كونفەرەنسيا بارىسىندا قازاقستان اۋماعىنداعى ەجەلدەن قالىپتاسقان مەملەكەتتىك باسقارۋ، قۇقىقتىق نورمالار مەن سوت بيلىگى تۋرالى، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك حاندار، قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسقان قاسىم حان، حاحنازار حان، تاۋەكەل حان، ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان، ءاز تاۋكە حان، ابىلاي حان، ءابىلقايىر حان جانە ايگىلى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بيلەردىڭ ەل باسقارۋعا دايىنداعان زاڭ-ەرجەلەرى مەن بيلەر سوتىنىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن نىعايتۋداعى ءرولى عىلىمي تۇرعىدا جان-جاقتى زەرتتەلىپ، تالقىلاناتىن بولادى. ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋدا قازاق حاندىعى مەن وعان قىزمەت كورسەتكەن بيلەر سوتىنىڭ تورەلىگى، بيلەردىڭ قۇقىعى مەن ادىلدىگى، مادەنيەتتىلىگى مەن بىلىكتىلىگى جانە وعان قاتىستى قۇقىقتىق تاريحي قۇجاتتار جان-جاقتى زەردەلەنەدى. كونفەرەنسياعا استانا قالالىق سوتىنىڭ دەلەگاتتارى سونداي-اق، رەسپۋبليكا كولەمىندەگى بەلگىلى زاڭگەرلەر، تاريحشىلار، فيلولوگ، ەتنوگراف عالىمدار، ىزدەنۋشى-زەرتتەۋشىلەر قاتىسپاقشى.
قازىرگى ۋاقىتتا قازاق ەلىنىڭ قۇقىعى مەن بيلەرىنە قاتىستى جەرگىلىكتى وبلىستىق مۇراعاتتار مەن مۋزەيلەردە، كىتاپحانالاردا ساقتالعان قۇندى قۇجاتتار مەن فوتو سۋرەتتەردى، باسقا دا ەكسپوناتتاردى جيناپ، ساراپتاۋ جۇرگىزۋ قولعا الىنعان. استانا قالالىق سوتىندا ورنالاسقان تاريحي مۇراجايدا قازاق حاندىعى تۇسىنداعى حاندار مەن بيلەر سوتىنان ماعلۇمات بەرەتىن تاريحي دەرەكتەر جيناستىرىلىپ، ورنالاستىرىلعان.
قازاق حاندىعىن قالىپتاستىرۋ مەن نىعايتۋداعى قازاق ەلىنىڭ قۇقىعى، بيلەر سوتىنىڭ تورەلىگى، مايقى بي زامانىنان بەرى قارايعى دالا زاڭدارىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتى دامىتۋداعى ماڭىزىن، ساباقتاستىعىن تالداۋ، مەملەكەت باسقارۋداعى حاندار مەن سۇلتانداردىڭ ءرولى،بيلەردىڭ ادۆوكاتتىق، پروكۋرورلىق مىندەتتەرى مەن تەرگەۋ امالدارىن جۇرگىزۋى، بيلەردىڭ زاڭ شىعارۋ قۇقىعى، بيلەردىڭ سوت تورەلىگىن جۇرگىزۋدەگى ادىلدىگى جانە تاۋەلسىزدىگى،قازاق بيلەر سوتىنىڭ بىتىمگەرلىك ءرولى جايىنداعى تاقىرىپتار استانا قالاسىنىڭ اۋداندىق سوتتارىندا زەردەلەنۋدە.بيلەر شىعارعان زاڭ-ەرەجەلەر مەن ۇكىم-شەشىمدەردىڭ قازىرگى رەسپۋبليكا كونستيتۋسياسىنان، قىلمىستىق، ازاماتتىق كودەكستەردەن، وزگە دە زاڭداردان كورىنىس تابۋى، قازاق بيلەرى جۇرگىزگەن ءادىل سوت تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازىرگى سوت جۇيەسىن جەتىلدىرۋدىڭ وزەكتى پروبلەمالارى ساراپتالۋدا.قورىتىندىلاي ايتقاندا القالى جيىندا بيلەر سوتىنىڭ ادىلدىك ءپرينسيپى – تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىندەگى رەفورمالىق كەزەڭدەر مەن ونىڭ الەمدىك ستاندارتقا ساي دامۋ، كوشپەلى قازاق قوعامىنداعى ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەت، قازاقستاندا قۇقىقتىق جانە زايىرلى دەموكراتيالىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋ پروسەسىندەگى سوت جۇيەسىنىڭ قوسقان ۇلەسى،مەملەكەتتى قۇقىقتىق ورنىقتىرۋدىڭ ماڭىزدىعى جونىندە باياندامالار تىڭدالاتىن بولادى.
