بۇل جوبانىڭ باستى ماقساتى اقمولا وبلىسى، اقكول اۋدانىنداعى بەلدى شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبىرى «قارا نايزا» قوجالىعىنىڭ باستاماسىمەن ازات اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىن كووپەراسياعا بىرىكتىرۋ ەدى. شارۋالاردىڭ، اسىرەسە جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ كوپتەن شەشىمىن كۇتكەن كۇرمەۋى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
بۇگىنگى تاڭدا، اۋىل تۇرعىندارى وسى باستامانىڭ يگىلىگىن ءوز قاجەتتەرىنە جاراتۋدا. ورىسكە شىققان مالدىڭ كۇيى جاقسارىپ، بورداقىلاۋعا قويىلعان مالداردان تابىس ارتتى، ال تۇرعىنداردىڭ اۋلاداعى مالدارىن قاراۋدان قولدارى بوساپ، قوسىمشا تابىس كوزدەرىن ىزدەستىرۋگە مۇمكىندىك الىپ وتىر. وسى باستامانىڭ اۆتورى دا، جۇزەگە اسىرۋشىسى دا كەزىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى بولعان، قوعام قايراتكەرى تولەۋحان نۇرقيانوۆ.
قازاقستان ەگەمەندىك العالى ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋعا مول ۇلەس قوسىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى – تولەۋحان مۇراتحان ۇلى. ۇستانىمى ورنىقتى، ءسوزى دۋالى وسى ءبىر جاننىڭ ادامگەرشىلىگى، قايراتكەرلىگى جانە ىسكەرلىگى حاقىندا ايتىلار جاراسىمدى اڭگىمە كوپ. شيرەك عاسىردان استام قاسىندا قىزمەت اتقارعان جىلدارى مەنىڭ بايقاعانىم، ازاماتتىق ۇستانىمىنا بەرىك، ورامدى ويلار ايتاتىن ءبىلىمپازدىعى، ماسەلەنى جونىمەن قيسىنىنا كەلتىرەتىن العىرلىعى، ءىستىڭ كۇرمەۋىن تابا بىلەتىن تاپقىرلىعى بار ازامات. ءاسىلى، باعاسىن بىلگەنگە بۇل از بايلىق ەمەس.
تولەۋحان مۇراتحانۇلىمەن تانىستىعىمىز سوناۋ 1993 جىلدان باستاۋ الادى. ماسكەۋدەن عىلىم كانديداتتىعىن قورعاپ كەلىپ، تالدىقورعان وبلىسىندا جاڭادان قۇرىلعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا قىزمەتكە ورنالاستىم. وسى كەزەڭنەن بەرى مەنىڭ ەڭبەك جولىما زور ىقپالى تيگەن قامقورشى ازامات، قايراتكەرلىگى مەن ادامگەرشىلىگى قايناسا بىتكەن باسشىلاردىڭ ءبىرى تولەۋحان مۇراتحان ۇلى بولدى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان جىلدارى الماتى وبلىسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا جانە ناۋقاندى جۇمىستاردى دەر كەزىندە اياقتاۋعا وبلىستىق مەكەمەلەر جاپپاي جۇمىلدىرىلعان-دى. ينستيتۋتتا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىمدە وبلىستىق دەڭگەيدە اتقارىلاتىن وسىنداي ناۋقاندىق جۇمىستارعا جاس مامان رەتىندە بەلسەنە ات سالىستىم. ءار سالاداعى ماماندار ءوزارا ارالاسىپ، وبلىستا، ءتىپتى رەسپۋبليكاداعى بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردان حاباردار بولىپ، اقپار الماسىپ تۇراتىنبىز. وسىنداي ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ۇيتقىسى تولەۋحان مۇراتحان ۇلى ەدى. بۇل كىسىگە ءتان زەرەكتىك وبلىستىق مەكەمەلەردىڭ باسشىلارىنىڭ بارلىعىنىڭ ءاتى-جونىن عانا ەمەس، بىلىكتى قىزمەتكەرلەردىڭ بارشاسىن جاتقا بىلەتىن.
