ۇندەمەي ءجۇرىپ ۇيدەي ءىس تىندىراتىن مۇنداي جاندار جالاڭ ماقتاۋ مەن جارنامانى جانى سۇيمەتىنىن دە بىلەمىز. ءبىراق ەل بولعان سوڭ، ەلدىگىمىزدىڭ ايقىنداپ، ابىرويىمىزدى اسقاقتاتاتىن ازاماتتاردىڭ ىس-ارەكەتى ءارقاشان ۇرپاققا ۇلگى بولارى حاق.
حالىقتىڭ قالاۋلىسى، ەلىنىڭ ەلەۋلىسى بولۋ قازىرگى زاماندا كەز كەلگەن ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيتىن قاسيەتتى دۇنيە. ەل شەتىنە جاۋ تيگەندە وعان قارسى شاۋىپ، ەرلىك كورسەتەتىن زامان باياعىدا وتكەن. قازىرگىنىڭ باتىرى ەڭبەگىمەن ەلدىڭ ەسىندە قالۋى ءتيىس.
ەل نازارىن ەڭبەگىمەن وزىنە اۋدارىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ەلىمىزدەگى تۇڭعىش بودەنە زەرتتەۋشى عالىم مۇحتار بايباتشانوۆ. ول سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا عىلىمدا جۇرگەن تالاي ادام كۇنكورىستىڭ قامىمەن عىلىمي جۇمىستارىن تاستاپ، ساۋداعا بەت بۇرعاندا بازارى تارقاعان عىلىم جولىن تاڭداعان جانكەشتى ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولدى. مەنىڭ بۇل ويىمدى ارتىق اسىرەلەۋ دەپ قابىلداماۋلارىڭىزدى وتىنەمىن. ءيا، ارتىق، كەمى جوق – شىن ءسوز.
عىلىمنىڭ ءقادىرى كەمىگەن سول ءبىر جىلدارى عىلىمنىڭ وتىن وشىرمەۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن جانداردى (ونىڭ ءوزى جاس ازامات ەكەنىن ەسكەرىڭىز) جانكەشتى دەمەسكە، لاجىڭىز دا قالمايدى.
زاماننىڭ مىڭ سان بوياۋى سولعىن تارتىپ، ءومىرىمىز كومەسكى تارتقان سول ءبىر تۇستا قازاق عىلىمىنا ساۋلە تۇسىرۋگە ۇمتىلعان مۇحتارداي ازاماتتاردى ەلباسى ۇسىنعان «100 جاڭا ەسىم» جوباسىن پايدالانا وتىرىپ، ءوز باعامىزدى بەرەتىن كەز جەتتى دەپ ەسەپتەيمىن. سول ءبىر ەيفورياعا تولى زاماندا ەرتەڭگى كۇنگە سەنىممەن قاراعان ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىز اياققا نىق تۇرىپ، ورتالىق ازياداعى كوشباسشى مەملەكەتكە اينالدى.
ۇستازدارى تىلەكتەس ەسپولوۆ پەن بولاتحان ماحاتوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قۇس شارۋاشىلىعى، سونىڭ ىشىندە قاراپايىم بودەنە جايىندا كوپتەگەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسقان مۇحتار بايباتشانوۆ ەلىمىزدە بودەنە وسىرۋگە بەت بۇرعان شارۋاشىلىقتاردىڭ پايدا بولۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ازامات. مۇحاڭنىڭ ەسەبىنشە، قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە بودەنە وسىرەتىن شارۋاشىلىقتاردىڭ جالپى سانى 130-دان اسىپ جىعىلادى. وسى ءبىر قاراپايىم قۇستىڭ ءوسىرۋدى، ازىقتاندىرۋدى، كوبەيتۋدى جانە ونىڭ الىنعان ءونىمنىڭ ساپاسىپ كەمىتپەي ساۋدالاۋعا قاتىستى ماسەلەلەردىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، زەردەلەگەن جاس عالىم قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى قۇس شارۋاشىلىعىنىڭ اياققا تۇرۋىنا بار كۇش-جىگەرىن جۇمساپ كەلەدى. وسى باعىتتا بەس-التى عىلىمي وقۋلىقتار، ادىستەمەلەر، كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار جاريالاپ، ۇلكەن ەڭبەك جاسادى. بودەنەنىڭ ەتى مەن جۇمىرتقاسى ادام دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى پايدالى ەكەنىن مۇحاڭنان سۇراعانىمدا:
