قازاقستان ءوزىنىڭ استاناسىن سيرياداعى جاعدايدى ساياسي رەتتەۋ بويىنشا كەلىسسوزدەر الاڭى رەتىندە ۇسىنا وتىرىپ، كەلىسسوزدەر ۇدەرىسىنىڭ «استانا پروسەسى» دەپ اتالاتىن جاڭا نۇسقاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولدى. بۇل عالامدىق ماڭىزى بار شارانىڭ تۇراقتى جالعاسىن تابۋى كوپتەگەن حالىقارالىق ءتۇيىننىڭ تارقاتىلۋىنا سەپتەسكەنىن كوشباسشىلار مەن ساراپشىلار الدەنەشە رەت مويىنداعانىن بىلەمىز. بيىل دا سيريا كەلىسسوزى ءبىزدىڭ باس شاھارىمىزدا ۇيىمداستىرىلعانى سوندىقتان.

باسىنان اڭگىمەلەسەك، 2011 جىلدىڭ كوكتەمىندە سيريادا باشار اساد رەجيمى مەن وپپوزيسيا اراسىنداعى تەكەتىرەس بۇرق ەتە قالىپ، ونىڭ سوڭى ازاماتتىق سوعىسقا ۇلاستى. اۋقىمدى قاقتىعىسقا سيرياداعى ءارتۇرلى ساياسي كۇشتەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ايماقتىڭ نەگىزگى مەملەكەتتەرى، حالىقارالىق ۇيىمدار مەن الەمدىك دەرجاۆالار دا قاتىسىپ كەتتى.

كوپ دەگەن ادام ولىمىنە الىپ كەلگەن سوعىس قيمىلدارى بەيبىت حالىقتىڭ قىرىلۋىنا، ەلدى مەكەندەردىڭ قيراۋىنا الىپ كەلىپ، ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن ينفراقۇرىلىمىنا وراسان زور زالال كەلتىردى. بۇل، ءتىپتى حالىقارالىق پروبلەمالار تۋدىردى. ايتالىق، سوعىس سيريالىقتاردىڭ ايماقتىڭ جانە ەۋروپانىڭ ءارتۇرلى مەملەكەتتەرىنە جاپپاي قونىس اۋدارۋىنا سەبەپ بولدى، بۇل ميگراسيالىق داعدارىسقا اكەلدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بوسقىندار ءىسى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارى باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2018 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنداعى جاعداي بويىنشا 45 شتاتتا رەسمي تىركەلگەن 6 664 415 سيريالىق بوسقىن بولعان.

ناتيجەسىندە سيرياداعى وپپوزيسيا مەن ۇكىمەت اراسىنداعى قاقتىعىس الەمدىك كۇن تارتىبىندەگى ەڭ كۇردەلى سىناقتاردىڭ بىرىنە اينالدى.

وسى 2011 جىلدان بەرى حالىقارالىق قاۋىمداستىق سيرياداعى ساياسي احۋالدى رەتتەۋگە بىرنەشە رەت تالپىنىس جاسادى. اتاپ ايتقاندا، 2015 جىلدىڭ قازان ايىندا باستالعان ۆەنا كەلىسسوزدەرى، سونداي-اق 2016 جىلدىڭ قاڭتارىندا باستالعان بۇۇ قامقورلىعىمەن سيريا بويىنشا جەنيەۆا بەيبىت كەلىسسوزدەرى ۇيىمداستىرىلدى. دەسە دە، بۇل وقيعالاردى دا ناتيجەسىز دەپ ايتۋعا بولمايدى. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە شەشىمدەر قابىلداندى، بوسقىندار ماسەلەسىن ءبىرشاما شەشتى، ساياسي احۋالدى ۋاقىتشا بولسا دا قالپىنا كەلتىردى.

2016 جىلى قازاقستان سيرياداعى سوعىسۋشى تاراپتاردىڭ كەلىسسوزدەرى ءۇشىن استانادا الاڭ ۇيىمداستىرۋدى ۇسىندى. 2017 جىلدىڭ قاڭتار-قازان ايلارى ارالىعىندا قازاقستاننىڭ استاناسىندا سيرياداعى جاعدايدى رەتتەۋ بويىنشا جەتى حالىقارالىق كەزدەسۋ ءوتتى، كەيىن ولار «استانا پروسەسى» دەگەن اتقا يە بولدى. العاشقى وتىرىس 2017 جىلدىڭ 23-24 قاڭتارىندا ءبىزدىڭ ەلوردامىز ءوتتى. وندا كەپىلگەر ەلدەر – رەسەي، تۇركيا جانە يران سيرياداعى اتىستى توقتاتۋ رەجيمىن باقىلاۋدىڭ ءۇش جاقتى مەحانيزمىن قۇرۋعا كەلىستى. ەڭ باستىسى، قارۋلى وپپوزيسيا مەن سيريا ۇكىمەتى اراسىندا جاناما كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى. بۇۇ دەلەگاسياسى دەلدال، اقش دەلەگاسياسى باقىلاۋشى رەتىندە قاتىستى. بۇل سيريا ۇكىمەتى مەن قارۋلى وپپوزيسيانىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن العاشقى كەلىسسوزدەر ەدى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ سيريا بويىنشا ارنايى وكىلى ستاففان دە ميستۋرا اتاپ وتكەندەي، قازاقستان حالىقارالىق ارەناداعى ەڭ كۇردەلى جاعدايلاردى شەشۋگە كۇش سالدى. تەك 2017 جىلدىڭ وزىندە دەەسكالاسيا ايماقتارى مەن بوسقىنداردى قايتارۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، ينفراقۇرىلىمدى قالپىنا كەلتىرۋ، تۇتقىندار مەن ۇرلانعانداردى بوساتۋ، گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ ماسەلەلەرى تالقىلانعان سەگىز كەزدەسۋ ءوتتى.

