قازاقستانداعى ەتنوسارالىق كەلىسىم ەل بىرلىگىنىڭ وزەگى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ارحيتەكتۋراسىنىڭ ىرگەتاسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. بۇل جولدا الدىڭعى شەپتە تۇرعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – قازاقستانداعى شەشەن جانە ينگۋش مادەنيەتىن دامىتۋ قاۋىمداستىعى «ۆايناح» ەتنومادەني بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەسى احمەد مۋرادوۆ. ونىڭ سوزىندە – كورەگەندىك بار، ويىندا – ساياسي ساباقتاستىق، ارەكەتىندە – تەكتىلىك پەن سەنىم ۇيلەسىم تاپقان. Dalanews.kz تىلشىلەرى العان سۇحباتتا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ بولاشاعى، «ۆايناح» ورتالىعىنىڭ قىزمەتى، پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ ساياسي باعدارى مەن ۇلتارالىق تاتۋلىق ماسەلەلەرىن تەرەڭىنەن تالقىلادىق.
– احمەد مىرزا، جاقىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ جاڭا دامۋ جولدارىنا قاتىستى پىكىر ءبىلدىرىپ، ونى ءبىرتۇتاس ۇلتتى قالىپتاستىرۋداعى باستى ينستيتۋت رەتىندە اتاپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. وسى ويىڭىزدى سايتىمىزدىڭ وقىرماندارىنا تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز؟
– اسسامبلەيا – جاي عانا مادەني ۇيىم ەمەس، ول – ساياسي جانە يدەولوگيالىق كەڭىستىكتە ىشكى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى قۇرال. بۇگىندە ءبىز جاڭا تاريحي كەزەڭگە اياق باستىق. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەل ۇلىنىڭ ناقتى ايتقانى بار – قازاقستاندا زاڭ ۇستەمدىگى، قوعامدىق كەلىسىم مەن بىرلىك ۇستەم بولۋعا ءتيىس. بۇل ستراتەگيالىق ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن اسسامبلەيا حالىق اراسىنداعى سەنىم كوپىرى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى وعان اسسامبلەيانىڭ مۇمكىندىگى جەتەدى. قازىرگى تاڭدا بۇل قۇرىلىمنىڭ ەل اراسىنداعى اراسىنداعى الەۋمەتتىك-كوزقاراستىق شيەلەنىستەردى جۇمسارتاتىن مەدياتور ينستيتۋتىنا اينالعانىن ءبارىمىز كورىپ وتىرمىز.
مەنىڭ ويىمشا، اسسامبلەيا ەندىگى جەردە تەك مەرەكەلىك سيپاتتاعى جيىندارعا عانا ەمەس، عىلىمي-ساراپتامالىق، ءبىلىم بەرۋ جانە ساياسي تالداۋ ورتالىعىنا اينالۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ مەملەكەت پوستەتنيكالىق مودەلگە قاراي بەت بۇرىپ كەلەدى – بۇل دەگەنىمىز، ۇلت دەگەن ۇعىم ەتنيكالىق ەمەس، ازاماتتىق-يدەيالىق تۇتاستىقتى بىلدىرەدى. مىنە، اسسامبلەيا الداعى ۋاقىتتا وسى ميسسيانى قالىپتاستىرۋعا كۇش سالۋى كەرەك.
– بۇل وتە باتىل تۇجىرىم. ال قازىرگى ساياسي لاندشافتتا اسسامبلەيانىڭ ءرولى سىزدىڭشە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە بە؟
– ءالى دە بولسا ءبىز كەيدە اسسامبلەيانى ارحايكالىق قۇرىلىم رەتىندە قابىلدايمىز. ونى مۇراجايعا قويىپ، «اتتەگەن-اي» دەگەن ەستەلىكتەردىڭ قاتارىنا قوسقىمىز كەلەدى. مۇنداي ويمەن كەلسپەيمىن. كەرىسىنشە، اسسامبلەيا – مودەرنيزاسياعا بەيىم قۇرىلىم. مەملەكەت باسشىسى وتكەن جيىندا ناقتى ايتتى – پروۆوكاسيالىق مالىمدەمەلەرگە جول جوق، اسىرەسە ەتنوسارالىق سالادا. بۇل – وتە ماڭىزدى سيگنال. سەبەبى قوعامدا ءارتۇرلى كوزقاراستار بار، ءبىراق ولاردىڭ ءبارى قۇقىقتىق شەڭبەردە ءوربۋى كەرەك.
