وسىدان 5 جىل بۇرىن Dalanews.kz ءتىلشىسى «قىرعىزستان ەۋرازيالىق وداققا قوسىلۋعا قارسى» قوزعالىسىنىڭ بەلدى مۇشەسى، ساياساتتانۋشى اينۇر چولپانكۋلوۆامەن سۇحباتتاستى. ساراپشى سول تۇستاعى قىرعىز باسشىسى اتامبايەۆتىڭ «اداسىپ» جۇرگەنىن ايتىپ، «قىرعىز قوعامىنداعى رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىقپالى كۇشتى» دەگەن ەدى.
5 مىڭ مۇشەسى بار قوزعالىستىڭ وكىلى ەلدىڭ ەۋرازيالىق وداققا كىرۋىنە قارسى ەكەنىن اشىق ايتقان. ودان بۇرىن كۇنى كەشە بوستاندىققا شىققان اتامبايەۆقا باعا بەرگەن ەدى. وزەكتىلىگىن جوعالتا قويماعان سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا قايتارا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
– قىرعىز ەلىنىڭ پرەزيدەنتى «كسرو –نى قايتا قۇرعىسى كەلگەن ادامنىڭ اقىلى جوق، الايدا، سول ءداۋىردى ساعىنبايتىن ادام جۇرەكسىز جان» دەيدى ەكەن. ءبىر قىزىعى، اتامبايەۆتىڭ ءسوزى رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ: «كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇيرەۋى – ءححى عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن گەوساياسي اپات» دەگەن پىكىرىنەن الشاق جاتقان جوق. بۇل قالاي بولعانى؟
قىرعىزستان ساياساتتانۋشىسى اينۇر چولپانكۋلوۆا– ول سول ءداۋىردى كوكسەيدى دەپ ايتپايمىن، الايدا كەڭەستىك كەزەڭدى ەسكە العاندا ءسوزىنىڭ سارىنىنان سول داۋىرگە دەگەن ساعىنىش سەزىلىپ تۇرادى. بۇل تۇسىنىكتى دە. اتامبايەۆ كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءونىمى عوي. ماسكەۋدەگى باسقارۋ ينستيتۋتىندا «ينجەنەر-ەكونوميست» ماماندىعىن العان. ونىڭ مامان جانە تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋى سول داۋىرگە ساي كەلدى. ەكونوميكاداعى بەلگىلى ءبىر جوبانى جۇزەگە اسىراردا ول قازىرگە دەيىن كسرو-نىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىنەدى («قىزىل يمپەريا» الدەقاشان كۇيرەپ تىنعانىنا جانە جوسپارلى ەكونوميكانىڭ ساتسىزدىككە ۇشىرعانىنا قاراماي). وسىدان-اق ونىڭ ساناسىنا كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۇندىلىعى ابدەن ءسىڭىپ قالعانىن اڭعارۋعا بولادى. ول ءالى كۇنگە دەيىن وتكەنمەن ءومىر سۇرەتىن سياقتى. سول سەبەپتى دە اتامبايەۆ قازىرگى ەۋرازيالىق ينتەگراسياعا سالقىن، سالماقتى كوزبەن قارايتىن جاعدايدا ەمەس.
– جالپى، قىرعىز قوعامى كرەملدىڭ ينتەگراسيالىق ساياساتىنا قالاي قارايدى ءوزى، قالاي باعالايدى؟
– اتامبايەۆ بۇل ينتەگراسيانىڭ بىزگە پايداسى بولماسا، زيانى جوعىن ايتىپ وتىر. الايدا قوعام ونىڭ سوزىنە سەنەدى، ىعىنا جىعىلادى دەگەن ءسوز ەمەس. جان-جاقتى ويلاي بىلەتىن قوعامنىڭ بەلسەندى وكىلدەرى، وپپوزيسيالىق دەپۋتاتتار، كاسىپكەرلەر بيلىكتىڭ وداققا كىرەمىز دەگەن ۇسىنىسىن قۇپتامايدى. ەڭ جاقسى جاڭالىق، دەپۋتاتتار اراسىندا ينتەگراسيا بىزگە يگىلىك اكەلمەسىن تۇسىنە باستاعان ازاماتتار كوبەيىپ كەلەدى.