استانا پروسەسى – قازىرگى كەزدەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا جانجالدىڭ بارلىق تاراپتارى قاتىساتىن كەلىسسوزدەر سەرياسى. استانا فورماتىنىڭ بىرەگەيلىگى ەكى كۇننىڭ ىشىندە سيريالىق رەتتەۋدىڭ بارلىق اسپەكتىلەرى بويىنشا تەرەڭ پىكىر الماسۋدىڭ وتۋىندە دەۋگە نەگىز بار. استانا فورماتىنداعى كەزدەسۋلەر كەيبىر ماڭىزدى وقيعالار مەن سيرياداعى جاعدايداعى وزگەرىستەردەن كەيىن ءوتىپ جاتىر. استانا پروسەسىنىڭ بىرنەشە راۋندى قازاقستاننىڭ استاناسىندا ەمەس، سوچي مەن انكارادا دا ءوتتى.

«سيرياداعى قاقتىعىستى بەيبىت جولمەن رەتتەۋ باعىتىندا ەل باسشىلىعى ۇسىنعان قازاقستاننىڭ باستامالارى تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ بارلىق تۇرىنەن باس تارتۋداعى جوعارى حالىقارالىق ميسسيانى كورسەتەدى. ەلىمىزدىڭ جوعارى بىتىمگەرشىلىك جانە گۋمانيتارلىق باستامالارى ۇلكەن ساياساتتىڭ الەمدىك ويىنشىلارىنا بۇۇ-نىڭ حالىقارالىق-قۇقىقتىق قارارلارى مەن قۇجاتتارى نەگىزىندە سيرياداعى جاعدايدى قۇقىقتىق رەتتەۋ جانە تەڭدىك قاعيداتتارىن بىرلەسىپ قايتا قاراستىرۋ قاجەتتىگىن ايعاقتايدى. قازاقستان ورتالىق ازياداعى مەملەكەت رەتىندە ايماقتاعى تۇراقتىلىق پەن ساياساتتىڭ، ەكونوميكانىڭ جانە قاۋىپسىزدىكتىڭ ءارتۇرلى سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان كوپۆەكتورلى ساياساتتى ۇستانىپ كەلەدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، PhD دوكتورى الماسبەك شاعىرباي.

ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ سيرياداعى قاقتىعىستى رەتتەۋگە قاتىسۋى تەك كەلىسسوزدەر ۇدەرىسىمەن شەكتەلمەيدى. ويتكەنى، ونىڭ كەشەۋىلدەپ قالۋ ءقاۋپى ايماقتا جاڭا لاڭكەستىك توپتاردىڭ پايدا بولىپ، ءوز قاتارىنا باسقا ەلدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستان ازاماتتارىن دا بەلسەندى تۇردە تارتۋىمەن بايلانىستى.

«ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا سيريا مەن يراكتان قازاقستان ازاماتتارىن قايتارۋدى كوزدەيتىن «جۋسان» دەپ اتالاتىن ارنايى گۋمانيتارلىق وپەراسياعا ايماقتاعى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قولداۋ كورسەتتى. قابىلدانعان ارنايى شارالاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندىق اسكەريلەر ەلگە مىڭعا جۋىق ازاماتتى الىپ كەلدى، ولاردىڭ كوپشىلىگى ايەلدەر مەن بالالار ەدى. ولار تۇگەلدەي-دەرلىك مەملەكەتتىك شارالاردىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ ءداستۇرلى شىندىعى مەن قۇندىلىقتارىنا بەيىمدەلدى. ازاماتتاردى ۇرىس ايماقتارىنان قايتارۋ بويىنشا وسى گۋمانيتارلىق وپەراسيانى مىسالعا الا وتىرىپ، كورشىلەرىمىز، الىس-جاقىن باسقا مەملەكەتتەر دە قازاقستاننىڭ باستاماسىن قولداپ، سيريادان ءوز ازاماتتارىن قايتارۋعا كۇش سالدى»، - دەپ ەسكە الادى ساراپشى.

