عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ەگەر دياگنوز بالالارعا 1،5 جاسقا دەيىن قويىلسا، بولاشاقتا ولاردىڭ تەك 5%-ىندا وقۋ مەن قوعامعا بەيىمدەلۋ بويىنشا پروبلەمالار تۋىندايدى، ال 95%-ى جالپى مەكتەپ باعدارلامالارىنا سايكەس وقۋعا قابىلەتتى بولىپ شىعادى.
10-شى قايتا قارالىمداعى اۋرۋلاردىڭ حالىقارالىق جىكتەۋىشى بويىنشا اسب «پسيحولوگيالىق دامۋدىڭ جالپى بۇزىلۋلارى» ايدارىنا كىرەدى. اۋتيزم كۇردەلى بۇزىلىس، ونىڭ جەڭىل سيپاتىنان اۋىرىنا دەيىنگى تۇرلەرى اتالمىش جىكتەمەدە اۋتيستىك بۇزىلىستار سپەكترى دەپ توپتاستىرىلىپ ەنگىزىلگەن جانە F 84.0 – 84.5 ارالىعىنداعى بۇزىلىستاردى قامتيدى (بالالار ءاۋتيزمى؛ اتيپتىك اۋتيزم؛ رەتتا سيندرومى؛ بالالىق شاقتاعى باسقا دەزينتەگراتيۆتىك بۇزىلۋلار؛ اقىل-ەستىڭ ارتتا قالۋىمەن جانە ستەرەوتيپتىك قيمىل-قوزعالىستارمەن ۇيلەسەتىن گيپەربەلسەندى بۇزىلۋ). سيپاتى مەن بەلگىلەرىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى فورمادا كورىنەتىن جۇيكە دامۋىنىڭ بۇزىلىسى رەتىندە ءاۋتيزمدى ەرتە باستان بىردەن ءدوپ باسىپ انىقتاۋ ماماندار ءۇشىن وڭاي ەمەس. دەسە دە سابيلىك شاقتان باستاپ بىلىنەتىن اۋتيزمگە ءتان تريادا، ياعني بەلگىلەردىڭ ۇشتىگى بار، بۇل – قوعامعا بەيىمدەلۋدەگى قيىندىقتار؛ كوممۋنيكاسيانىڭ، وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ بۇزىلۋى؛ قىزىعۋشىلىقتىڭ تىم شەكتەۋلىلىگى جانە بەلگىلى ءبىر قيمىل-ارەكەتتەردى تۇراقتى تۇردە قايتالاي بەرۋ ادەتى.
ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە، اتيپتىك اۋتيزمدە بۇل بەلگىلەردىڭ ۇشەۋى بىردەن بايقالماۋى دا مۇمكىن. اتاۋىنا سايكەس اتيپتىك اۋتيزم بەلگىلەرى وزگەشە، ياعني بالانىڭ دامۋىندا رەگرەسسيۆتى سيپاتتا كورىنەدى. مۇندايدا باستاپقىدا قالىپتى دامىپ كەلە جاتقانداي كورىنگەنىمەن، بالادان اۋتيزم بەلگىلەرى ءۇش جاسقا جاقىنداعاندا بىلىنە باستايدى. اتا-انالار بۇل بەلگىلەردى بالاسىنان ەرتەدەن، ەكى جاسقا تولماي تۇرىپ-اق بايقاي باستايدى. ءتىپتى ولار ماماندارعا بالاسىنىڭ ويناۋ ەرەكشەلىگىنە، ەرەسەكتەرمەن قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى الاڭدايتىنىن ايتسا دا، وكىنىشكە قاراي، كەيدە اتالمىش بۇىزىلىس بالا تورت-بەس جاستان اسقانشا ناقتى انىقتالماي جاتادى. ال، كەي جاعدايلاردا، كەرىسىنشە، اتا-انالار بالالار پسيحياترىنا بالاسىن كورسەتۋدەن قاشقاقتاپ، ۋاقىت وتە تەڭەلىپ، سويلەپ كەتەر دەگەن ۇمىتپەن ۋاقىت وزدىرىپ الادى. وسىلايشا بالا مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن كەپىلدى ءبىلىم بەرۋ، الەۋمەتتىك-مەديسينالىق كومەكتەن تىس قالادى.