سونىمەن قاتار پرەزيدەنت توقايەۆ اسسامبلەيانىڭ جۇمىسىن عىلىمي ساراپتاماعا نەگىزدەۋدى تاپسىردى. ياعني، جەكە تۇلعالاردىڭ پىكىرىنە سۇيەنبەي، ناقتى دەرەك پەن تالداۋعا سۇيەنۋ قاجەت. بۇل – ەتنوساياسي شەشىم قابىلداۋداعى ينستيتۋسيونالدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان قادام دەپ ەسەپتەيمىن.
– سىزدىڭشە، اسسامبلەيانىڭ كادرلىق قۇرامى مەن قۇرىلىمدىق رەفورمالارى قانداي بولۋعا ءتيىس؟
– بۇل ماسەلە وتە وزەكتى. ءقازىر كوپتەگەن ايماقتاردا اسسامبلەيا فيليالدارى فورمالدى جۇمىس ىستەپ وتىر. جيىن وتكىزەدى، ەسەپ بەرەدى – ءبىراق ناقتى الەۋمەتتىك ترانسفورماسيا جاساپ وتىرعانى شامالى. بىزگە جاڭا بۋىن كەرەك. مەملەكەتشىل، ساياسي مادەنيەتى جوعارى، كاسىبي مودەراتورلار قاجەت. اسسامبلەيا قاتارىنداعى جاستار مەن ەتنومادەني ورتالىق باسشىلارى ساياساتتان، كوممۋنيكاسيادان، كونفليكتولوگيادان حاباردار بولۋى ءتيىس.
سونداي-اق، اسسامبلەيا قۇرىلىمىن قوعامدىق كەڭەستەرمەن، انالار القالارىمەن، ءدىني بىرلەستىكتەرمەن، جەرگىلىكتى باق-پەن ءتيىمدى ينتەگراسيالاۋ قاجەت. بۇل – كوپ دەڭگەيلى الەۋمەتتىك باقىلاۋ تەتىگىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
– ءسىز جەتەكشىلىك ەتەتىن «ۆايناح» ەتنومادەني ورتالىعى تۋرالى تولىعىراق ايتىپ وتسەڭىز. قانداي جوبالارمەن اينالىساسىزدار؟
– قازاقستانداعى شەشەن-ينگۋش حالقى ءۇشىن «ۆايناح» ۇيىمى تاريحي جادى مەن قازىرگى ساياسي سانا توعىستىراتىن ماڭىزدى قۇرىلىم. ءبىز شەشەن جانە ينگۋش حالىقتارىنىڭ قازاقستانداعى تاعدىرىن جاقسى بىلەمىز. 1944 جىلى ستاليندىك رەجيم ولاردى ورتالىق ازياعا دەپورتاسيالادى. سول كەزدە قازاق حالقى ءوز نانىن ءبولىسىپ، ۇلكەن رۋحاني، ادامگەرشىلىك قولداۋ كورسەتتى. ءبىز سونى ۇمىتقان جوقپىز. ەشقاشان ۇمىتپايمىز. ءبىز قازاق حالقىنا ماڭگى قارىزدارمىز.
بۇگىنگى كۇنى «ۆايناح» ورتالىعى جاستارمەن جۇمىس ىستەيدى، مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ كۋرستارىن ۇيىمداستىرادى، ادەبيەت، تاريح، تەاتر ارقىلى ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك ساياساتتى ناسيحاتتاۋ ىسىنە ءبىز دە بەلسەندى ارالاسامىشش.
– ءسىز پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتى قانداي كوشباسشى رەتىندە كورەسىز؟
– پرەزيدەنت توقايەۆ – بۇل زاماننىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرەتىن كوشباسشى. ول – ديپلومات، ساياساتكەر، زاڭگەر، ءارى گۋمانيست. ەڭ باستىسى – ول مەملەكەتشىل. ونىڭ ءاربىر ءسوزى، اسىرەسە ەتنوسارالىق كەلىسىمگە قاتىستى ايتقاندارى – ستراتەگيالىق مازمۇنعا يە. ول ەشقاشان پوپۋليزمگە جول بەرمەيدى، بۇل ونىڭ باستى ارتىقشىلىعى.
