باس شاھاردا وتكەن حالىقارالىق باسقوسۋدىڭ ناعىز ديالوگ الاڭى دەۋگە لايىق بولدى، ونىڭ ميسسياسى دا ايقىن. بىرىنشىدەن، الەمدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى گەوساياسي جانە باسقا دا جاعدايدى اشىق تالقىلاۋ، ورتاعا سالۋ؛ ەكىنشىدەن، الەم ەلدەرىنىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى قيىندىقتار مەن داعدارىستاردى انىقتاۋ جانە شەشۋ جولدارىن اقىلداسۋ؛ ۇشىنشىدەن، ءوزارا ىنتىماقتاستىق رۋحىندا ديالوگ ارقىلى وسى سىن-قاتەرلەرگە قارسى تۇرۋ؛ تورتىنشىدەن، كوپجاقتىلىقتىڭ جالپى مادەنيەتىن جاڭارتۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ؛ بەسىنشىدەن، بەيبىتشىلىك، پروگرەسس جانە ىنتىماقتاستىق ءۇشىن كۇرەس شارالارىن كۇشەيتۋ ءارى وسى مۇددەگە باسىمدىق بەرۋ.
جيىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ: «بۇل فورۋم بىزگە بۇرىنعىدان دا قاجەت بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا – بۇرىن-سوڭدى بولماعان گەوساياسي شيەلەنىس كەزىندە بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋعا تىكەلەي ىقپال ەتەدى. ءتىرى قالۋ ءۇشىن جاھاندىق جۇيە ەليتا ءۇشىن ەمەس، بەيبىتشىلىك پەن گۇلدەنۋدى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، بارلىعى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى كەرەك»، - دەگەنى سوندىقتان. ول وسى وتىرىستا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قۇرىلعاننان بەرى سالىنعان الەمدىك ءتارتىپتىڭ ىرگەتاسى تۋرالى دا اڭگىمە قوزعادى. الەمدىك ءتارتىپ ىرگەتاسىنىڭ جويىلۋ ۇدەرىسىنە كۋا بولىپ وتىرعانىمىزدى ايتتى.
«بۇۇ بۇكىل ادامزاتتى بىرىكتىرەتىن بىردەن-بىر امبەباپ جاھاندىق ۇيىم بولىپ قالا بەرەدى. بۇل ارادا ءبىز كەزدەسۋدە تابىسقا جەتە المايمىز. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن كەشەندى رەفورمالاۋسىز اعىمداعى سىن-قاتەرلەر كەڭەستەگى «ورتا دەرجاۆالار» وكىلدەرىنىڭ داۋىستارى نەعۇرلىم سالماقتى جانە ەستىلۋى ءۇشىن قاجەت»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى. سونىمەن قاتار ول COVID-19-دان قارۋلى قاقتىعىسقا دەيىنگى سوڭعى «جاڭا داعدارىستار» نازىك حالىقارالىق ەكوجۇيەگە ءقاۋىپ توندىرەتىنىن اتاپ ءوتتى. ال بۇل تۇراقسىزدىقتىڭ سەبەپتەرى ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزدا جاتىر.
سونداي-اق قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى 30 جىلدان كەيىن ءبىزدى بولەتىن بۇرىنعى "بلوك" ويلاۋىنىڭ قايتا ورالعانىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرعانىمىزدى جەتكىزدى. ءبولىنۋ كۇشتەرى تەك گەوساياسي ويىندارعا قاتىستى ەمەس. ونىڭ ەكونوميكالىق استارى دا بار. ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ءوزى اشىق تۇردە قارۋ رەتىندە قولدانىلادى. بۇل كونفرونتاسياعا سانكسيالار مەن ساۋدا سوعىستارى، ماقساتتى قارىز ساياساتى، قارجى كوزدەرىنە قولجەتىمدىلىكتى شەكتەۋ نەمەسە ولاردان وقشاۋلاۋ جانە ينۆەستيسيالاردى باقىلاۋ كىرەدى.