نەدەن بايقايمىز؟
ادەتتە، اۋتيزم بەلگىلەرى بالا ءۇش جاسقا تولماي تۇرىپ بىلىنەدى. ول بەلگىلەر مي جۇمىسىنا اسەر ەتەتىن نيەۆرولوگيالىق بۇزىلىستىڭ سالدارىنان تۋىندايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بالانىڭ دامۋى بۇزىلادى. اسب بەلگىلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا بالالاردىڭ جىنىسى، ءناسىلى نەمەسە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى اسەر ەتپەيدى. ولارعا ءتان ورتاق پروبلەمالار الەۋمەتتىك- كوممۋنيكاتيۆتىك داعدىلاردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ قيىندىعى (جوقتىعى)، ۆەربالدى جانە ۆەربالدى ەمەس قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرى، ادەتكە اينالعان ءتارىزدى، ۇدايى قايتالانا بەرەتىن قيمىل-ارەكەت، قورشاعان ورتاداعى وتە ساناۋلى، ازعانتاي نارەلەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىق. اۋتيزمگە شالدىققان بالالاردىڭ سانى، وكىنىشكە قاراي، الەمدە كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. وسى كۇنگە دەيىن اسب پايدا بولۋ سەبەپتەرى تەك بولجام تۇرىندە ايتىلىپ كەلەدى. ونىڭ ناقتى سەبەبىن انىقتاۋ ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە عالىمدار زەرتتەۋلەرىن جالعاستىرۋدا. اۋتيستىك بۇزىلىستاردىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى كەيبىر گيپوتەزالار مىنالار:
- اۋتيزمگە گەنەتيكالىق بەيىمدىلىك تۋرالى گيپوتەزا،ياعني تۇقىمقۋالاۋشىلىق؛
- جۇيكە جۇيەسىنىڭ دامۋىنداعى بۇزىلىستارعا نەگىزدەلگەن گيپوتەزا (قۇرساقتاعى العاشقى كەزەڭدە بالا ميىنىڭ دامۋىنداعى بۇزىلۋدىڭ سالدارى)؛
- سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرى تۋرالى گيپوتەزالار: ينفەكسيالار، جۇكتىلىك كەزىندەگى انا اعزاسىنا زيانى تيگەن قانداي دا ءبىر حيميالىق اسەر،اناسىنىڭ بوسانۋ كەزىندە،ياعني نارەستەنىڭ قۇرساقتان شىعاتىن كەزدە العان جاراقاتى، مەتابوليزمنىڭ تۋا بىتكەن بۇزىلىستارى، كەيبىر دارىلەردىڭ، وندىرىستىك توكسيندەردىڭ اسەرى. ارينە، بۇل تەك بولجامدار عانا. ايتىلعان فاكتورلاردىڭ بالالاردا ءاۋتيزمنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلۋى مۇمكىن بە، جوق پا، وعان ءالى دە ناقتى دالەل جوق.
اسب بار بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى
بالادا اۋتيزم بەلگىلەرىنىڭ بار ەكەندىگىن ءتانىپ-بىلۋ ءۇشىن اتا-انالار ونىڭ مىنەز-قۇلقىن مۇقيات باقىلاعانى ءجون. ادەتتە بالانىڭ دامۋى جاعىنان جاسىنا سايكەس ەمەستىگى 3 جاسقا دەيىن بىلىنە باستايدى. اۋتيزم بالانىڭ پسيحيكاسىنىڭ دامۋىنا تۇتاستاي اسەر ەتەتىن بۇزىلىس بولعاندىقتان ونىڭ بەلگىلەرى بالانىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋىنان، نازار اۋدارۋى مەن زەيىن قويۋىنان، ويلاۋى مەن ەستە ساقتاۋىنان، ءتىلىنىڭ دامۋىنان، ەموسيونالدى دامۋى مەن سەزىمتالدىعىنان، قيمىل-قوزعالىسىنىڭ دامۋىنان بايقالادى.