توقايەۆتىڭ قازاق ءتىلىن دامىتۋعا قاتىستى كوزقاراسى – ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. مەملەكەتتىك ءتىل – بۇل تەك كوممۋنيكاسيا قۇرالى ەمەس، بۇل – ۇلتتىڭ ساناسىن بىرىكتىرەتىن ماتريسا. پرەزيدەنت قازاق ءتىلىن ءبىلۋ – بارشا قازاقستاندىق ءۇشىن قۇرمەتتىڭ، ادالدىقتىڭ بەلگىسى ەكەنىن ناقتى ايتتى. بۇل – ادىلەتتىلىك پرينسيپىنە نەگىزدەلگەن ۇستانىم.
ول اسسامبلەيانى – ۇلت بىرلىگىنىڭ ينستيتۋتى دەپ اتادى. بۇل جاي عانا ساياسي ريتوريكا ەمەس. بۇل – ناقتى ساياسي تاپسىرما. پرەزيدەنتتىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى بار، ەندىگى كەزەكتە وسى تاپسىرمانى ءتيىمدى ورىندايتىن كادرلار مەن قۇرىلىمدار قاجەت.
– مۋراد مىرزا، ءسىزدى قازاقستانداعى ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ باستى فاكتورلارى قانداي دەگەن ساۋال مازالاماي ما؟
– ارينە مازالايدى. سەبەبى تاتۋلىق – وزىنەن ءوزى ورناي سالاتىن قۇبىلىس ەمەس. ول – ەڭبەكتىڭ، ساياساتتىڭ، تاربيەنىڭ، كوممۋنيكاسيانىڭ، قۇقىقتىق ءتارتىپتىڭ ناتيجەسىنەن تۋىندايتىن ناجىك دۇنيە. مەنىڭشە، نەگىزگى ءۇش فاكتور بار. ءبىرىنشى – زاڭ ۇستەمدىگى. ەتنوس، ءتىل، ءدىن – ەشتەڭە دە زاڭنان جوعارى ەمەس. بارلىعىنا ورتاق ەرەجە بار، جانە ول بۇزىلماۋى ءتيىس.
ەكىنشى – ادىلدىك. ەگەر ادامدار مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا، ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردە، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە تەڭ ەكەنىن سەزىنبەسە – بۇل جەردە بىرلىك بولمايدى. ءۇشىنشى – سەنىم. مەملەكەت پەن ازامات اراسىنداعى سەنىم – ەڭ قىمبات ۆاليۋتا. ول تەك سوزبەن ەمەس، ناقتى ىسپەن قالىپتاسادى.
– سوڭعى سۇراعىمىز، ءسىز قازاقستانداعى ەتنوسارالىق كەلىسىم مودەلىن قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟
– ءوز باسىم بۇل مودەل – پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەڭ ءساتتى جوبا دەپ ەسەپتەيمىن. ول ەشكىمدى شەتتەتپەيدى، ەشكىمگە باسىمدىق بەرمەيدى. ونىڭ نەگىزىندە پاراسات، سابىر، زاڭ مەن ادىلەت تۇر. قازاقستاندا ءاربىر ەتنوس – مەملەكەتتىڭ سەرىكتەسى. ءبىز ۇلتشىلدىققا دا، كوسموپوليتيزمگە دە ۇرىنعان جوقپىز.
بۇگىنگى جاھاندىق جاعدايدا – بۇل مودەلدىڭ قۇنى ودان سايىن ارتا ءتۇستى. سەبەبى ەتنوستار اراسىنداعى شيەلەنىس – گيبريدتىك سوعىستاردىڭ باستى قۇرالىنا اينالدى. قازاقستان بۇعان ءوز تاۋەلسىزدىگىندە جول بەرگەن ەمەس. ءبىز بىرگەمىز. ءبىر شاڭىراق استىندا. سول شاڭىراقتىڭ ۋىعى – حالىقتىڭ سەنىمى بولسا، كەرەگەسى – ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