– مەن 2005 جىلى زەرتتەۋ جۇمىسىمدى باستاعاندا قازاقستاندا بودەنە وسىرۋمەن اينالىساتىن بار بولعانى بەس-التى شارۋاشىلىق بولاتىن. چەرنوبىل اپاتىنان كەيىن عالىمدار اپات ايماعىندا رادياسيادان جاپا شەككەن بالالاردى ءبىر ورتالىققا جيناپ، تاجىريبە جۇرگىزەدى. ءبىر توپتىڭ بالالارىنا ءبىر اي بويىنا بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن ىشكىزسە، ەكىنشى توپتاعى بالالارعا جۇمىرتقا بەرمەيدى. ءبىر ايدان سوڭ جۇمىرتقاسىن ىشكەن بالالاردىڭ اعزاسىن تەكسەرگەندە عالىمدار بودەنە جۇمىرتقاسى رادياسيانى ىدىراتاتىنىن انىقتاعان. وسىدان كەيىن كوپشىلىك بودەنە جۇمىرتقاسىن جاپپاي تۇتىنا باستاعان. تاۋىققا قاراعاندا، بودەنەنىڭ دەنە قىزۋى 2 گرادۋسقا جوعارى. سوندىقتان، ونىڭ جۇمىرتقاسىن ۇدايى تۇتىنعان ادامنىڭ قان اينالىمى جاقسى جۇمىس ىستەيدى. بۇدان باسقا، بودەنە جۇمىرتقاسى ادامنىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرەتىن قاسيەتكە يە. جالپى اۋرۋدىڭ باسىم بولىگى قان اينالىمىنىڭ دۇرىس بولماۋىنان تۋىندايتىنىن ەسكەرسەك، بودەنە جۇمىرتقاسىن تۇتىنۋ ادام دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى پايدالى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. بىزدەر بودەنە جۇمىرتقاسىنا تاجىريبە جۇرگىزگەنىمىزدە، ونىڭ دارۋمەندىك قۇرامى تاۋىق جۇمىرتقاسىنا قاراعاندا 3-4 ەسە جوعارى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. كەزىندە اقش جاپونياعا اتوم بومباسىن تاستاپ، ۇلكەن ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراتقاننان كەيىن، جاپوندىقتار بودەنەنىڭ ادام بويىنداعى رادياسيانى ىدىراتاتىنىن ءبىلىپ، مىندەتتى تاماق راسيونىنا ەنگىزگەن. سول كەزدە ءاربىر جاپون بالاسى تاڭەرتەڭ مىندەتتى تۇردە بودەنە جۇمىرتقاسىن شيكىدەي ىشەتىن بولعان. وسىنىڭ ارقاسىندا جاپون حالقى دەنساۋلىعىن تۇزەپ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتتى. بۇگىندە جوعارى دەڭگەيدە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ كوشىن باستاپ كەلەدى. بودەنە جاپون حالقىن قۇتقارىپ قالدى دەسەك تە بولادى. كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ ءوزى جارالى جاۋىنگەرلەرىنە بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن ىشكىزىپ، اياققا تۇرعىزعانىن تاريحي كىتاپتاردان وقىعانىم بار، – دەپ مۇحتار قاسەن ۇلى بودەنەنىڭ پايداسى جايىندا كەڭىنەن اڭگىمەلەپ بەرگەنى ەدى.
بۇگىندە بودەنە ءوسىرۋشى شارۋاشىلىقتارعا بارىنشا كومەك كورسەتىپ، ولاردىڭ مول تابىسقا كەنەلۋى ءۇشىن بار اقىل-كەڭەسىن ايتىپ جۇرگەن مۇحاڭنىڭ ەندى ارمانى قازاقستاندا بودەنە وسىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىن قۇرىپ، وعان ەلىمىزدەگى بودەنە ءوسىرىپ وتىرعان شارۋاشىلىقتارىنىڭ ءبارىن تارتۋدى كوزدەپ وتىر. وسىلايشا ەلىمىزدە بودەنە شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ۇكىمەتتىڭ نازارىن اۋدارماقشى. قازاقستاندا ەڭ العاش بودەنەنى كاسىبي تۇرعىدان زەرتتەگەن مۇحتار قاسەن ۇلى قازاقستاندا قۇس شارۋاشىلىعىنىڭ وركەندەۋى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ەڭبەكتەنىپ ءجۇر.