بيىل باس قۇجات – كونستيتۋسيانىڭ قابىلدانعانىنا 20 جىل تولادى. قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇقىقتىق قالىپتاسۋى، اتا زاڭىمىز كونستيتۋسيا – «جەتى جارعىدان» باستاۋ الاتىنىن نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. «قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋى، قازاق ەلىنىڭ قۇقىعىنداعى زاڭدار جۇيەسى – «جەتى جارعى» جانە ونىڭ بۇگىنگى كونستيتۋسيامەن ساباقتاستىعى» جايىندا استانا قالالىق سوتىنىڭ ءتوراعاسى تىلەكتەس بارپىبايەۆ ءوز ويىن بىلايشا جەتكىزدى:
– قازاق ەلىنىڭ ءۇش ءجۇز ۇلىستارىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرىپ، بىرەگەي قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا باعىتتالعان يدەيا، بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ داڭعىل جولىنىڭ باستاۋى بولدى. ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن باياندى ەتۋ جولىنداعى «جەتى جارعى» بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋىنىڭ قاينار كوزى دەپ بىلەمىز. ءۇش جۇزگە بيلىك جۇرگىزگەن بي بابالارىمىز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ادەپ-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ جيىنتىعى – «جەتى جارعىنى» قابىلدادى. 17-عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋ ءقاۋپىنىڭ تۋۋىنا بايلانىستى تاۋكە حان ەلدىڭ اۋىزبىرلىگىن، بەيبىت ءومىرىن ساقتاۋ ماقساتىندا ءداستۇرلى قۇقىقتىق قاعيدالاردى ساقتاي وتىرىپ، «جەتى جارعىنى» بەكىتتى. قازاق قوعامىنىڭ مەملەكەتتىك دامۋى جولىندا مىقتى بيلىك پەن بىرلىكتى قامتاماسىز ەتە الاتىن، ەل اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتى ساقتاۋ، ءتارتىپتى نىعايتۋ جاڭا زاڭدار جۇيەسى «جەتى جارعىدا» تولىق قامتىلدى. «جەتى جارعىعا» سۇيەنىپ، بي-شەشەندەر ەل ىشىندەگى داۋ-جانجالدار مەن ساياسي ماڭىزى بار ماسەلەلەردى ءادىل شەشىپ وتىردى. «زاڭ جۇيەسى قازاق حالقىنىڭ ومىرلىك ماسەلەلەرىن بارلىق جاعىنان قامتىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە تاۋكە حاننىڭ بيلىك ەتكەن تۇسى قازاق حاندىعىنىڭ بارىنشا كۇشەيىپ، داۋىرلەگەن كەزى بولدى» دەگەن تاريحي جازبالار بار. «جەتى جارعىدان»، «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنان باستاۋ الاتىن زاڭدار جۇيەسى بۇگىنگى 20 جىل تولىپ وتىرعان اتا زاڭىمىز – كونستيتۋسيانىڭ تۇتاس بولمىسى ىسپەتتەس، – دەپ تۇيىندەدى.
17-عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋ ءقاۋپىنىڭ تۋۋىنا بايلانىستى تاۋكە حان ەلدىڭ اۋىزبىرلىگىن، بەيبىت ءومىرىن ساقتاۋ ماقساتىندا ءداستۇرلى قۇقىقتىق قاعيدالاردى ساقتاي وتىرىپ، «جەتى جارعىنى» بەكىتتى. قازاق قوعامىنىڭ مەملەكەتتىك دامۋى جولىندا مىقتى بيلىك پەن بىرلىكتى قامتاماسىز ەتە الاتىن، ەل اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتى ساقتاۋ، ءتارتىپتى نىعايتۋ جاڭا زاڭدار جۇيەسى «جەتى جارعىدا» تولىق قامتىلدى. «جەتى جارعىعا» سۇيەنىپ، بي-شەشەندەر ەل ىشىندەگى داۋ-جانجالدار مەن ساياسي ماڭىزى بار ماسەلەلەردى ءادىل شەشىپ وتىردى.