1994 جىلى العاش رەت رەسپۋبليكامىزدا ءوندىرىس پەن عىلىمدى ۇشتاستىرۋ ماسەلەسى بويىنشا قازاق اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسى مەن وبلىستىق جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى بىرلەسىپ اگروونەركاسىپ كەشەنى عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىقتارىن قۇرۋ باستاماسىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قولداعان تالدىقورعان وبلىسى بولدى. وبلىس اكىمى سەرىك احىمبەكوۆ عىلىمي ادام بولعاندىقتان، سول كەزەڭدە سوسياليستىك تۇرپاتتاعى ەكونوميكانى نارىقتىق جولعا بەيىمدەۋ ماقساتىندا جانە «مەملەكەتتىك مەنشىكتەن الۋ مەن جەكەشەلەندىرۋ» ۇلتتىق باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ۇلكەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن ىسكە اسىردى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا اكىمنىڭ ورىنباسارى تولەۋحان نۇرقيانوۆ اعامىز ءجۇردى. ەكى ىسكەر باسشىنىڭ قولداۋىمەن تالدىقورعان وبلىسىندا عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىق قۇرىلدى. جەكەشەلەندىرۋ ماسەلەلەرىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداپ، شارۋاشىلىقتارعا كەڭەس بەرىپ، وسى ءىستىڭ ەل يگىلىگىنە جاراۋىنا بارىنشا ىقپال ەتۋ ماقساتىندا وسى لاۋازىمعا مەنى ۇسىنعان تولەۋحان اعامىز بولدى. قوعامدىق جۇمىستان باستاۋ العان تانىستىعىمىز قىزمەتتىك جۇمىسقا ۇلاسىپ كەتتى.
سىن ساعاتتاردا، وبلىس اۋماعىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وڭدەۋ مەن ۇقساتۋ كاسىپورىندارىن بارىنشا ساقتاپ قالۋ، ولاردىڭ تاۋار وندىرۋشىلەرمەن قارىم-قاتىناسىن نارىقتىق تالاپتارعا سايكەس جاڭاشا قالىپتاستىرۋ، ءار ءوڭىردىڭ شارۋاشىلىقتارىن ەرەكشەلىكتەرىنە وراي جەكەشەلەندىرۋ جولىنداعى تولەۋحان مۇراتحان ۇلىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگى تۋعان ەلىنە، سەنىپ تاپسىرىلعان قىزمەتىنە دەگەن ادالدىعىن كورسەتتى.
شارۋاشىلىقتاردى جەكەشەلەندىرۋ، ياعني ۇجىمنىڭ مۇلكى مەن جەرىن ۇلەستىرىپ بەرۋ ۇكىمەت قاۋلىسىمەن انىقتالعانمەن، ءار شارۋاشىلىقتىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي ۇتىمدى شەشىم تابۋ ءۇشىن ءبىلىم عانا ەمەس، بىلىكتىلىك پەن تاپقىرلىق كەرەك بولدى جانە بۇل اۋرە-سارساڭى كوپ شارۋا ەدى. وكىنىشكە وراي، كەيدە ءوز مۇددەلەرىن جوعارى قوياتىن ۇجىم مۇشەلەرى مەن وزگەلەردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسپايتىن باسشى ازاماتتاردىڭ ارەكەتتەرى وڭتايلى شەشىم قابىلداۋعا تۇساۋ بولىپ جاتتى. وسى كەزەڭدە نۇرقيانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وبلىستىق مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى اراسىنان ىرىكتەلىپ الىنعان مامانداردان توپ قۇرىلىپ، ولار وزدەرىنە بەكىتىلگەن اۋداندا جەكەشەلەندىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ءتۇسىندىرۋ جانە شارۋالارعا كەڭەس بەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. وسىنداي جيىن توپتا تولەۋحان اعا ەلدىڭ ساۋالدارىنا بىلىكتى جاۋاپ بەرىپ، كەيبىر باسشىلاردىڭ پىكىرىنە قايشى كەلەتىن ماسەلەلەردى بۇعىپ قالماي، اشىعىن ايتىپ، جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانىنىڭ اقساماي، بارشا جۇرتتىڭ يگىلىگىنە اينالۋىنا بار ەرىك-جىگەرىن جۇمسادى.
جەكەشەلەندىرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ۇيىمداستىرۋ جانە ۇيلەستىرۋ جۇمىستارى تىكەلەي تولەۋحان مۇراتحان ۇلىنىڭ قاتىسۋىمەن ىسكە اسىرىلىپ جاتتى. ەڭ ماڭىزدىسى، وسى ماسەلە اكىمشىلىك، ياعني بيلىكتىڭ ىقپالىمەن ەمەس، توكەڭنىڭ بىلىمدىلىگىمەن، كورەگەندىلىگىمەن جانە جەكە باسىنىڭ بەدەلىمەن ەشبىر داۋ-دامايسىز ويداعىداي ءوتىپ جاتتى. شارۋاشىلىق پەن وڭدەۋ سالاسى جانە ۇجىم مۇددەلەرى اراسىنداعى كەيبىر الشاقتىقتاردى ورنىمەن ورايلاستىرىپ، جونىمەن ورنىنا كەلتىرىپ، ءىستىڭ ۋشىعىپ كەتپەۋىنە جول بەرمەيتىن كورەگەندىلىك اركىمگە بۇيىرا بەرمەيتىن قاسيەت.
وبلىستاعى وزىق شارۋاشىلىقتاردى جەكەشەلەندىرۋ بارىسىندا، تاجىريبەلى ءارى بەدەلدى باسشىلاردىڭ بولمىسىن تاپ باسىپ تانۋ، ەلدىڭ احۋالىن بايقاۋ، وسى ارقىلى ەل مۇددەسى مەن باسشى تالاپتارىن شەندەستىرە وتىرىپ قيسىندى قونىممەن، دالەلدى تۇجىرىممەن سارالاپ ءبىتىم ايتۋ – تولەۋحان اعاعا ءتان مانەر بولاتىن. مۇددەلى تاراپتاردى الالاماي، جاقىنىن دا جارالاماي، بارىنە بىردەي ادىلدىكپەن قاراۋ ۇستانىمى ارقاسىندا وبلىس دەڭگەيىندە اينالاسىنا ابىرويلى، جاقىندارىنا سىيلى بولدى.
كەيىندەرى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جۇيەسىندە قىزمەت اتقارعان كەزەڭدەرىندە ۇستانىمىنىڭ تۇراقتىلىعىنا ءتانتى بولدىم. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قىزمەتكە وسى كىسىنىڭ شاقىرۋىمەن اۋىسىپ كەلگەن ەدىم. قىزمەت بابىندا ول كىسىنىڭ قارەكەتتەرىنەن بايقاعانىم، وي ساباقتاستىعى، پىكىر جالعاستىعى ءالى ۇزىلمەگەن. قاجىرلى ەڭبەك پەن تىنىمسىز ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا ءوي-ورىسى تولىسىپ، تۇشىمدى وي، تۇجىرىمدى شەشىم، دايەكتى بايلام ايتۋعا توسەلگەنى كوزگە ۇرىپ تۇردى. «تاۋ شىڭىنا شىققان ادامنىڭ، بيىككە بويى ۇيرەنەدى، ال تاۋ بوكتەرىندە جۇرگەن ادام سول شىڭعا ورلەپ شىقسام دەگەن ىزگى تىلەكپەن بيىككە ۇمتىلادى» دەگەن ءتامسىل بار. مەن دە توكەڭنىڭ ونەگەسىن ۇلگى تۇتىپ، ءتالىمىن الىپ، تاربيەسىن بويىما ءسىڭىردىم. اقىل-ويى جۇيرىك، ءبىلىمى ۇشان-تەڭىز، جان دۇنيەسى تازا، باتىلدىق پەن دانالىقتى بويىنا سىڭىرە بىلگەن، پاراساتى مەن مادەنيەتى قاتار ورىلگەن تولەۋحان مۇراتحانۇلىمەن سىيلاستىعىمىز جاراستىعىن تاپتى.
رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ەڭبەكتەرىمەن ابىرويعا يە بولعان، وداققا تانىمال وزىق شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ بارلىعى دەرلىك تولەۋحان مۇراتحانۇلىن ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن. سوسياليستىك ەڭبەك ەرى زىليحا تامشىبايەۆا، كەڭەستىك كولحوزدار وداعى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ىبرايىمجان قوجاحمەتوۆ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بەلدى ءارى بەدەلدى ۇيىمداستىرۋشىسى كوشكىنباي جاناتوۆ سىندى ازاماتتار شارۋاشىلىق ماسەلەلەرى بويىنشا اقىل-كەڭەس الاتىن. كوركەم مىنەزىمەن، سىپايى جۇرىس-تۇرىسىمەن، ادەپ يناباتىمەن ارىپتەستەرى اراسىندا، جالپى وبلىس دەڭگەيىندە وتە سىيلى بولدى. «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەن ۇستانىمعا ساي اداممەن سويلەسكەندە ەرەكشە ءبىر زەيىن-زەردەمەن، ىقىلاس تانىتىپ، جاقىن تارتا اڭگىمەلەسەتىن ساتتەرىندە ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ شىنايىلىعى ادامدى وزىنە باۋراپ الادى. مەن سىيلايتىن توكەڭ «سىيلاستىقتان ارتىق قىمباتىڭ بولماس» دەگەن ءسوزدى ومىرلىك قاعيداسىنا اينالدىرا بىلگەن دانا ادام. استاناعا كەلگەن سوڭ، سوناۋ تالدىقورعان وڭىرىندە ءوزىم قول استىندا قىزمەت اتقارعان سەرىك احىمبەكوۆ باستاعان ءبىر توپ جەرلەستەر ءالى دە قارىم-قاتىناستارىن جالعاستىرىپ، سىيلاستىقپەن ارالاسادى ەكەن. وسى جيىن توپتاردا توكەڭنىڭ سەرىك اعاعا دەگەن ىستىق ىقىلاسىنا قاراپ، «بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-بىرى باتىر» دەيدى دەگەن وسى ەكەن دەگەن وي ءتۇيدىم.