ءتىل دامۋىنداعى بۇزىلىستار: ەرتە جاستا بالانىڭ تىلىنە ءتان العاشقى ءۋىلى مەن بىلدىرىنىڭ بولماۋى نەمەسە بىلىنەر-بىلىنبەس بايقالۋى. ءبىر جاستان اسقان بالانىڭ ەرەسەكتەرمەن قارىم-قاتىناستا سويلەۋ ءتىلىن قولدانۋعا تىرىسپايتىنى، ەسىمى اتالعان كەزدە ەلەڭدەمەۋى، وزىنە قاراتىپ شاقىرعان ادامعا قاراماۋى، ءمان بەرمەۋى، سوزبەن ايتىلعان نۇسقاۋلاردى ورىنداماۋى. 2 جاسىندا مۇنداي بالالاردىڭ سوزدىك قورى توتەنشە از بولادى، 3 جاسقا قاراي سويلەم قۇراپ سويلەمەك تۇگىل، ءسوز تىركەستەرىن دە قولدانباۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، ولار ستەرەوتيپتى تۇردە (باسقالارعا تۇسىنىكسىز) سوزدەردى تولاسسىز، جاڭعىرىق ءتارىزدى قايتالاي بەرەدى. كەيبىر بالالاردىڭ ءتىلى مۇلدەم دامىمايدى. كەيبىرى سويلەي باستاعانىمەن، وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناس جاساي المايدى. كوبىنەسە سويلەگەندە ەسىمدىكتەردى قولدانبايدى، وزدەرى تۋرالى ءۇشىنشى جاقتا ايتادى. كەيبىر جاعدايلاردا بۇرىن قالىپتاسقان سويلەۋ داعدىلارىنىڭ رەگرەسسياسى بايقالادى، ياعني ءتىلى شىعا باستاعان بالا بۇرىن ايتاتىن سوزدەرىن قولدانبايدى، مۇلدە ۇمىتادى.
اينالاسىنداعى ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ قيىندىعى جانە ەموسيالىق بايلانىستىڭ جوقتىعى. دەنەسىنە قول تيگىزگەندى ەرەكشە جاقتىرمايدى، كوزگە قاراۋدان قاشقاقتايدى، كەيدە، ءتىپتى، مۇلدە قارامايدى، ورىنسىز ميميكا كورسەتەدى، كەرەگىن ساۋساعىن كەزەنىپ كورسەتە المايدى. ەموسياسى جۇتاڭ، سيرەك كۇلەدى، اتا-اناسىنا اسا باۋىر باسپايدى، ۇلكەندەردىڭ قولىنا الىپ، كوتەرگەنىن قالامايدى، قارسىلاسادى. ولار ءوز ەموسياسىن بىلدىرۋگە قينالادى،ءارى وزگەلەردىڭ دە ەموسياسىن دۇرىس تانىپ-تۇسىنە المايدى. ياعني، باسقا بىرەۋدى اياۋدى بىلمەيدى، بايقامايدى. ۇلكەن اداممەن بىرگە زەيىن قويىپ ءبىر ىسپەن (ويىن) اينالىسا المايدى. بالالارمەن دە ويناۋعا تىرىسپايدى، كەرىسىنشە قاشقاقتاپ، وزىمەن ءوزى وڭاشا قالعاندى ۇناتادى.
زەرتتەۋ ارەكەتىنىڭ بۇزىلۋى، ياعني كەز-كەلگەن قالىپتى دامىپ كەلە جاتقان بالاعا ءتان جاڭا نارسەلەردى ۇستاپ-كورۋ، زەر سالىپ قاراۋ، قىزىعۋ اسب بار بالالاردا بولمايدى. ولاردى اينالاسىندا جاڭا زاتتاردىڭ پايدا بولۋى، ويىنشىقتار قىزىقتىرمايدى. نەمەسە ويىنشىقتارعا قىزىقسا دا ويناۋى وزگەشە بولادى. مىسالى، بالا ويىنشىق ماشينەنىڭ تەك ءبىر دوڭگەلەگىن شەشىپ الىپ، ءيىرىپ اينالدىرىپ جىبەرىپ، ونىڭ اينالعانىن ساعاتتاپ باقىلاپ وتىرا الادى. ويىنشىقپەن قالاي دۇرىس ويناۋدى ۇقپايدى.
اس ىشۋگە قاتىستى توتەنشە تالعامپازدىق: ياعني مۇنداي بالا استى ەرەكشە تالعاپ، تاماقتى يىسكەپ بارىپ ىشەدى، ال كەيبىر تاماقتان جيىركەنىپ، ءدامىن تاتپاق تۇگىلى، تۇرىنەن شوشىنادى. سويتە تۇرا ەشبىر اسقا جاتپايتىن، تاعامدىق ەمەس زاتتاردى شايناپ، جۇتىپ جىبەرۋگە بەيىم.