راسىندا، «جۋسان» اسكەري-گۋمانيتارلىق وپەراسيالارى جانە ودان كەيىنگى شەتەلدەگى قانداستارىمىزبەن جۇرگىزىلگەن وڭالتۋ جۇمىستارى الەمدىك قوعامداستىقتا وڭ باعاسىن الدى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ بارلىق كورىنىستەرىنە بەلسەندى تۇردە قارسى تۇرۋ ساياساتىن جالعاستىرۋدا.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، استانا پروسەسى بارىسىنداعى ءبىرقاتار كەلىسسوزدەر سيرياداعى شيەلەنىستى، قارۋلى قاقتىعىس دەڭگەيىن ايتارلىقتاي تومەندەتۋگە جانە جاعدايدىڭ ءورشۋىن بىتىمگەرشىلىككە باعىتتاۋعا مۇمكىندىك تۋدىردى.

«سيرياداعى جاعدايدى رەتتەۋدەگى استانا فورماتىنىڭ ساياسي ماڭىزى قازىرگى ۋاقىتتا وزەكتىلىگىن جويماي وتىر، ينتەرنەتتە ءتۇرلى تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلەنۋى، كوشى-قون پروسەستەرىنىڭ كەڭەيۋى، اۋعانستانداعى تۇراقسىز جاعداي وسى باعىتتاعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتەدى. ال بۇعان استانا فورۋمى مۇشەلەرىنىڭ ءبىر بولىگى جانە گەوساياسي ماسشتابتاعى جەتەكشى الەمدىك ەلدەرمەن ۇسىنىلعان مۇددەلى تاراپتاردىڭ وكىلدەرى بىردەي ۇلەس قوسۋى ءتيىس. قازاقستان بەيبىت مەملەكەت جانە بۇۇ جارعىسىنىڭ تەڭ قۇقىلى مۇشەسى رەتىندە سيرياداعى ماسەلەنىڭ وركەنيەتتى رەتتەلۋىنە مۇددەلى»، - دەپ ەسەپتەيدى الماسبەك شاعىرباي.

2022 جىلدىڭ 22-23 قاراشاسىندا وتكەن 19-شى كەزدەسۋدە كەپىلگەر ەلدەر (يران، رەسەي جانە تۇركيا) قاقتىعىستىڭ اسكەري شەشىمى جوق ەكەنىن تاعى دا قۋاتتاپ، لاڭكەستىكپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ىنتىماقتاستىقتى جالعاستىرۋ قاجەتتىلىگىنە نازار اۋداردى.

«سيريا كۇن ءتارتىبى ءالى دە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ نازارىندا. ۇزاق ۋاقىت بويى حالىقارالىق ويىنشىلار ىشكى قاقتىعىستى توقتاتۋ جانە ورتالىق ازيا ەلدەرى داعدارىسىن ساياسي جولمەن شەشۋ جولدارىن ىزدەستىرۋدە. استانا دا سيرياداعى قاقتىعىستى رەتتەيتىن الاڭ»، - دەيدى ساياساتتانۋشى داۋرەن كاكەنتاي.

ونىڭ پايىمىنشا، وسى ۋاقىت ىشىندە استانا پروسەسى جاعدايدى دەەسكالاسيالاۋدا جانە قانتوگىستى توقتاتۋدا وڭ ءرول اتقارىپ، سيريا ۇكىمەتى مەن وپپوزيسياسى اراسىنداعى تىكەلەي ديالوگتىڭ بىرەگەي الاڭىنا اينالدى. جەنيەۆا فورماتى سيريانىڭ ساياسي جۇيەسىن رەفورمالاۋعا باعىتتالعان بولسا، تاراپتاردىڭ استاناداعى كەلىسسوزدەرى جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە، سونىڭ ىشىندە گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋگە باعىتتالعان. استانا پروسەسى ەكسپونەنسيالدى تۇردە دامىپ كەلەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، تاراپتاردىڭ استانادا ءبىر ۇستەل باسىنداعى ءاربىر كەزدەسۋى ايتارلىقتاي ناتيجە بەرەتىن تىنىمسىز جۇمىس. سوعان قاراماستان، كەلىسسوزدەر پروسەسىنىڭ بارلىق تاراپتارى ۇزاق مەرزىمدى ىقپال ەتۋدىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ءالى دە بايىپتى ىمىراعا كەلۋ جولىندا.

استانا پروسەسى وزەكتىلىگىن جوعالتپايدى جانە جۇمىسىن جالعاستىرادى. ماسەلەن، سيريا ماسەلەسى بويىنشا كەزەكتى كەزدەسۋ 20-21 ماۋسىم كۇندەرى تاعى دا استانادا ءوتتى.