ارينە بۇل 1931-33 جىلداردان باستاپ ەسەپتەگەندە عانا. ال شىن مانىندە قازاقتى قىناداي قىرعان اشارشىلىق ودان دا بۇرىن بولعان. وعان رەسەي يمپەرياسى، كسرو مەن ستاليننىڭ وزگە ۇلتتارعا وكتەمدىك كورسەتكەن سۇم ساياساتى كىنالى ەكەنى داۋسىز...
تاريحشىلار مەن ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا ەگەر وسى زۇلمات كەزەڭدەر بولماسا ءقازىر قازاق ۇلتىنىڭ سانى 60 ميلليونعا جەتەر ەدى. بۇل شىندىق، بالكىم ودان دا كوپ بولار ما ەدى.
...
كەيبىر باسىلىمدار جازعانداي، كسرو مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا مىنانداي قۇپيا دەرەك بار ەكەن.
«يز ۆسەح تيۋركسكيح يلي تۋرەسكيح نارودوۆ روسسيي... سامىم منوگوچيسلەننىم ياۆليايۋتسيا كازاحي. نا تەرريتوريي ۆ دۆا ميلليونا تريستا تىسياچ كۆ. ۆەرست جيۆەت بەز مالوگو 10 ميلليونوۆ كازاحوۆ». (ارحيۆ وكتيابرسكوي ريەۆوليۋسيي، فوند №1318، وپيس №1، ەد. حر. №56).
1897 جىلعى ساناقتى نەگىزگە العان م.تىنىشبايەۆ:
«ءبىزدىڭ ەسەپتەۋلەرگە سايكەس قازاقتار 4 091 746 ادام. ورىس يمپەرياسىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ 30،08%-ىن قۇرادى» دەپ جازعان.
ءقازىر 31 ميلليوننان اسىپ كەتكەن وزبەكتەر سول كەزدە نەبارى – 726 534 ادام بولعان ەكەن.
1900 جىلى 12 ميلليون بولعان تۇركيا حالقىنىڭ سانى ءقازىر 81 ميلليوننان استى.
«ماسكەۋگە بارعان بەتتە لەنين كىتاپحاناسىنان 1926 جىلعى ساناقتىڭ قورىتىندىلارى جاريالانعان كىتاپتى تاۋىپ وقىعانمىن. «كازاحي – سامايا كرۋپنايا تيۋركويازىچنايا ناسيونالنوست سوۆەتسكوگو سويۋزا – 6 ملن. 200 تىس چەلوۆەك» دەگەن تۇسىن كوشىرىپ العانمىن. ال 1939 جىلى 2 ملن. ادام عانا قالعان. مۇنداي قورلىققا تەك قوي مىنەزدى جۋاس حالىق قانا شىداي الادى. ال ءبىز جىلقى مىنەزدى حالىق ەمەس پە ەدىك!؟» – دەپتى بەلگىلى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ 2016 جىلى «بايانتاۋ» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا (№22 (10725)).
1917-1926 جىلدارى سانىمىز 10-13 ملن-عا جەتكەنى تۋرالى مالىمەتتەر دە كەزدەسەدى. بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي قازاق ۇلتىنىڭ سانى تۋرالى ءار جىلدارداعى دەرەكتەر بىردەي ەمەس. ءبىراق قاي-قايسىسىن الساق تا قازاق سانى از بولماعان.
ونىڭ كۇرت ازايۋىنا سول كەزدەردەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جانە باسقا دا فاكتورلار تىكەلەي اسەر ەتكەن. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە اشارشىلىقتان كوپ زارداپ شەككەن ەكەنبىز.
...
ءبىرىنشى اشارشىلىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا 1916-1920 جىلداردا بولعان. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن ازاماتتىق سوعىستىڭ باستالۋى، مال-مۇلىكتەردى تاركىلەۋ مەن پاتشالىق بيلىكتىڭ جىبەرگەن جازالاۋشى ارمياسىنىڭ باسقىنشىلىعى، ىندەت پەن قاتتى سۋىق جانە قۇرعاقشىلىق سالدارىنان 1،5-2 ملن. ادامنان ايىرىلىپپىز.
