دا، سابىرلى قالپىنان تايماي، ءونىمدى ەڭبەگىن باستاپ كەتتى. بۇعان ءوڭىر جۇرتشىلىعىنىڭ كوزى ەندى جەتەر... شىعىس ايماق ەكى ەلمەن شەكتەسەتىن، ەكونوميكاسى دا، الەۋمەتتىك جاعدايى دا كۇردەلى ءوڭىردىڭ ءبىرى. شىعىسىمىز قازاقىلانسا، وركەندەسە، شەكارامىز دامىسا، بويىمىز تىكتەلىپ، ايبارىمىز ارتا تۇسپەك. احمەتوۆ ەل ىسىنە قايتا ورالدى. ول ءالى-اق شىعىس ايماعىنىڭ ب ا ق جۇلدىزىن جاندىرادى. ونىڭ سەنىمدى سەرىكتەرى، سەرتكە بەرىك كومانداسى ءوڭىر ەكونوميكاسىن العا سۇيرەيتىنى كۇمانسىز.

ءتوقتارالى تاڭجارىق