عالامدىق جاعدايدا ادامزاتتىڭ وسىپ-وركەندەۋىندە، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىندا قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ نىعايۋىنا ىقپال ەتەتىن زاڭنامالىق اكتىلەر قاي كەزەڭدە دە زامان تالابىنا سايكەس بولۋى شارت. وسى تۇرعىسىنان العاندا باس قۇجات – كونستيتۋسيامىزدىڭ قۇزىرەتىندە قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزى قالانىپ، زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ نىعايدى.
بيىل قارامولا زاڭ ەرەجەسىنىڭ قابىلدانعانىنا 130 جىل تولادى. 1885 جىلدىڭ مامىر ايىندا قارامولادا وتكەن سەزدە توبە بي بولىپ سايلانعان ابايدىڭ ءوزى بۇل قۇجاتتى جازىپ شىققان. «سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستىق ىستەرگە قارسى زاڭەرەجەلەرىنەن» ابايدىڭ ەل بيلەۋدىڭ ادەتتىك-قۇقىقتىق جۇيەسى مەن يسلام ءدىنى بەكىتكەن زاڭ نورمالارىن زامان تالابىنا ساي جاڭارتۋ يدەيالارىن ايقىن كورۋگە بولادى. 74 ەرەجە، ياعني 74 باپتان تۇراتىن زاڭ1886 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىمەن قازان قالاسىندا باسىلىپ شىققان.
«ەلدەستىرۋ ەلشىدەن» دەگەندەي، كونفەرەنسيادا قازاق قوعامىنداعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ءرولى، قازاق بيلەر سوتىنىڭ بىتىمگەرلىك راسىمدەر جونىندەگى عىلىمي زەرتتەۋلەر بۇگىنگى زامانمەن ساباقتاسادى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «مەدياسيا تۋرالى» زاڭ قابىلدانعان بولاتىن. مەدياسيا ينستيتۋتىن ەنگىزۋدىڭ العىشارتتارى مەملەكەت باسشىسى بەكىتكەن قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا ايقىندالعان. مەدياسيا ۇعىمى بىتىمگەر، ماملەگەر، دەلدالدىق ەتۋ، بەيبىت كەلىسىم دەگەن ماعنانى قامتيدى.
«سوت تورەلىگىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – قىلمىس جاساۋشىلار قاتارىن كوبەيتۋ ەمەس، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ» ەكەنىن كونفەرەنسيادا استانا قالالىق سوتىنىڭ سۋدياسى ورالحان تۇرسىنوۆ تالدايتىن بولادى. يمپەراتيۆتى جازالاۋ نورمالارىن اسا اۋىر قىلمىستارعا قاتىستى ساقتاپ، ال قالعان قىلمىستار بويىنشا شەككەن زياننىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىمەن سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرىپ، قىلمىستىق پروسەستە تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرىن قولدانۋدى باعدار ەتىپ الىنۋدا. بۇل جاڭادان قابىلدانعان قىلمىستىق پروسەستىك كودەكستىڭ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوبى وسىنداي باعىتتى ۇستانىپ كەلەدى. بۇل قۇقىق كەڭىستىگىندە ءوزىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەدى. مەدياسيا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى جازاعا بالاما رەتىندە قولدانىلىپ، قىلمىس سالدارىنان بولعان زالالدىڭ ورنىن ەسەلەنەتىن مۇلىكپەن تولتىرۋ، بەلگىلى ءبىر جەرلەردە ءماجبۇرلى جۇمىسقا تارتۋ سياقتى جازالاردىڭ زاڭدىق تۇرعىدان قولدانىلۋى.