«وسى فاكتورلار بىرىگىپ سوڭعى ونجىلدىقتارداعى جاھاندىق بەيبىتشىلىك پەن وركەندەۋ نەگىزدەلگەن ەركىن ساۋدا، جاھاندىق ينۆەستيسيا، يننوۆاسيا جانە ادال باسەكەلەستىك سىندى ىرگەتاستاردى بىرتە-بىرتە بۇزادى»، - دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى. بۇل دەگەنىمىز، ءوز كەزەگىندە الەۋمەتتىك شيەلەنىستى، مەملەكەتتەردىڭ ىشكى قارىم-قاتىناسىن جانە ولاردىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىقتى تۋدىرادى. ال مادەنيەت پەن قۇندىلىقتارداعى الشاقتىقتاردىڭ كەڭەيۋ تەندەنسيالارى ەكزيستەنسيالدى قاۋىپتەرگە اينالدى.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پايىمىنشا، بۇل ۇردىستەردى كەرى قايتارۋ ارەكەتتەرى كەڭ تارالعان جالعان اقپاراتقا بايلانىستى قيىنداي تۇسۋدە، ول بۇگىنگى كۇنى ودان دا كۇردەلى جانە ءقاۋىپتى بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار، جاساندى ينتەللەكتتەن بيوتەحنولوگياعا دەيىنگى جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ جاھاندىق سالدارى بار، ءبىراق ولار تەك تار شەڭبەردە جۇزەگە اسىرىلادى. وسى فاكتورلار بىرىگىپ جاھاندىق الەمدىك ءتارتىپتى سىني دەڭگەيگە يتەرمەلەپ وتىر. وسىنداي ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسىندە سەنىمسىزدىك كۇشەيە ءتۇستى، بۇل بەلگىلى حالىقارالىق فورۋمداردىڭ، قولدانىستاعى قۇرىلىمداردىڭ، قاۋىپسىزدىك رەجيمدەرىنىڭ، تاراتپاۋ تەتىكتەرىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە كەرى اسەر ەتەدى. سودان سوڭ جەر بەتىندەگى ەلدەر بەلگىسىزدىككە، تۇراقسىزدىق پەن قاقتىعىستارعا تاپ بولادى.
«بۇل، ءوز كەزەگىندە، سوڭعى قارۋلارعا، سايىپ كەلگەندە، ەشنارسەگە كەپىلدىك بەرمەيتىن قورعانىس شىعىندارىنىڭ ۇلعايۋىنا يتەرمەلەيدى. بۇعان جارتى عاسىردا العاش رەت ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاڭا قارۋ-جاراقتاردى ساتىپ الۋدىڭ كەلەشەگى بار ەكەندىگى دە دالەلدەيدى. وسىنىڭ بارلىعى كليماتتىڭ ەكزيستەنسيالدى وزگەرۋ قاۋپىنە شۇعىل تۇردە نازار اۋدارۋ قاجەت كەزدە بولىپ وتىر»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنت ايتقان نەگىزگى وي – گەوساياسي قىسىم فاكتورلارى ەلدەردى بىر-بىرىنەن الشاقتاتسا، مەملەكەتتەر جاقىنداسۋ، ءوزارا ارەكەتتەسۋ، ىنتىماقتاسۋ، بىر-بىرىنە جاقىنداۋ ءۇشىن ايقىن دا قۋاتتى يمپەراتيۆ الدىندا تۇر. وسىنداي ۋاقىتتا استانا حالىقارالىق فورۋمى بۇل ءۇردىستى كەرى قايتارۋدىڭ تاعى ءبىر مۇمكىندىگىن بەرەدى. تەك كەزدەسىپ، كەڭەسىپ، پروبلەمالارىمىز، الاڭداۋشىلىقتارىمىز بەن ۇمىتتەرىمىز تۋرالى ءوزارا شىنايى بولۋ ارقىلى حالىقارالىق قوعامداستىق بۇل ماسەلەلەردى شەشە الادى. تەك وسىلاي عانا ءبىز ورتاق بولاشاعىمىزدى قالىپتاستىرا الامىز جانە ءبارىمىز ءۇشىن نەعۇرلىم تۇراقتى، ءادىل جانە گۇلدەنگەن الەمدى بىرتىندەپ قۇرۋعا ورالا الامىز.