وعان قوسا 1 ملن-عا جۋىق قازاق شەتەلدەرگە، قىتايعا، اۋعانستانعا، تۇركياعا اۋىپ كەتتى. دەرەكتەرگە قاراعاندا 1917-1920 جىلدار ارالىعىندا حالىق سانى 6 218 300 ادامنان 4 679 795 ادامعا كەمىگەن.
- جىلدارعى اشارشىلىقتىڭ ەكىنشى كەزەڭى دە وڭاي سوقپادى. جاڭادان ورنىعا باستاعان كەڭەستىك بيلىكتىڭ ءتۇرلى اسكەري جازالاۋلارى، توناۋشىلىق پەن تابيعي اپاتتان جۇت ورىن العان.
- مال قىرىلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ 80 پايىزىن كەڭەستىك بيلىك ورتالىققا تارتىپ اكەتىپ، حالىق ازىق-تۇلىكسىز قالدى.
- 1922 جىلعى مالىمەت بويىنشا قازاقستان بويىنشا اشتىققا 2 832 000 ادام ۇرىنىپ، 1 ملن. 700 مىڭ ادام اشتان ولگەن. 1920 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سانى 2،3 ملن. ادامعا جەتكەنى تۋرالى مالىمەتتەر دە كەزدەسەدى.
1929-1933 جىلدارعى اشارشىلىقتا قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ستاليندىك-گولوششەكيندىك رەفورما، شارۋالاردىڭ جەكەمەنشىگىن تاركىلەۋ مەن جويۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن تولىقتاي ورتالىققا تاسىپ اكەتۋ، نەگىزسىز جانە قاساقانا سالىقتاردى سالۋ، سوتتاۋ مەن قۋدالاۋ قازاق ءۇشىن ەڭ اۋىر سوققى بولدى.
1932 جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيىن قازاقستانداعى كولحوزدار 87%-ى جانە جەكەلەر ادامدار 51،8%-ى مالىنان ايىرىلعان.
رەسمي حالىق ساناعى مەن ءتۇرلى مۇراعاتتاردىڭ، كەيىنگى كەزدە قۇپيالىعى جاريا بولعان مالىمەتتەر بويىنشا 1930-1933 جىلدارى 2،4 ملن. ادام اشتىقتان قىرىلىپتى. ال كەڭەستىك رەسمي دەرەكتەردىڭ كوبىندە 1 114 000 ادام ءولدى دەپ كەمىتىپ كورسەتكەن.
وسى شارتتى تۇردە العان ءۇش اشارشىلىق ناتيجەسىندە قازاقستان جەرىندەگى حالىق سانى 1917 جىلعى - 6 218 300، 1920 جىلعا كەلگەندە 4 679 795، 1923 جىلى 3 786 910 ادام بولىپ، ءوسۋدىڭ ورنىنا ءوشىپ وتىرعان. بۇل ۇلتقا جاسالعان گەنوسيد ەمەس پە؟
قازاقستانداعى اشارشىلىقتاردى «گەنوسيد» رەتىندە باعالاعاندار بار. مىسالى امەريكاندىق سارا كەمەرون زەرتتەۋىندە «كەڭەس بيلىگى مۇمكىندىگى بولا تۇرا كومەكتەسپەدى، كەرىسىنشە قىرىلۋعا سەبەپكەر بولدى» دەپ، «بۇل ماقساتتى تۇردە جاسالعان گەنوسيد" رەتىندە باعا بەرگەن.
اقش قوس پالاتاسى ۋكراينادا 1932-1933 جىلداردا بولعان اشارشىلىقتى گەنوسيد رەتىندە باعالاپ رەسمي قۇجاتقا قول قويعانى بەلگىلى. ال ءبىز بولساق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋدان ارىگە بارا الماي وتىرمىز.