وسى مەدياسيا ينستيتۋتىن زەرتتەي كەلە بىتىستىرۋشىلىك تاجىريبەسى قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا باعزى زاماننان بولعانىن استانا قالالىق سوتىنىڭ كەڭسە باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ايبول يبراگيموۆتا ءوز بايانداماسىندا تارقاتادى. جالپى، مەدياسيا ينستيتۋتى قازاق قوعامىنا جات ەمەس. ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا بيلەر ينستيتۋتى بولعانىن جاقسى بىلەمىز. بۇل ناعىز دالالىق دەموكراتيانىڭ جارقىن كورىنىسى. ازاماتتار اراسىندا تۋىنداعان داۋ-دامايلاردى بيلەر، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەر، داناگوي اقساقالدار ءادىل شەشىپ وتىرعان. بۇل قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنان كەلە جاتقان قۇندىلىقتار. مەدياسيا مەن بيلەر سوتىنىڭ كوپ ۇقساستىقتارى بار جانە ونى قازاق بالاسى ىقىلىم زامانىنان بەرى قولدانىپ كەلگەن. بيلەردىڭ نەگىزگى شەشەتىن ماسەلەسى – كەلگەن شىعىندى قالپىنا كەلتىرىپ داۋلاسۋشىلاردى بىتىمگە جەتكىزۋ. وسىنى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، ەكى تاراپتى دا قاناقاتتاندىرۋدى كوزدەگەن. قازىرگى قولدانىلىپ وتىرعان مەدياسيا بيلەر ينستيتۋتىنىڭ جارقىن كورىنىسى.
ازاماتتىق سوت وندىرىسىنە سۋديانىڭ قاتىسۋىمەن بىتىمگەرشىلىك راسىمدەردى (سوت مەدياسياسىن) ەنگىزۋدىڭ پيلوتتىق جوباسى ەنگىزىلدى. سوت مەدياسياسى – بىتىمگەرشىلىك راسىمدەردى جۇزەگە اسىراتىن سۋديانىڭ جاردەمدەسۋىمەن سوت پروسەسى تاراپتارىنىڭ اراسىنداعى داۋدى رەتتەۋدىڭ بىتىمگەرشىلىك ءراسىمى. مەدياسيا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى جازاعا بالاما رەتىندە قولدانىلىپ، قىلمىس سالدارىنان بولعان زالالدىڭ ورنىن ەسەلەنەتىن مۇلىكپەن تولتىرۋ، بەلگىلى ءبىر جەرلەردە ءماجبۇرلى جۇمىسقا تارتۋ سياقتى جازالاردىڭ زاڭدىق تۇرعىدان قولدانىلۋى. ماسەلەن، وتكەن جىلى بارلىعى 45 مىڭ 259 ازاماتتىق ءىس اياقتالىپ، 30 مىڭ 464 ءىس بويىنشا شەشىم شىعارىلدى. ونىڭ ىشىندە 355 ءىس بەيبىت كەلىسىممەن اياقتالدى. ال، قىلمىستىق ىستەر بويىنشا 3 مىڭ 157 تۇلعاعا قاتىستى 2 مىڭ 611 ءىس قارالىپ، 1 مىڭ 842 تۇلعاعا قاتىستى 1 مىڭ 454 سوت ۇكىمى شىعارىلدى. مەدياتورلاردىڭ قاتىسۋىمەن 105 قىلمىستىق ءىس قارالدى.
2013 جىلى «2014–2016 جىلدارعا ارنالعان«حالىق تاريح تولقىنىندا» اتتى تاريحي زەرتتەۋلەرباعدارلاماسى قابىلداندى. وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىندا ۇلتتىق تاريحتىڭ تۇتاس كورىنىسىن قالىپاستىرۋ، وتاندىق تاريحتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ، تاريح عىلىمىن جاڭعىرتۋ ماسەلەسى قولعا الىندى. سول كەزدەن باستالعان وتاندىق تاريحتى زەرتتەۋ ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىمەن ۇلاسىپ،قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جىلناماسىنا ساباقتاستى.
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ باستاماسى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەيالوگياعا اينالعان يدەياسىنىڭ باستاماسى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ، سوتتاردىڭجاڭا تاريح بەتتەرىن قايتا قاراپ، سوت جۇيەسىنىڭ ەرتەرەكتەن كەلە جاتقان قۇقىقتىق ءداستۇرىن كەڭىرەك تانۋعا، بۇگىنگى ۇرپاقتىق ساناسىندا قايتا جاڭعىرتىپ، بولاشاقپەن ساباقتاسۋىنا مول مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن ۇمىتتەمىز.
تىنىس احمەتجانوۆا، استانا قالالىق سوتىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ وكىلى.