قىزمەت بابىمەن جاقسى-جايساڭداردىڭ بار اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا جيناي وتىرىپ، ارتىنان ىلەسىپ كەلە جاتقان جاستاردى دا تاربيەلەي بىلگەن تولەۋحان اعانىڭ ونەگەلى ءومىرى مەنى دە ورگە جەتەلەدى. تالدىقورعان وڭىرىندە قىزمەتتەس بولعاننان بەرى قاناتىمنىڭ بەكۋىنە، رۋحاني تولىسۋىما، ىسكەرلىك قابىلەتتىڭ ۇشتالۋىنا ءاردايىم قامقورشى بولعان ازاماتتىق ادامگەرشىلىگى زور، اۋزىندا دۋاسى بار توكەڭنىڭ ءومىرى مەن ءۇشىن ورەلى ونەگە.
توكەڭنىڭ اقىل-كەڭەسى، ارينە، ونەگەلى ءومىرى، بەتىمنەن قاقپاي بەلىمدى بۋعانى، مەنىڭ تانىم-تۇيسىگىمنىڭ ۇشتالۋىنا، تالعامىمنىڭ تارازىلانۋىنا زور اسەر ەتتى. باسشىمىن دەپ بەلدەن باسپايتىن سىپايى مىنەزى، نەگىزگى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋدى جانە شىعارماشىلىق ىزدەنىستى ۋىسىنان شىعارماي، ءوزىنىڭ ءتالىمدى تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، اقىل-كەڭەسىن قىزمەتكەرلەردىڭ ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋ قابىلەتى توكەڭە ءتان جاقسى قاسيەتتەرىڭ ءبىرى. توكەڭنىڭ ازاماتتىق تۇعىرىن سومداعان جەكە دارا قولتاڭباسىنىڭ ءبىر پاراسى وسى قاسيەت دەپ پايىمدايمىن. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىنىڭ زامان تالابىنا ساي وركەندەۋىنە تولەۋحان مۇراتحانۇلىنداي ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ۇلەس قوسقان ادامدار كەمدە-كەم. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ نارىق ەكونوميكاسىنا بەت بۇرۋ جولىنداعى توكەڭنىڭ باتىل دا قاجىرلى ەڭبەگى، ۇستانىمىن دالەلدەي الاتىن كۇرەسكەرلىگى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوڭىلىندە ساقتالىپ قالار ونەگە.