مۇحاڭ كەيبىر ارىپتەستەرى سەكىلدى عىلىممەن عانا اينالىسىپ، «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە بادىراق كوز» دەمەكشى ءوز ىسىنە بەيجاي قاراعان كەزى بولعان ەمەس. قايتا كوز مايىن تاۋىسىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى زەرتتەگەن عىلىمي جۇمىستارىنىڭ شىنايى ومىرىمىزدە ىسكە اسىپ، ەلگە پايداسىن تيگىزبەيىنشە جانى جاي تاپپاعانىن بىلەمىز.
سوندىقتان مۇحتار بايباتشانوۆتى عىلىمدا ماقسات-مۇراتىنا قول جەتكىزگەن ساناۋلى جاس عالىمداردىڭ ءبىرى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. جولىمىز ءتۇسىپ قازۇاۋ بارا قالساق، مۇحتار الىستان ارنايى كەلگەن شارۋالارعا بودەنەنى قالاي وسىرۋگە قاتىستى اقىل-كەڭەسىن ايتىپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن تۇسەسىز. شالعاي وبلىستارداعى كەيبىر شارۋالار ۇيالى تەلەفونمەن قوڭىراۋلاتىپ، كەڭەسىپ جاتادى. مۇندايدا مۇحتاردىڭ بەت-جۇزى بالبۇل جانىپ، بودەنەنى قالاي ازىقتاندىرۋ، قالاي ەمدەۋ كەرەكتىگىن، ازىق پەن دارىلەردى قايدان الۋعا بولاتىنىن مۇقيات تۇسىندىرەدى. زامانداسىمنىڭ ەلىمىزدەگى عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ اراسىنا سالعان شاعىن كوپىرى ءوز ناتيجەسىن بەرگەنىن كورگەندە كادىمگىدەي مارقايىپ قالامىن.
مۇحتار اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەر جانناتى جەتىسۋدىڭ تورىندەگى الاكول اۋدانىنا قاراستى ەكپىندى اۋىلىنا ءجيى ات ءىزىن سالىپ تۇرادى. ءاربىر كەلگەن سايىن الاكول اۋدانى اكىمى الىبەك جاقانبايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، تۋعان جەرىندە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋعا قاتىستى وي-پىكىرىن ءبولىسىپ تۇرادى. اۋىل جاستارىمەن دە ءجيى كەزدەسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندىقتارىن مەڭگەرىپ، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋعا قاتىستى باستامالارىنىڭ قولداۋ ءبىلدىرۋ كەرەكتىگىن جاستاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ ءجۇرۋدى ءوزىنىڭ ازاماتتىق بورىشى سانايدى. ءبىر كەزدەسۋىندە اۋىلىنىڭ بولاشاعى جايىندا بىلايشا وي تولعاعان ەدى.
– اۋىلدا ءتۋىپ-وسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى بولعاندىقتان تۋعان اۋىلىم ءار ۋاقىتتا ماگنيتتەي تارتىپ تۇرادى. قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا الەۋەتى وتە جوعارى. اسىرەسە جەتىسۋدىڭ قۇت دارىعان قۇيقالى جەرىنە نە ەكسەڭ دە، مول ءونىم الۋعا بولادى. بۇل ءۇشىن شارۋالار اگروتەحنيكالىق جۇمىستاردى باسشىلىققا الىپ، جۇمىس ىستەسە مول تابىسقا كەنەلەتىنە سەنىمدىمىن. الاكول اۋدانى اكىمى الىبەك جاقانبايەۆ مىرزامەن ءاربىر كەزدەسۋىمدە وسى ماسەلە توڭىرەگىندە سويلەسىپ، وي بولىسەمىز. اپتال ازاماتپەن بولعان اسەرلى كەزدەسۋدەن كەيىن ويىمدى شارۋالار مەن جاستارعا جەتكىزۋگە اسىعامىن. تۋعان اۋىلىم ەكپىندىگە سوققان سايىن وقۋشىلارمەن جۇزدەسىپ، ولارعا اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندىعىن مەڭگەرىپ، ەل مەن جەردى كوركەيتىپ وتىرعان اۋدان باسشىلارىنىڭ ەڭبەگىن ۇلگى قىلامىن. وسىلايشا جاستاردىڭ زاڭگەر، ەكونوميست، ديپلومات بولسام دەگەن ارماندارىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرەتىن كەزدەرىم دە بولادى، – دەپ ازىلدەگەنى ەسىمدە.