قاۋىپ-قاتەردى سەزبەۋى: اۋتيستىك بۇزىلىسى بار بالالاردىڭ قورقىنىشى وتە كوپ بولعاندىقتان، ولار كوپ نارسەدەن ۇرىككىش كەلەدى. مىسالى وقىس شىققان تەحنيكانىڭ دىبىسىنان قاتتى قورىققان كەزدە، الدى-ارتىنا، اياق استىنا قاراماي قاشا جونەلۋى مۇمكىن. جولدان وتكەندە كولىكتەردى ەلەمەي جۇگىرىپ ءوتۋى، تىم بيىك ساتىعا، اعاشقا ورمەلەپ شىعىپ الۋى، ۇشكىر، وتكىر زاتتارمەن قامسىز ويناي بەرۋى مۇمكىن.
موتورلى دامۋىنىڭ بۇزىلۋى: وزدىگىنەن جۇرە باستاسا دا، قيمىل-قوزعالىسى ەبەدەيسىزدەۋ كەلەدى. كەيبىرى تابانىن جەرگە تولىق باسپاي اياعىنىڭ ۇشىمەن جۇرەدى. قول-اياعىنىڭ قوزعالىس ۇيلەسىمى بۇزىلادى. ولاردى قاراپايىم تۇرمىستىق داعدىلارعا دا باۋلۋ وتە قيىن. ۇلكەندەردىڭ ىس-ارەكەتىنە ەلىكتەپ، قايتالاي المايدى. ۇدايى ستەرەوتيپتى قيمىلدار جاساۋعا بەيىم (ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىرىڭعاي قيمىلدار جاساۋ، مىسالى اينالىپ جۇگىرە بەرۋ، تەڭسەلۋ، قانات قاققان ءتارىزدى قولدارىن جوعارى-تومەن سەرپۋ، سىلكۋ، كوزىنىڭ تۇسىنا اكەلىپ ساۋساقتارىن جىبىرلاتۋ نەمەسە قولدارىن اينالدىرا بەرۋ)، سونىمەن قاتار زاتتارمەن ستەرەوتيپتى مانيپۋلياسيا جاساۋ (ۇنەمى ۇساق زاتتاردى ۋىسىنا قىسىپ، ۋماجداۋ، قولىنان تاستاماۋ، ويىنشىقتاردى، قانداي دا ءبىر زاتتاردى ءبىر قاتارعا ۇزىننان ۇزاق ءتىزىپ قويۋ). ءوز مۇقتاجدىعىن ءوزى وتەۋ – تۇرمىستىق داعدىلارىن (دارەتحاناعا بارۋ، جەكە باس گيگيەناسى، قاراپايىم قول جۋۋ سياقتى ادەتتەر) اۋتيزمگە شالدىققان بالالار اسقان قيىندىقپەن ۇيرەنەدى. موتورلىق، ياعني قيمىل-قوزعالىسىندا ەپسىزدىك بايقالادى.
قابىلداۋدىڭ بۇزىلۋى: كەڭىستىكتە باعدارلانۋدىڭ قيىندىعى، قورشاعان ورتانى ءبىرتۇتاس قابىلداي الماۋى، تەك جەكەلەگەن نارسەلەرگە نازار اۋدارۋى. زەيىن قويۋداعى (زەر سالۋدا) قيىندىقتار: ءبىر نارسەگە ۇزاق كوڭىل ءبولىپ، زەيىن قويۋى ەكىتالاي، تىم ءيمپۋلسيۆتى، ءبىر ورىندا وتىرمايدى.
جادىنىڭ ناشارلىعى: وزدەرىنە قىزىقتى نەمەسە قورقىنىش-ۇرەي تۋعىزاتىن نارسەلەردى ەسىندە قاتتى ساقتايدى، ال باسقا نارسەلەرگە ءمان بەرمەيدى. ءبىر قورىققان كەزىن، جەرىن، جاعدايدى وتە كوپ ۋاقىتقا دەيىن ۇمىتپايدى.
ويلاۋ ەرەكشەلىكتەرى: ماماندار مۇنداي بالالاردى ءوز ەركىمەن وقىتۋدىڭ قيىن ەكەنىن ايتادى.وقيعالاردىڭ سەبەپ-سالدارلى بايلانىسىن اجىراتۋدى بىلمەيدى، ءقايسىبىر مەڭگەرگەن داعدىلارىن ۇيرەنشىكتى ەمەس ورتادا قولدانىپ كەتە المايدى، ابستراكتىلى ويلاي المايدى، تەك ناقتى ويلاۋعا قابىلەتتى. وقيعالاردىڭ رەتتىلىگىن، باسقا ادامنىڭ لوگيكاسىن تانىپ، ءتۇيسىنۋى وتە قيىن.