...
جاقىندا رەسەيدىڭ تاۋەلسىز، ليبەرال-دەموكراتيالىق باعىتتاعى قوعامدىق-ساياسي باسىلىمى «نوۆايا گازەتا» ءوزىنىڭ ارناۋلى ءتىلشىسى ۆياچەسلاۆ پولوۆينكونىڭ قازاقستانداعى اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى كولەمدى ماقالاسىن (31 مامىر 2021ج.) جاريالادى.
«رەسەي بۇل ءۇشىن قالاي جاۋاپ بەرەدى؟» دەگەن وتكىر سۇراقپەن باستالعان ماقالا ايتارلىقتاي جاڭالىق اشتى دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن بۇ ماسەلگە نازار اۋدارۋىنىڭ ءوزى ءبىراز نارسەنى اڭعارتقانداي.
اۆتور اشارشىلىق تاريحىنا قازاقستاندىقتاردىڭ دۇرىستاپ دەن قويا باستاعانىن الدىمەن اتاپتى.
وعان مىسال رەتىندە وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جانبولات مامايدىڭ «زۇلمات» پەن دوسىم ساتپايەۆتىڭ «وتكوچيەۆنيكي ۆەليكوي ستەپي» اتتى فيلمدەرى جارىققا شىققانىن ايتقان. بۇل ەڭبەكتەردە اشارشىلىق كەزەڭىنە تەرەڭ بويلاپ، تاريحي قۇجاتتاردان ناقتى دالەل كەلتىرگەنى تۋرالى جازادى.
ماسەلەنىڭ تەك قانا قازاقستاندا عانا ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلە باستاعانىنا نازار اۋدارىپتى.
امەريكالىق سارا كامەروننىڭ «اش دالا» اتتى ءفيلمى 2018 جىلى شىعىپ، 2020 جىلى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلعانىن سوعان ايعاق ەكەنىن العا تارتادى.
«تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاقستان وتكەن تاريحىنا جەتە ءمان بەرىپ، ونىڭ سەبەپتەرى مەن دەرەكتەرىن ءقازىر اشىق جازىپ جاتىر. ءتىپتى اشارشىلىق جايلى كوپ اشىلىپ ايتا بەرمەيتىن، وعان تاريحي باعا بەرۋدى تالاپ ەتۋدە ساقتىق بايقاتاتىن بيلىكتىڭ ءوزى زۇلمات جىلداردى زەرتتەۋگە دەن قويا باستادى»، – دەيدى جۋرناليست.
سونىمەن قاتار «ايتسە دە، بۇل تاقىرىپقا قوعامنىڭ قىزىعۋشىلىعى زور بولسا دا، اشارشىلىقتىڭ تاريحىن زەرتتەۋ جاعىنان عىلىمي جۇمىستىڭ قارقىنى سىلبىر.
«اشارشىلىق بولعان ەمەس» دەگەن پىكىردەگى ادامداردىڭ دا راديكالدى پىكىرلەرى، سونىمەن بىرگە سولتۇستىكتەگى كورشىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي قالامىز-اۋ دەگەن ۇرەي دە عىلىمي جۇمىستارعا كەدەرگى كەلتىرىپ تۇر»،– دەگەن وتكىر پىكىرىن دە ايتىپتى اۆتور.
ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو قازاقستاننىڭ قازىرگى بيلىگى اشارشىلىق ءۇشىن رەەيدەن جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتۋگە دايىن ەمەستىگىن جازادى.