رەسەي يمپەرياسىن قايتا ءتىرىلتۋ جانە جاڭاەۋرازيا (نەويەۆرازييستۆو) تۋرالى يدەيا – الەكساندر دۋگينگە تيەسىلى. يدەيا وزەگى فاشيزمگە جاقىن. بۇل يدەيانىڭ تىنىندە «ورىس الەمى»، رەسەيلىك دەرجاۆا اتتى كونسەپسيا جاتىر. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ قوزعالىس «بۇل وداق قىرعىزستانعا قاي جاعىنان بولماسىن ءقاۋىپتى» دەپ سانايدى.
– كەز كەلگەن قارسى پىكىردىڭ ناقتى دايەگى، ءۋاجى بولادى عوي. قىرعىزستاندى نە سەبەپتى وسىناۋ ينتەگراسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە كورگىلەرىڭىز كەلمەيدى؟
– اتامبايەۆ «ەۋرازيالىق وداق بىزگە 170 ملن. تۇرعىنى بار نارىققا جول اشادى دەپ وتىر» جانە «ءبىزدىڭ ميگرانتتاردىڭ رەسەيدە جۇمىس ىستەۋىنە جەڭىلدىكتەر جاسالادى» دەيدى. «ءوندىرىس داميدى» دەپ تاعى وتىرىك ايتادى. ءوندىرىس وتكىزۋ نارىعى بولعاندا عانا وركەندەيدى. مۇنى كەز كەلگەن كاسىپكەر بىلەدى. ماسەلە، ءبىز رەسەيگە نە ۇسىنا الامىز؟
ەكىنشىدەن، رەسەيدەگى قىرعىز ميگرانتتارىنىڭ قۇقىعى اياققا تاپتالىپ وتىر. رەسەي كوشى-قون تالاپتارىن قاتاڭداتتى، جۇمىسقا تۇرۋ پاتەنتىنىڭ قۇنىن قىمباتتاتىپ جىبەردى. ونىمەن قويماي، ەڭبەك ميگرانتتارى ەندى ورىس تىلىنەن تەست تاپسىرادى.
«قىرعىزستان كەدەندىك وداققا قوسىلۋعا قارسى» قوزعالىسى ەلىنىڭ ەگەمەندىكتەن ايىرىلعانىن قالامايدى. بۇل وداققا كىرسەك ساياسي، اقپاراتتىق، ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاتەر تونەدى، تاۋەلسىز ساۋدا ءتاريفى مەن بيۋدجەتتىك ساياساتىن جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلامىز. ءبارىن قويشى، ەڭ سوراقاسى، بۇگىنگە دەيىن از-مۇز بولسا دا قول جەتكىزگەن دەموكراتيالىق جەتىستىكتەرىمىزدىڭ بارلىعى دالاعا كەتەدى. بىلتىر وسى ماقساتتا اۋقىمدى ساۋالناما جۇرگىزدىك. قىرعىزداردىڭ 50 پايىزى ەلدىڭ ەۋرازيالىق وداققا كىرۋىنە قارسى.