ءيا، ءقازىر الىس اۋدانداردى باسقارىپ، ونداعى تۇرمىس-جاعدايدىڭ جاقسارۋىنا بار كۇش-جىگەرىن جۇمىساپ جۇرگەن اكىمدەردىڭ كوپشىلىگى اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارى ەكەنىن بىلەمىز. سوندىقتان اۋىلىن كوركەيتۋدى ويلاعان جاستاردىڭ مۇحاڭداي ازاماتتاردىڭ جولىن قۋسا، نەسى ايىپ؟
2015 جىلى مۇحاڭ مەكتەپ بىتىرگەنىنە 20 جىل تولعان كەزدە الماتىداعى ءتالىمباقتاردان 25 كوشەتتى اپارىپ، ءوزى ءبىلىم العان مەكتەبىنىڭ اۋلاسىنا وتىرعىزعان ەدى. 2016 جىلى الاش ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە دە قاراپ قالعان جوق. مەكتەپ پەن بالاباقشانىڭ ىرگەسىندە جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان الما اعاشتارىنىڭ قاسىنان تاعى دا 100 ءتۇپ كوشەت اكەلىپ وتىرعىزدى. وسى ءبىر يگىلىكتى ءىستى ادەتكە اينالدىرعان ازامات بيىل تاعى دا 200 ءتۇپ جەمىس اعاشىنىڭ كوشەتىن وتىرعىزعاندا، اۋزىنان تاستاماي اڭگىمە قىلاتىن ەكپىندىسىن ماۋەلى يران باعىنا اينالدىرۋعا تولىقتاي بەكىنگەنىن بايقاعانداي بولدىم. ءوز كەزەگىندە اۋىل جاستارى دا ابزال اعالارىنىڭ يىگىلىكتى ءىسىن ءىلىپ اكەتىپ، بايباتشانوۆ وتىرعىزعان باۋدى بارىنشا كۇتىپ، باپتاپ كەلەدى.
اتام قازاق «جىگىتكە جەتى ونەر دە از» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. اڭگىمە بارىسىندا مۇحتار بايباتشانوۆتىڭ ولەڭ جازىپ، وتتى جىرلارىمەن ءبىراز قاۋىمعا اقىن رەتىندە تانىلعانىن ايتتىق قوي. ونىڭ سىرلى ولەڭدەرىن ءوز زامانداستارى اقىن المات ءيسادىل تارازىلاپ، ءوز باعاسىن بەرىپ وتىرادى. عىلىم جولىن تۇبەگەيلى تاڭداعان مۇحاڭ ءوزىن كاسىبي اقىنداردىڭ قاتارىنا قوسقىسى كەلمەيدى. بۇل دا بولسا ونىڭ سىرالعى سىرباز مىنەزىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەنى انىق. ستۋدەنتتىك جىلدارى وتتى جىرلارىمەن كوزگە تۇسكەن جاس تالانتتى سىرتىنان جازباي تانىعان قازۇاۋ رەكتورى تىلەكتەس ەسپولوۆ جەكە جىر جيناعىن شىعارىپ، جەكە كەشىن وتكىزىپ بەرگەنىن مۇحتار ۇدايى ايتىپ وتىرادى.
– ادامنىڭ ادام بولۋىنا تانىمال ازاماتتار قاتتى ىقپال ەتەدى. ستۋدەنتتىك جىلدارى تىلەكتەس يساباي ۇلىنىڭ قامقورلىعىن كوپ كوردىم. اعامىز ۋنيۆەرسيتەتتەگى تالانتتى جاستاردىڭ بارىنە ءالى كۇنگە دەيىن قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. الدىمىزداعى اعالاردان جاقسىلىق كورگەننەن كەيىن، سوڭىمىزدان ەرگەن ىنىلەرگە جاقسىلىق جاساۋعا تىرىستىق. ءوز باسىم اعالارىمىزدىڭ ايالى الاقانىنىڭ جىلۋىن سەزىنگەننەن كەيىن ءبىراز ايتىسكەر اقىنداردىڭ العاشقى جىر جيناعىن شىعارىپ بەردىم، – دەيدى مايتالمان عالىم.
عىلىمدا ءجۇرىپ، اۋىلدان ىرگەسىن اجىراتپاعان، ءتول مادەنيەتىمىزدى قاستەرلەگەن مۇحتار بايباتشانوۆتاي ازامات كوپ ەمەس. سوندىقتان ونىڭ ونەگەلى ىستەرىن تىزبەكتەپ، ەل نازارىنا ۇسىنىپ، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باستاماشى بولعان «100 جاڭا ەسىم» جوباسىنا ەنۋگە لايىقتى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى دەپ ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالدىق.
نۇرلان جۇماحان