مىنەز-قۇلىق پروبلەمالالارى: نەگاتيۆيزم، ەرەسەك ادامنىڭ نۇسقاۋىن ورىنداۋدان باس تارتۋ، قانداي دا ءبىر تاپسىرمانى بىرگە ورىنداۋ، بىرگە وقۋدان باس تارتۋ. قارسىلاسۋ بارىسىندا ايقايلاپ، اگرەسسيۆتى تۇردە ايبات شەگەدى. بۇل بالالار ءۇشىن ەڭ ۇلكەن پروبلەمانىڭ ءبىرى قورقىنىش، سەبەبى نەدەن قورقىپ تۇرعانىن ولار انىقتاپ جەتكىزە المايدى، تەك شىڭعىرىپ، ايقايلاپ، قاشا جونەلۋى مۇمكىن. ولاردى كوبىنە تانىس ەمەس ورتا، كەنەتتەن شىققان دىبىستار، وقىس شۋ، قانداي ءبىر ارەكەتتەر شوشىتۋى مۇمكىن. تاعى ءبىر ماسەلە – اگرەسسيا، ەگەر بالانىڭ ستەرەوتيپىن بۇزسا، ۇيرەنشىكتى ادەتىنە كەدەرگى كەلتىرسە، ول قاتتى اشۋلانىپ، يستەريكا تانىتۋى مۇمكىن. كەيدە بۇل رەاكسيا وزگەلەرگە باعىتتالعان اگرەسسيا رەتىندە كورىنسە، كەيدە اۋتواگرەسسيۆتى اشۋ رەتىندە شىعادى، ياعني بالا ءوزىن-وزى تىستەپ، ۇرىپ، جازالاۋى مۇمكىن. ايتا كەتەتىن ماسەلە، اۋتيستىك سپەكتردىڭ ىشىندەگى بۇزىلىستاردىڭ اركىمدە ءارتۇرلى دارەجەدە باقالۋى. ءقايسىبىر بالادا جوعارىدا اتالعان بەلگىلەردىڭ تەك بىر-ەكەۋى عانا جەڭىل تۇردە بايقالسا، باسقا بىرەۋىنە، وكىنىشكە قاراي، ەڭ اۋىر دەگەن بەلگىلەردىڭ بارلىعىنا جۋىق تۇرلەرى ءتان بولۋى مۇمكىن.
انىعىن كىم بىلەدى؟
ەلىمىزدە بالالاردى پسيحو-فيزيولوگيالىق تۇرعىدا ءتۇرلى بۇزىلىستاردى انىقتاۋ ءۇشىن تەكسەرۋدەن وتكىزەتىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر بار، بۇل رەسپۋبليكالىق، قالالىق، تۇرعىلىقتى وڭىردەگى (اۋداندىق، قالالىق، رەسپۋبليكالىق) پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى، پسيحولوگيالىق-مەديسينالىق پەداگوگيكالىق كەڭەستەر. تەكسەرۋدەن ءوتۋ ءۇشىن بۇل مەكەمەلەرگە الدىن-الا جازىلۋ قاجەت. تەكسەرۋ بارىسىندا بالانى ارنايى ماماندار – بالالار پسيحياترى، نيەۆروپاتولوگ، پسيحولوگ، ارنايى پەداگوگتار – دەفەكتولوگ، لوگوپەد ماماندارى ارنايى ادىستەمەگە سايكەس تەكسەرىپ، مۇقيات باقىلاپ، اتا-انامەن سۇقباتتاسىپ، قاجەت بولسا، اۋتيزم دياگنوستيكاسىنا ارنالعان ساۋالناما تولتىرۋدى ۇسىنادى.
تەكسەرۋ بارىسىندا...