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا اتقارىلعان قىرۋار ىستەردىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا مۇرىندىق بولعان زاڭنامالىق تەتىكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك توكەڭنىڭ باسشىلىعىمەن ىسكە استى. ەگەمەندىك الىپ، ەكونوميكامىزدى نارىقتىق قاتىناستارعا باعىتتاۋدا، ەكونوميكا سۋبەكتىلەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىن رەتتەيتىن زاڭنامالىق نەگىزدەردى جۇيەلەۋدە، ارينە، ءبىلىم مەن بىلىكتىلىك جانە ومىرلىك تاجىريبە وتە ءزارۋ بولدى. وسى تۇستا «ۆەتەريناريا تۋرالى»، «اسىلتۇقىمدى مال شارۋاشىلىعى تۋرالى» زاڭدار ازىرلەنىپ، قابىلداندى. بۇل زاڭدار سول كەزەڭدە قابىلدانعان قىرۋار قۇجاتتاردىڭ ءبىر پاراسى. وسى زاڭداردىڭ تولىققاندى جۇزەگە اسۋىنا قاجەت بارلىق قۇقىقتىق قاعيدالار، ەرەجەلەر ازىرلەنىپ، ىسكە استى. مەنى ءتانتى ەتكەن توكەڭنىڭ ەرەكشە زەرەكتىگى ەدى، سوناۋ 1996 جىلى امەريكا قۇرىلىعىنا بارىپ نارىقتىق ەكونوميكا بويىنشا وقىپ كەلگەن دارىستەرىن ۇمىتپاي، ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن نارىق جولىنا باعىتتاۋعا وڭتايلى قولدانا الدى. ول كەزدە رەسپۋبليكاداعى ەكونوميكالىق احۋالدىڭ جاي-كۇيى بارىمىزگە بەلگىلى. كوكتەمگى ەگىن ەگۋ مەن كۇزگى ەگىن وراعى ناۋقاندارىن وتكىزۋ جىرعا اينالاتىن. وسى كەزەڭدە توكەڭ ەل قۇلاعىنا ءالى سىڭىسپەگەن فورۆاردتىق، فيۋچەرستىك مامىلەلەر ۇستانىمدارىن وندىرىسكە ەنگىزىپ، قارجىعا قاتالاعان شارۋاشىلىقتاردىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن شەشۋدە جاڭاشىلدىق تانىتتى.
رەسپۋبليكا بويىنشا بارلىق وبلىستا قولدان ۇرىقتاندىرۋ مەكەمەلەرى توقىراۋعا ۇشىراپ جاتقاندا، تالدىقورعان وبلىسىندا قولدان ۇرىقتاندىرۋ مەكەمەسى «اسىل» جۇمىسىن جانداندىرىپ، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن بىرلەسىپ، جەرگىلىكتى مال تۇقىمدارىن ءوسىرۋدى جاڭاشا ۇيىمداستىرۋدى باستاپ كەتتى. بۇگىن كۇندە رەسپۋبليكا اياسىندا تەك ەكى مال اسىلداندىرۋ مەكەمەسى جۇمىس ىستەپ جاتىر، بىرەۋى تالدىقورعانداعى «اسىل» مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى، ەكىنشىسى رەسپۋبليكالىق «اسىل تۇلىك» ورتالىعى. ەكى مەكەمەنىڭ دە جۇمىسىن جانداندىرۋعا مۇرىندىق بولعان توكەڭ بولاتىن.
وسى ورايدا، توكەڭە ءتان ۇلتجاندىلىقتى اتاپ وتكەن ءجون. ۇلتجاندىلىق ەڭ الدىمەن انا تىلىنەن باستالاتىنىن ەسكەرسەك، توكەڭ انا ءتىلىن دە ەركىن مەڭگەرگەن جان. سوزگە دە شەشەن، ۇتىمدى ءسوز قولدانۋ العىرلىعىمەن ۇعىمعا ءسىڭىمدى، ساناعا جۇعىمدى تۇجىرىمداۋلارىمەن وزىندىك قولتاڭباسىن سومداعان قىزمەتكەر. كەيبىر تەكە-تىرەس كەزىندە استارلى سوزدەرمەن ءىستىڭ دۇرىس باعىت الۋىنا توتە جول تاۋىپ كەتەتىن تاپقىرلىق قاسيەتى دە بار.