قازاقستان پرەزيدەنتى باسقا ەلدەردى 2026 جىلى بۇۇ جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قامقورلىعىمەن قازاقستاندا ايماقتىق كليماتتىق سامميت وتكىزۋدى ۇسىندى. بۇل ورايدا، ەلىمىز جاسىل ەكونوميكانىڭ وراسان زور مۇمكىندىكتەرىن ۇسىنا الادى جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا حابىنا اينالا الار ەدى. دەگەنمەن، ۋاقىت ءبىز جاقتا ەمەس. بىزگە قاجەتتى جىلدامدىقپەن جاسىل ەكونوميكانى دەكاربونيزاسيالاۋ جانە قۇرۋ ءۇشىن رەسۋرستار مەن سەرىكتەستىك قاجەت. ونىڭ ايتۋىنشا، جاھاندىق كليماتتىق توتەنشە جاعداي ءبىزدىڭ ءوزارا تاۋەلدىلىگىمىز بەن تاعدىرىمىزدىڭ ورتاقتىعىنىڭ ەڭ ايقىن مىسالى بولىپ تابىلادى. ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا بىر-بىرىمىزبەن بايلانىستىمىز.
«وسى شىندىقتى ەسكەرە وتىرىپ، قالاي بىرگە جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن انىقتاعاندار تابىسقا جەتەدى، ال ىستەي المايتىندار ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. كوپجاقتىلىقتى نەگىزدەيتىن بۇۇ پرينسيپتەرى مەن قۇندىلىقتارى بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى عانا ەمەس، جالعىز ءتاسىلى. بۇل استانا حالىقارالىق فورۋمىنىڭ ۇستانىمدارى، زياتكەرلىك تامىرى – ورتاق ماسەلەلەردى شەشۋ جانە ىنتىماقتاستىققا، دامۋعا جانە ىلگەرىلەۋگە ۇمتىلۋ ءۇشىن ديالوگ الاڭى»، - دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
ونىڭ دەرەگىنشە، ورتالىق ازيانىڭ ەكى ۇلى وزەنى – سىرداريا مەن ءامۋدارياداعى سۋ دەڭگەيى 2050 جىلعا قاراي شامامەن 15 پايىزعا تومەندەيدى. ايماقتاعى ەكولوگيالىق اپاتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن باسقا ەلدەر حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورىن قولداۋعا كوبىرەك قاراجات ءبولۋ قاجەت. سۋ ماسەلەسى مەن كليماتتىڭ وزگەرۋى بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ورتالىق ازيا - سۋ قاۋىپسىزدىگىنە تەك تىعىز ىنتىماقتاستىق پەن ءتيىمدى تاڭدالعان بىرلەسكەن شارالار ارقىلى عانا قول جەتكىزۋگە بولاتىن ايماق.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، قازاقستان گەوساياسي سىلكىنىستەرگە قاراماستان، ورتالىق ازياداعى ەكونوميكالىق لوكوموتيۆ قىزمەتىن جالعاستىرىپ جاتىر. ويتكەنى، ەلىمىز ەجەلدەن شىعىس پەن باتىستىڭ، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتىڭ توعىسقان جەرى. بۇل فورۋم كوپ جاعىنان ۇلى ەۋرازيا دالاسىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنا سايكەس كەلەدى.
سونىمەن، مەملەكەت باسشىسى قىتايدى ەۋروپالىق وداقپەن بايلانىستىراتىن ورتا ءدالىز نەمەسە ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك باعىتىن مىسالعا كەلتىردى، بۇل ساۋدا مەن ينۆەستيسيا ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى.