ماسكەۋ مەن كييەۆتىڭ تاتۋ تۇستارى ەلىمىزدەگى رەسەيلىك ارنالار مۇنشالىقتى ساياسيلانباعان ەدى. ءقازىر شە؟ قاراپايىم حالىق ۋكرايناداعى جاعدايعا رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ كوزىمەن قاراپ وتىر. وبەكتيۆتىلىك الدەقاشان ولگەن: «اقش جاۋ»، «ەۋروپا جاۋ»، «رەسەي ءادىل»، «ماسكەۋدىكى ءجون». كرەملدىك ارنالاردان كۇندە وسىنى كورەمىز. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى كۇندەرى كەڭەستىك يدەولوگيانى، ەۋرازيالىق ينتەگراسيانى، كەدەندىك وداق جانە رەسەيدىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ساياساتىن جاقسى جاعىنان جارنامالايتىن جيىندار كوبەيىپ كەتتى. البەتتە، مۇنى ماسكەۋدەن اقشا الىپ وتىرعان ساياساتتانۋشىلار جاساپ وتىر.
– ەۋرازيالىق وداقتىڭ ءبىراز تالاپتارى دسۇ-نىڭ شارتتارىنا قايشى دەپ ەستىدىك. بۇل ماسەلە قالاي رەتتەلەدى؟
– ءبىز مىنادان قورقامىز: ەركىن ساۋدا ساياساتىنا بەيىمدەلگەن قىرعىز ەكونوميكاسى ەۋرازيالىق وداقتىڭ باعا ساياساتىنا باعىنۋعا ءماجبۇر بولادى. ءبىرتۇتاس كەدەن ءتاريفىنىڭ 92 پايىزى رەسەيدىڭ كەدەندىك تاريفىنە نەگىزدەلگەن. ياعني، وسى وداقتىڭ تاريفتىك ساياساتىنىڭ ءوزى رەسەيلىك ءونىم وندىرۋشىلەردى يمپورتتان قورعاۋعا باعىتتالعان. ءبىز سوقىر ەمەسپىز، ءبارىن دە كورىپ وتىرمىز.
ءبىزدىڭ بيلىك قانداي دا ءبىر ايماقتىق ەكونوميكالىق وداققا كىرمەس بۇرىن دسۇ عا مۇشە ەلدەردىڭ كەلىسىمىن الۋى كەرەك. مۇنىڭ ەكى جولى بار. ءبىرى ەۋرازيالىق وداق ساۋدا ۇيىمىنىڭ قىرعىزستانعا جۇكتەگەن مىندەتىن ءوز موينىنا الادى نەمەسە قىرعىزستان ەۋرازيالىق وداقتىڭ تالابىنا ساي ءوزىنىڭ دسۇ الدىنداعى مىندەتىن وزگەرتەدى. نەگىزىندە مۇنىڭ ەكەۋى دە مۇمكىن ەمەس. بيلىك بۇل ماسەلەنى قالاي رەتتەرىن ءوزى دە بىلمەيتىن سياقتى.
– رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ قىرعىز قوعامىنداعى ىقپالى قانداي؟ رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى داعدارىس تۋراسىندا جەرگىلىكتى باسىلىمدار نە دەيدى؟
– قىرعىز اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ 70 پايىزى كرەملدىڭ قولىندا. سوراقىسى، وسى 24 جىلدا قىرعىز جەرىندەگى رەسەيلىك ارنالارعا حابار تاراتقانى ءۇشىن تولەنەتىن اقى سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن الىنادى.
ماسكەۋ مەن كييەۆتىڭ تاتۋ تۇستارى ەلىمىزدەگى رەسەيلىك ارنالار مۇنشالىقتى ساياسيلانباعان ەدى. ءقازىر شە؟ قاراپايىم حالىق ۋكرايناداعى جاعدايعا رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ كوزىمەن قاراپ وتىر. وبەكتيۆتىلىك الدەقاشان ولگەن: «اقش جاۋ»، «ەۋروپا جاۋ»، «رەسەي ءادىل»، «ماسكەۋدىكى ءجون». كرەملدىك ارنالاردان كۇندە وسىنى كورەمىز. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى كۇندەرى كەڭەستىك يدەولوگيانى، ەۋرازيالىق ينتەگراسيانى، كەدەندىك وداق جانە رەسەيدىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ساياساتىن جاقسى جاعىنان جارنامالايتىن جيىندار كوبەيىپ كەتتى. البەتتە، مۇنى ماسكەۋدەن اقشا الىپ وتىرعان ساياساتتانۋشىلار جاساپ وتىر.