توكەڭ جاھاندانۋ ۇردىسىنە ىلەسكەن مەملەكەتىمىزدىڭ ءوز ەرەكشەلىگىنە ساي جۇيە جاساۋ كەرەك ەكەنىنە تاباندىلىقپەن ەڭبەك ەتكەن ازاماتتاردىڭ ساپىنان تابىلادى. مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا وزگەلەردىڭ جۇيەسىن سارالاي وتىرىپ، ول سۇرلەۋدى قايتالاماي، ءوز جولىمىزدى تابۋعا ۇمتىلدى. سىرتتان كەلگەن ءجون-جوسىق پەن تەحنولوگيالاردىڭ بارلىعى ءبىزدى تىكەلەي جەتىستىككە جەتكىزە المايتىنىن جاقسى تۇسىنگەن قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى بولدى. شەتەلدەن كەلگەن تەحنولوگيانى جەتە تۇسىنبەسەڭ، ونى ەنگىزگەننەن قويىرتپاق دۇنيە تۋاتىنى بەلگىلى، ول قويىرتپاقتا شارۋالار اداسپاي ءقايتسىن؟ وسىنداي باستامالارىمەن دابىرا جاساعان ازاماتتاردىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى قايدا؟
رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە زامانا جەلىسىنە وراي، نارىق تالابى ەسكەرىلىپ، مال شارۋاشىلىعى بويىنشا كوپتەگەن جاڭا كوزقاراستار وندىرىسكە جول تارتتى. سولاردىڭ ءبىر پاراسى: قۇس شارۋاشىلىعى بويىنشا اسىلتۇقىمدى «استانا قۇس» شارۋاشىلىعى بولسا، ءىرى قارا سالاسىندا رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى «اسىل تۇلىك» مەكەمەسى بولدى. «اسىل تۇلىك» قوعامى كەڭەستىك داۋىردەن كەيىنگى كەزەڭدە ۇرىقتى توڭازىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن (فرانسيالىق «IMV» فيرماسىنىڭ ءتاسىلى) ەنگىزىپ، جاس بۇقاشىقتاردى ۇرپاعىنىڭ ساپاسى بويىنشا باعالاۋدىڭ قازاقستاندىق جولىن جاساپ، گەنومدىق تەحنولوگيا ازىرلەمەلەرى نەگىزىندە بۇقاشىقتاردىڭ ساناتىن ەرتە جاستان انىقتاۋ سياقتى ءبىرقاتار جاڭا تەحنولوگيالاردى جۇزەگە اسىردى.
كەز كەلگەن جاڭاشىلدىق كوپ كۇمان تۋدىراتىنى بەلگىلى، وسىندايدا جاڭاشىلدىقتى جانى قالايتىن توكەڭ وسى باستامالاردى تىكەلەي قولداپ، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرمادى. وسى تۇستا قوي شارۋاشىلىعى بويىنشا سەلەكسيالىق-گەنەتيكالىق ورتالىقتار قۇرۋ باستاماسى، اۋىل شارۋاشىلىعى مالدارى مەن وسىمدىكتەرىنىڭ جانە ميكروورگانيزمدەردىڭ تەكتىك قورىنىڭ (گەنوفوند) ۇلتتىق ورتالىعىن قۇرۋ سياقتى وتاندىق عالىمداردىڭ جەتىستىكتەرىن دارىپتەيتىن جانە عىلىمي جۇمىستارىنا سەرپىن بەرەتىن جاڭا ۇستانىمدارىن قولداپ، بارىنشا كومەك كورسەتتى. اتتەڭ، بۇگىنگى تاڭدا مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ كىبىرتىكتەپ، ءوندىرىمدى ءىس اتقارا الماي جاتقانىنا كەيبىر باستامالاردىڭ اياقسىز قالۋى دا سەبەپ بولدى.
مال شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ەڭ اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ ءبىرى بۇل كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا ۇستانىمدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جولدارى مەن دەمەۋ تەتىكتەرىن بىرەگەي تۇجىرىمداما اياسىندا شەندەستىرە وتىرىپ، ءبىر ماقساتقا باعىتتاۋ باعدارلاماسى بولدى. وسى باعدارلاما اياسىندا مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا قاجەت بارلىق مەملەكەتتىك دەمەۋلەر مەن قولداۋلار، سەلەكسيالىق جۇمىستار مەن مال ازىقتاندىرۋ ماسەلەلەرىن عىلىمي قامتاماسىز ەتۋ تەتىكتەرى ءبىر جۇيەگە توعىستىرىلدى. وسى تۇستا مال باسىنىڭ ەسەبىن دايەكتى جۇرگىزۋ جانە مال اسىلداندىرۋ جۇمىسىن جانداندىرۋ باعىتىندا «كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيانىڭ اقپاراتتىق-ساراپتاۋ جۇيەسى» ازىرلەندى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل جۇيە «مال شارۋاشىلىعىنداعى اقپاراتتىق-ساراپتاۋ جۇيەسى» دەگەن اتپەن جۇمىسىن جالعاستىرىپ كەلەدى. اتاۋى انىقتاپ تۇرعانداي، بۇل جۇيە مال باسىنىڭ ەسەبىن الا وتىرىپ، سول مالدىڭ تۋعاننان باستاپ، شارۋاشىلىقتىڭ ەسەبىنەن شىققانعا دەيىنگى (ولەدى، ەتكە وتەدى، ساتىلادى جانە ت.ب.) دەرەكتەرىن جيناقتاپ، سول اقپاراتتاردى ساراپتاي وتىرىپ مالدىڭ ساناتىن (اسىلتۇقىمدى مال، تاۋارلى مال، سويىس مالى، ت.ب.) بەلگىلەپ، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە مال باسىنىڭ ەسەبىن جۇرگىزۋدى جانە مال اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن اۆتوماتتاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالدى.