«بۇل باعىت ءۇندى مۇحيتى ارقىلى جۇك تاسىمالداۋ ۋاقىتىن ەكى ەسەگە دەرلىك قىسقارتادى. مەن سونداي-اق قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋعا جانە ايماقىشىلىك بايلانىستاردى نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن "ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول" باستاماسىنداعى شەشۋشى ءرولىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىز بۇگىن وسىندا وتىرعان مەملەكەتتەر مەن ادامدار اراسىنداعى فيزيكالىق ءوزارا بايلانىستى نىعايتۋعا، سونداي-اق سەرىكتەستەر مەن دوستار رەتىندە ءبىزدىڭ قاۋىمداستىقتار اراسىنداعى بايلانىستاردى كەڭەيتۋگە ۇمتىلامىز. وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇگىنگى كۇنى قازاقستان شىن مانىندە جاھاندىق، ەڭ باستىسى، سەنىمدى ساۋدا-ەكونوميكالىق مەملەكەت دەپ ايتا الامىز»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
ول الماتىدا بۇۇ-نىڭ ورتالىق ازيا مەن اۋعانستاننىڭ ورنىقتى دامۋ ماقساتتارىنىڭ وڭىرلىك ورتالىعىن قۇرۋدى ۇسىندى. سەبەبى، ءبىزدىڭ ەلىمىز بەيبىتشىلىك پەن حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ جولىندا ءارقاشان بار كۇش-جىگەرىن جۇمساپ كەلەدى. ءبىز يادرولىق قارۋسىزدانۋدى تاباندى تۇردە جاقتايمىز جانە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتتى ۇستانامىز. ءبىزدىڭ ەلىمىز سيريا داعدارىسىن شەشۋ ءۇشىن استانا بەيبىتشىلىك پروسەسىنە باستاماشى بولدى. ەلوردامىز الەمدىك دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرى وتەتىن تۇراقتى ورىنعا اينالدى. قازاقستان اۋعانستانداعى گۋمانيتارلىق داعدارىستى ەڭسەرۋگە بەلسەنە قاتىسىپ وتىر.
«شتاب-پاتەرى استانادا ورنالاسقان ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسى ايماقتىق جانە جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ بەدەلدى تەتىگىنە اينالدى. ءبىز اۋعانستانداعى گۋمانيتارلىق داعدارىستى ەڭسەرۋگە بەلسەنە اتسالىسۋدامىز. بۇۇ قامقورلىعىمەن اۋعان حالقىنا جان-جاقتى كومەك كورسەتۋدى بۇدان ءارى ارتتىرۋ قاجەتتىگىن دە اتاپ وتكىم كەلەدى. وسى تۇرعىدا الماتىدا بۇۇ-نىڭ ورتالىق ازيا مەن اۋعانستاننىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنىڭ وڭىرلىك ورتالىعىن قۇرۋ ماڭىزدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى ساياساتكەر.
سونىمەن قاتار ول جيىندا قازاقستاننىڭ جاھاندىق جانە وڭىرلىك ارىپتەستەرىمىزبەن دوستىق قارىم-قاتىناستارىن ساقتاۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. ءبىز ادىلەتتىلىك، زاڭ ۇستەمدىگى، تەڭدىك قاعيداتتارىن ەنگىزۋ بويىنشا جاڭا رەفورمالىق كۇش-جىگەردى قولعا الىپ جاتىرمىز.
«مەنىڭ كرەدوم انىق تۇجىرىمدالعان: زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ. بۇل «جاڭا ءادىل قازاقستاندى» قۇرۋدىڭ بەرىك ىرگەتاسى. ءبىز وتە قىسقا مەرزىمدە ينستيتۋتتارىمىزدى رەفورمالادىق، پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىكتەرىن شەكتەدىك، كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر ەنگىزدىك، ساياسي جانە ەكونوميكالىق جۇيەلەردى قايتا ىسكە قوستىق، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تامىرىن جويدىق»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى. ونىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى قازاقستان ەكى جىل بۇرىنعىدان وزگەشە.
وسى تاريحي حالىقارالىق باسقوسۋعا قاتىستى مەسەنات، كاسىپكەر نۇرلان سماعۇلوۆ باق-تا ويىن تارقاتقان. ول ءبىزدى وڭدەۋ ونەركاسىبى، ماشينا جاساۋ سالالارىنداعى يندۋستريالدى جوبالار قىزىقتىراتىنىن جەتكىزدى. ءبىز ءۇشىن ءقازىر يدەولوگيالىق تۇرعىدان جاڭا قازاقستاندى ەمەس، بيزنەس تۇرعىسىنان جاڭا قازاقستاندى پوزيسيالاۋ وتە ماڭىزدى. «ءبىز كوپتەگەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرا الامىز. ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە، اتاپ ايتقاندا، وڭدەۋ ونەركاسىبىندە مەملەكەت ءوزىنىڭ مۇناي دوللارلارىن قايتا باعىتتاپ، يندۋستريالاندىرۋعا اقشا قۇيعىسى كەلەدى. مەن ساراپشىلاردىڭ مۇنى وتە وڭ باعالاپ، ءبىزدىڭ ەلدەگى وتە ۇلكەن الەۋەتتى كورىپ وتىرعانىن بايقادىم»، - دەدى ول.