وكىنىشتىسى، ءبىز رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ ناسيحاتىنا اربالىپ قالدىق. ۋكراينانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قولداعان باسىلىمدار بىردەن ايىپتالادى. «ولاردى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى قولداپ وتىر» دەگەن پىكىرلەر ايتىلادى (شىنى كەرەك، كۇلكىڭ كەلەدى). رەسەيگە قارسى پىكىر بىلدىرگەن ازاماتتار بىردەن ۇلتشىل، ورىستى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن جەكسۇرىن، فاشيست اتانادى. قاراپ تۇرىپ قىنجىلاسىڭ. قىرعىزستاندا تاۋەلسىز ينتەرنەت باسىلىمدار جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى – www.kloop.kg سايتى.
– قىرعىز بيلىگىنىڭ تاراپىنان قوزعالىس مۇشەلەرىمەن ديالوگكە بارۋ، كەلىسىمگە كەلۋ ارەكەتى جۇرگىزىلدى مە؟
– ءيا، قوزعالىس بەلسەندىلەرى ەكونوميكا مينيسترىمەن كەزدەستى. بىرنەشە دوڭگەلەك ۇستەلدەر وتكىزىلدى. ءبىراق، ناتيجەسى شامالى. شىنىمدى ايتسام بۇل بيلىكتىڭ دە بۇدان بۇرىنعىلاردان ەش ايىرماشىلىعى جوق. دەموكراتيالىق مادەنيەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – قارسى تاراپتىڭ پىكىرىن تىڭداي ءبىلۋ. ال ءبىزدىڭ بيلىك تۋرالى بۇلاي ايتا المايسىڭ. ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ ماسەلەسى كونستيتۋتسياعا ساي رەفەرەندۋمدا شەشىلىپ، قىرعىزستاننىڭ جوگوركۋ كەنەشىندە تالقىلانۋى ءتيىس ەدى.
– كەزىندە اسقار اقايەۆ «قىرعىزستاننان شۆەيساريا جاسايمىن» دەپ ۋادە بەرگەن. اتامبايەۆ نە دەيدى؟
– اقايەۆتىڭ ارمانى شىنايى ەدى. ول شىنىمەن دە قىرعىزستاندى ەكىنشى شۆەيسارياعا اينالدىرعىسى كەلدى. جانە قىرعىزستاننىڭ قالاي دامۋ كەرەكتىگى تۋرالى ناقتى جوسپارى بولادى. ءبىراق بۇل باسقا اڭگىمە... قازىرگى پرەزيدەنت ەلدى قالاي وركەندەتەرىن، قالاي دامۋ جولىنا تۇسىرەرىن بىلمەيدى. ناقتى ماقساتى، مىندەتى جوق. جاقىندى كورە المايدى. الىستى بولجاي المايدى. ول ايتادى: «ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ قاجەتتىلىك. قىرعىزستاننىڭ بۇدان باسقا دامۋ جولى جوق».
ءبىز ايتامىز: «قىرعىزستان قالىپتاسقان مەملەكەت جانە ونىڭ ءوز دامۋ جولى بار».
ءبىز بۇل تاراپتاعى ءوز كوزقاراسىمىزدى، ءوز جوبا-جوسپارىمىزدى الدەقاشان كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنعانبىز. قانداي دا ءبىر وداققا كىرۋ قىرعىزستاننىڭ جالعىز دامۋ جولى ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ستراتەگيالىق وي-ساناسىنىڭ تايازدىعى. سەبەبى، دامۋدىڭ بالامالى جولدارىن ىزدەستىرۋ ەشقاشان اشىق تالقىلانعان ەمەس. اتامبايەۆتىڭ اداسىپ كەتكەنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن، دۋمان بىقاي