ورتاق ىستە وكپە، ارازدىققا قاراماي، جانىن سالاتىن قازاق نامىسىن ەسكەرسەك، قانشاما قولدان جاسالعان قاراما-قايشىلىقتار، قيسىنسىز ۇسىنىستار، قارسىلىقتار تۋىنداپ جاتسا دا، توكەڭ وزىنە ءتان قاراپايىمدىلىقپەن ءبارىن بىرلىككە ۇندەپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مارتەبەسىن وسىرۋگە بار بىلىم-قابىلەتىن جۇمسادى. مىنە، كىسىلىك. رۋحى مىقتى، ۇستانىمى دايەكتى ادامنىڭ كىشىپەيىلدىلىكپەن-اق كۇرمەۋى كۇردەلى ماسەلەنى شەشە الاتىنىن توكەڭنىڭ وسى قاراكەتىنەن كورۋگە بولادى.
تولەۋحان مۇراتحان ۇلىنىڭ جەكە باسىنا ءتان كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىنىڭ تالىمدىك ونەگەسى مول. توكەڭ نەگىزگى قۇجاتتاردى جازۋدى جانە الدىنداعى قۇجاتتارعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى قارىنداشپەن اتقاراتىن. وسى ادەتىنە ءتانتى بولدىم، ويتكەنى بۇل كەڭسەلىك قۇجاتتاردى دايىنداۋدا وتە وڭتايلى ءادىس. مەن ماسكەۋ اكادەمياسىندا وقىپ جۇرگەنىمدە، ۇستازىم شانگين-بەرەزوۆسكيي ءبىزدى ستۋدەنتتەردى زەرتحانالىق جازبالاردى تەك قارىنداشپەن جازىڭدار دەپ ۇيرەتكەن ەدى. بىرىنشىدەن، تۇزەتۋگە ىڭعايلى، ەكىنشىدەن سۋ تيسە نەمەسە مالدىڭ قانى مەن ەكسكرەمەنتى (ءناجىسى) شاشىراسا، ءتىپتى حيمرەاكتيۆتەر ءتيىپ كەتسە دە قارىنداش رەاكسياعا تۇسپەيدى، جازۋىڭ ساقتالادى دەيتىن. توكەڭ ۇناماعان ءسوزى مەن سويلەمدەرىن وشىرگىشپەن ءوشىرىپ، قايتا جازۋعا ىڭعايلى جاعىن قاراستىرعانى شىعار.
جيىرما ءبىرىنشى عاسىر – اقپاراتتار عاسىرى ەكەنى بەلگىلى، ءبىلىمىڭدى ۇشتاپ وتىرۋ ءۇشىن اقپارات لەگىن وقىپ قانا قويماي، ساناعا توقىپ ۇلگەرۋىڭ جانە ونى قولدانىسقا ەنگىزە الۋ كەرەك. وسى ورايدا، توكەڭنىڭ بولمىسىنان بويىنا دارىعان زەرەكتىگى، العىرلىعى جانە ءومىر تاجىريبەسىمەن سومدالعان ىسكەرلىگىنە ءتانتى بولاسىڭ. قانداي كۇردەلى ماسەلە بولسا دا، سول پروبلەماعا تەرەڭ بويلاپ، شەشىمىن تاۋىپ، ۋاقىتتى قادىرلەي بىلەدى. شيراق قيمىلى، ءجۇرىس-تۇرىس ادەبى، كىشىپەيىلدىلىگى، ارتىق ءسوز ايتپاۋى كەز كەلگەن قىزمەتكەرگە ۇيرەنۋگە تۇرارلىق ونەگەلى قاسيەت. كەز كەلگەن قوعامدا مەملەكەتتىڭ وركەندەۋىنە، بەلگىلى ءبىر سالانىڭ ورىستەۋىنە زيالى ادامدار ىقپال ەتەدى. ارينە، زيالى قاۋىم دەگەنىمىز – ساۋاتتى عانا ەمەس، بىلىمدىلىگىمەن قاتار قوعامدىق دامۋدىڭ زاڭدىلىعىن تۇسىنەتىن، اتقاراتىن قارەكەتتىڭ نەندەي ناتيجە بەرە الاتىنىن باعدارلاي الاتىن، شەشۋشى ساتتە سوعان باعىت بەرە الاتىن قايراتكەرلەر. وسى تۇرعىدان توكەڭ زيالى قاۋىمنىڭ بەلدى مۇشەسى دەر ەدىم.