ەڭ اۋەلى، اتا-انالار پسيحيكالىق تۇرعىدا توزىمدىلىك تانىتۋى كەرەك، ياعني سابىرلى، مەيلىنشە مامىراجاي كۇيدە بولعانى ءجون. سەبەبى اتا-انانىڭ ىشكى تولقىنىسى بالاعا دا اسەر ەتەدى. تەكسەرۋ ناتيجەسىنە قاتىستى الدىن-الا ۋايىمداپ، الاڭداماۋعا تىرىسقان ءجون. تەكسەرۋ قورىتىندىسىمەن كەلىسپەگەن جاعدايدا نەمەسە بالا تىم مازاسىزدانسا، كەزەككە تاعى ءبىر جازىلىپ، قايتالاپ وتۋگە مۇمكىندىك بار. تەكسەرۋدەن ءوتۋ بالاعا پسيحولوگيالىق تۇرعىدا قانداي دا ءبىر دارەجەدە سترەسس رەتىندە اسەر ەتەتىندىكتەن، ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قاراپايىم امالدار جاساۋعا بولادى. مىسالى، اۋتيستتىك سپەكتردەگى بالا (كەيدە بۇل قالىپتى دامىپ كەلە جاتقان بالالارعا دا ءتان نارسە) ۇيىنەن تىس كەز-كەلگەن جاڭا ورتادا، مەكەمەدە، قوعامدىق ورىنداردا قورقىنىش پەن ۇرەي ارالاس سەزىمدە بولادى، مازاسى كەتىپ، دەرەۋ ۇيگە قايتقىسى كەلىپ تۇرادى. سول سەبەپتى بالانىڭ بويىن ۇيرەتۋ ءۇشىن تەكسەرۋگە كەزەگىڭىز كەلمەي تۇرىپ، جاي سەرۋەندەپ كەلگەن سياقتى سۇيىكتى ويىنشىقتارىن، تاعام-سۋسىنىن الىپ، بالانى ەرتىپ مەكەمە كەڭسەسىنىڭ اۋلاسىن كورسەتىپ قايتۋعا بولادى، ەگەر ول قارسىلاسپاسا، مەكەمەگە كىرىپ، دالىزبەن جاي ءبىر ءجۇرىپ وتىڭىزدەر. نەمەسە، ءتىپتى، سول جەردە وتىرىپ بالا ۇيدەن الا شىققان سۋسىنىن ءىشىپ، جەڭىل-جەلپى تاعامىنان جەسىن. وسىلايشا بالا جاڭا ورتانىڭ ءقاۋىپسىز ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ، كەلەسى جولى سكرينينگتەن وتۋگە كەلگەندە وعان سترەسس فاكتورىنىڭ اسەرى كەميدى. ماماندار تەكسەرۋ بارىسىندا بەرىلگەن تاپسىرمالاردى، ايتىلعان نۇسقاۋلاردى بالانىڭ اتا-انانىڭ كومەگىنسىز دەربەس ورىنداۋىن، ءتۇسىنۋىن باعالايدى. سول سەبەپتى بالاعا ەركىندىك بەرىپ، جاي عانا باقىلاۋشى ىسپەتتى، سەنىمدى كوزقاراسىڭىزبەن-اق قولداۋ كورسەتىپ وتىرعانىڭىز ابزال. بالا مىنەزىنىڭ، دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ماماندارعا دالىرەك جەتكىزۋ ءۇشىن كۇندەلىكتى ۇيدە تۇسىرگەن ارنايى ۆيدەو جازبالارىڭىزدى كورسەتۋگە بولادى.
اسب انىقتالعان سوڭ
بالادان اسب بەلگىلەرى انىقتالعان سوڭ تۇزەتە-دامىتۋ پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق شارالارىن، قاجەتتى جاعدايدا مەديسينالىق وڭالتۋ شارالارىن ۋاقىت وزدىرماي باستاۋ قاجەت. دامۋىندا كەشىگۋى، بۇزىلىستارى بار بالالاردى وڭالتۋمەن پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كابينەتتەرىنىڭ جەلىسى، وڭالتۋ ورتالىقتارى، مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار قۇرعان ءبىرقاتار قورلار اينالىسادى. پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كابينەتتەرىنە بالالار پمپك تۇجىرىمداماسى نەگىزىندە قابىلدانادى. سوعان سايكەس ءار بالاعا تۇزەتە-دامىتۋدىڭ جەكە باعدارلاماسى قۇرىلىپ، ارنايى ماماندار جەكە، شاعىن توپتىق ساباقتارىن كەشەندى تۇردە وتكىزەدى.