ال ارمەنيانىڭ وكىلى، جۋرناليست گيەۆورگ مەليكياننىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى الەمدەگى جاھاندىق پروبلەمالار مەن سىن-قاتەرلەردىڭ سانى ازايماي وتىر. مۇنداي فورۋمدار تۇراقتى بەيبىتشىلىكتى، ىنتىماقتاستىقتى، ءوزارا ءتيىمدى قارىم-قاتىناستاردى، بولجامدىلىقتى جانە قاۋىپسىزدىكتى ورناتۋعا مۇددەلى بارلىق ەلدەرگە قاجەت.
«استانا حالىقارالىق فورۋمى – بايلانىستاردى ورناتۋعا، ءتۇرلى سۋبەكتىلەر اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى نىعايتۋعا جانە ءتيىمدى جانە كوپجاقتى ديالوگتى تەرەڭدەتۋگە باعىتتالعان جاقسى الاڭ، اسىرەسە حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى پولياريزاسيانىڭ كۇشەيۋى، دەرجاۆالار اراسىنداعى جالعاسىپ جاتقان ستراتەگيالىق باسەكەلەستىك جاعدايىندا تاپتىرمايتىن ورتا»، - دەدى ارمەنيا وكىلى. ونىڭ پايىمىنشا، فورۋم ديالوگقا، تاجىريبە الماسۋعا جانە دوستاستىققا ىقپال ەتە وتىرىپ، بۇۇ، ەقىۇ-مەن قاتار بالامالى الاڭعا اينالىپ، يننوۆاسيالىق، ستاندارتتى ەمەس، سونىمەن بىرگە پراكتيكالىق شەشىمدەردى تابۋعا كومەكتەسە الادى.
گيەۆورگ مەليكيان سونداي-اق قازاقستاننىڭ ەجەلگى جىبەك جولىنان بەرى شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى كوپىر رەتىندە قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى. ەلىمىز ەۋرازيانىڭ قاق ورتاسىنداعى ستراتەگيالىق گەوگرافيالىق ورنى جانە حالىقارالىق ارەناداعى كوپىر سالۋشى رەتىندەگى بەدەلى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. استانا حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى بەلسەندى تۇردە ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى جاھاندىق فورۋمدار مەن پلاتفورمالار قۇرۋ ارقىلى دا ءوزىنىڭ گەوستراتەگيالىق پوزيسياسىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلۋدا. استانا سىرتقى ساياساتى ارقىلى بارلىق ەلدەرمەن وڭ قارىم-قاتىناستى ساقتاي وتىرىپ جانە الەمدە وزدەرىنىڭ تاۋەلسىز ۇستانىمدارىن نىعايتا وتىرىپ تۇراقتىلىعىن بەرىك ەتتى.
«قازاقستان ءوزىن بەيتاراپ جانە بەيبىتشىل مەملەكەت رەتىندە كورسەتەدى، جانجالداردى ەڭسەرۋ مەن ىمىراشىل شەشىمدەردى تابۋ بويىنشا ديپلوماتيالىق كۇش-جىگەردى بەلسەندى جۇرگىزەدى. سونداي-اق ەل كوپپوليارلى الەمدى دامىتۋعا جانە بارلىق مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق ءارى الەۋمەتتىك دامۋى ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋعا ۇمتىلۋدا. سونىمەن قاتار ايماقتىق جانە حالىقارالىق ۇيىمدارعا بەلسەندى قاتىسۋىمەن، سونداي-اق حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا، ەنەرگەتيكا جانە تۇراقتى دامۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىققا باعىتتالعان باستامالاردى قولداۋىمەن ەرەكشەلەنەدى»، - دەدى گيەۆورگ مەليكيان.
فورۋم الاڭىندا ەكىجاقتى كەلىسسوزدەر زالدارى قىزمەت ەتتى. ولاردىڭ بارلىعى ۆ2ۆ، B2G، B2C جانە ت.ب. ورنالاسقان. Apple، Google، Amazon سياقتى امەريكاندىق IT كومپانيالارىمەن وتكەن بيزنەس-فورۋم دا تابىستى ۇيىمداستىرىلدى دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى، قازاقستانعا باتىس، وڭتۇستىك-شىعىس كومپانيالارى ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتتى.