اتا-اناسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، جارىنا دەگەن شىنايىلىعى، بالالارىنا دەگەن مەيىرىمى ادەپتى ادامنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىن اسقاقتاتىپ تۇرعانداي. قىم-قۋىت جۇمىس، قاربالاس شارۋا باستان اسسا دا، اتا-اناسىنا كوڭىل ءبولۋدى استە ەستەن شىعارمايتىن جۇرەگى نازىك جان. اپكەسى، ءىنى-قارىنداستارىنا دەگەن ىقىلاسى، ولارعا كورسەتكەن اعالىق ىزەتى باۋىرمالدىعىن دارىپتەگەندەي. جالپى، اعايىن-تۋىسقا عانا ەمەس، دوس-جارانى بار، بارشا ادام بالاسىن قادىرلەي ءبىلۋ توكەڭنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى سياقتى. تۋمىسىنان بويىنا بىتكەن قاراپايىمدىلىعىنا ساي، ەشقاشان ادامدارعا جاساعان قامقورلىعىن دابىرا ەتپەيتىن، قازاقى ادەپپەن سىيلاستىققا جۇگىنەتىن. ءاردايىم كىشىپەيىلدىلىك كورسەتۋىمەن كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن جاقسى قاسيەتكە يە.
سىناپتاي سىرعىعان ۋاقىت. بۇگىن مىنە، تولەۋحان مۇراتحان ۇلى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قوسقان وراسان ۇلەسىمەن، قىزمەتتەگى بەكەم بەدەلىمەن، اعايىن جانە دوس-جاران اراسىنداعى ابىرويىمەن، ەلىنە دەگەن اق پەيىلىنەن اۋىتقىماي 70-كە كەلىپ وتىر. «ايتارىڭدى ايتىپ كەت، ايتا الماسسىڭ قايتىپ كەپ» دەگەندەي ماقتاۋ مەن ماداقتاۋدى اسا قاجەت ەتپەيتىنىن بىلسەم دە، قاسىمىزدا جۇرگەن اعا قايراتكەردىڭ وزىندىك الەمىنە ۇڭىلگەندى، بايقاعانىمدى كوپشىلىكپەن بولىسكەندى ءجون كوردىم. اسىلدى باعالاي ءبىلۋ دە، اعالاردى اعالاي ءبىلۋ دە مەنىڭ ىنىلىك پارىزىم دەپ سانايمىن. دانىشپان اباي «جاقسى بولساڭ، جارىقتى كىم كورمەيدى» دەگەن ەمەس پە، جاقسىسىن جادىندا ساقتاعان حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز عوي.
تولەۋحان مۇراتحانۇلىنا ءتان ازاماتتىق اسىلدىقتىڭ ءبىر كورىنىسى جاس جەتتى، قايرات كەتتى دەپ زەينەتكە كەتىپ، وتباسىندا قامالماي، ءالى دە ەلىنە قىزمەت ەتۋىن جالعاستىرىپ، شارۋالاردىڭ شاشىراپ جاتقان شارۋاسىن ورتاق مۇددەگە توعىستىرۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن وندىرىسكە ەنگىزۋدى جۇزەگە اسىرۋدا. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستانعا ءتان جەكە شارۋالاردىڭ ءوز شارۋالارىن وزدەرى كۇيتتەگەن كۇيكى تىرلىگىنە، كووپەراسيا تەتىكتەرى ارقىلى دەم بەرىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋعا جۇمىلدىرۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن سارالاۋ جولىندا. قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك العان كەزەڭىندە مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا ەركىن بويلاۋىنا مۇرىندىق بولعان تولەۋحان مۇراتحان ۇلىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى شارۋالاردىڭ ىنتىماعىن ۇيىتاتىن تەگەۋىرىندى تەتىكتەردى يگەرۋگە دە جەتەتىنىنە سەنىمدىمىن. اللا اعامىزعا قۋات بەرسىن! ءاردايىم جاڭاشىل ىزدەنىستەردىڭ ورتاسىندا ماڭدايى جارقىراپ جۇرە بەرۋىنە تىلەكتەسپىن! ءومىر جولىنداعى جەتىنشى بەلەس قۇتتى بولسىن!
ايبىن تورەحانوۆ، پروفەسسسور