قايىرىمدىلىق قورلارىنىڭ ىشىندە 2015 جىلدان بەرى «اسىل ميراس» اۋتيزم ورتالىعى اسب بار بالالارعا تەگىن كەشەندى كومەك كورسەتىپ كەلەدى. ونىڭ ورتالىقتارى ۇلكەن 8 قالالاردا (الماتى، نۇر-سۇلتان، قىزىلوردا، وسكەمەن، اقتوبە، ورال، شىمكەنت، پەتروپاۆل) جۇمىس جاسايدى. «اسىل ميراس» ورتالىعىندا اسب بار بالالاردى وڭالتۋدىڭ دامىعان شەت ەلدىك تاجىريبەسىنە نەگىزدەلگەن، تيىمدىلىگى دالەلدەنگەن ادىستەمەلەرى پايدالانىلادى.
ەلىمىزدە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارعا كەشەندى كومەك كورسەتۋدى جەتىلدىرۋ جونىندەگى 2021 - 2023 جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسى اياسىندا اسب بار بالالارعا مەديسينالىق كومەك كورسەتۋدى جەتىلدىرۋدىڭ جول كارتاسى بەكىتىلگەن. بۇل كارتادا پەدياتريالىق كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ ستاندارتىنا بالانى دامىتۋ كابينەتتەرىنىڭ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى كابينەت ماماندارىنىڭ فۋنكسيونالدىق مىندەتتەرىنە ءاۋتيزمدى ەرتە انىقتاۋ ماقساتىندا سابيلەر ءۇشىن اۋتيزمگە تۇرلەندىرىلگەن سكرينينگتىك M-CHAT تەستىن (The Modified Checklistfor Autismin Toddlers؛ Robins، Fein، Barton، 1999) ەنگىزۋ قاراستىرىلعان جانە ورىندالۋ مەرزىمى رەتىندە
2021 جىلدىڭ 3-توقسانى بەلگىلەنگەن. بۇعان قوسا، اقىل-وي كەمىستىگىمەن جانە ستەرەوتيپتىك قوزعالىستارمەن ۇشتاساتىن "بالالار ءاۋتيزمى"، "اسپەرگەر سيندرومى"، "اتيپتىك اۋتيزم"، "گيپەراكتيۆتىك بۇزىلۋلار"، "باستالۋى بالالارعا ءتان ەموسيونالدىق بۇزىلۋلار" كلينيكالىق حاتتامالارىن ازىرلەۋ جانە بەكىتۋ 2021 جىلدىڭ 2-توقسانىنا جوسپارلانعان. مەديسينالىق-سانيتاريالىق العاشقى كومەك كورسەتۋ ماماندارىن (جالپى پراكتيكا دارىگەرى، پەدياترلار، بالالار نيەۆروپاتولوگتارى، بالانى دامىتۋ كابينەتتەرىنىڭ مەيىرگەرلەرى، پسيحياتر دارىگەرلەر، پسيحوتەراپيەۆتەر، پسيحولوگتار، الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر) "بالالارداعى اۋتيزم بەلگىلەرىن ەرتە انىقتاۋ ماسەلەلەرى. دياگنوستيكالىق سكرينينگ" تاقىرىبى بويىنشا 2021 – 2023 جىلدار ارالىعىندا وقىتۋ جوسپارلانىپ وتىر. قوعامىمىزدا دامۋ ەرەكشەلىكتەرى بار بالالارعا توزىمدىلىكتى قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا بارلىق مەديسينالىق ۇيىمداردا اۋتيزم ماسەلەسى، اسب انىقتالعان بالالاردىڭ مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى حالىقتى جاپپاي حاباردار ەتۋ بويىنشا ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋ (بۋكلەتتەر، بروشيۋرالار، پاراقشالار تاراتۋ) كوزدەلگەن. تاعى ءبىر قۋانتارلىق جايت، ءاۋتيزمى بار بالالارمەن جۇمىس ىستەيتىن مامانداردى (بالالار پسيحياترى، سۋردولوگ، بەيىمدەلگەن دەنە شىنىقتىرۋ جونىندەگى مامان، دارىگەر-كينەزيولوگ، الەۋمەتتىك قىزمەتكەر) وقىتۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋعا قاجەت دەپ 2022 جىلدىڭ 1-توقسانىنا دەيىنگى مەرزىم كورسەتىلگەن.
اسەل مارالبەك، مۇعالىم-دەفەكتولوگ.