«30 جىلدارداعى اشارشىلىق ءۇشىن كرەملدەن كەشىرىم سۇراۋدى تالاپ ەتۋ ءۇشىن ۇلكەن دايارلىق قاجەت. بۇعان بارۋ ءۇشىن ءستاليننىڭ «قىلمىسكەر» ەكەنىن مەمدەڭگەيدە مالىمدەۋ كەرەك. بۇل ماسكەۋدىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەرى انىق. ستالين ءداۋىرىن اقتاپ، گۋلاگ-تىڭ قۇرىلۋىن قۇپتاپ، قىزىل يمپەريانى قايتا ءتىرىلتۋدى كوكسەيتىن پۋتين قازاقستاننىڭ مۇنداي قادامعا بارارىن ەستىسە شالقاسىنان تۇسەر ەدى. ءدال ءقازىر رەسەي بۇل تاقىرىپتى عىلىمي دەڭگەيدەگى تالقىلاۋدان جالتارىپ ءجۇر. ءستاليننىڭ سول تۇستاعى شەشىمدەرى دۇرىس بولعانىن، تەك ورىنداۋشىلاردىڭ اسىرا سىلتەگەنىن ايتىپ، قىزىلداردىڭ «قىلمىسىنا» جاڭاشا باعا بەرۋدە. بۇل كرەملدەن تاراپ جاتقان جاڭا يدەولوگيانىڭ ءتۇرى...»، – دەيدى رەسەيلىك جۋرناليست.
ايتسە دە قىزىل يمپەريانىڭ ءىزباسارى رەتىندە كرەملدىڭ 90 جىل بۇرىنعى توپالاڭ ءۇشىن كۇندەردىڭ-كۇنى جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەتىنىن اشىق ايتىپتى.
«قازىرگى رەسەي بيلىگى اشارشىلىق ءۇشىن ماسكەۋدى ايىپتاۋدى دوعارۋ قاجەت دەگەن ۇستانىمدى ۇستانادى. ۇمىتا سالىڭدار، وتكەن ءىس ءوتتى دەگەنگە مەڭزەپ ءجۇر. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستانعا قاتىستى. ۋكرايناداعى اشارشىلىقتىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالۋى ءپۋتينشىل عالىمداردىڭ قانىن قارايتتى. ءدال وسى جاعداي تاعى قايتالانسا رەسەيدىڭ رەپۋتاسياسى وڭباي قۇلدىرايدى.
ءبىراق قازاقستان بۇل توپالاڭدى ۇمىتپايدى! ءبۇتىن ءبىر ۇلتتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرە جازداعان تراگەديا بۇگىنگى بۋىننىڭ دا، كەيىنگى تولقىننىڭ دا جادىنان وشپەسى انىق.
كۇندەردىڭ كۇنى اقوردا كرەملدەن جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. ءتىپتى پرەزيدەنتتىك كوميسسيا بۇكىل دالەل قۇجاتتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، اشارشىلىقتان امان قالعان ادامداردىڭ جانە ولاردىڭ تۋىستارىنىڭ جاۋاپتارىن جيناقتاپ جاتىر. ال وسى دالەل قۇجاتتاردىڭ ءبارى قولعا جينالعان كەزدە – تراگەديادان باسىن الا قاشقىسى كەلەتىندەرمەن البەتتە، اڭگىمە باسقاشا بولادى»، – دەيدى جۋرناليست.
الايدا سوعاي وراي پىكىر بىلدىرگەن دوسىم ساتپايەۆ كرەملدىڭ كەشىرىم سۇرارىنا سەنبەيدى.
«قازىرگى ساياسي جاعدايدى ەسەپكە الساق، كەشىرىم سۇراۋ دەگەندى كۇتپەي-اق قويۋ كەرەك. كەرىسىنشە، ءبىز رەسەيدىڭ مويىنداماي تۋلاۋىنىڭ، وعان قارسى قۋاتتى ناسيحاتتىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. الەمدە بىرنەشە مەملەكەت، اتاپ ايتقاندا گەرمانيا وڭتۇستىك افريكا تاريحىنىڭ قارالى پاراقتارىن مويىنداعىسى كەلەدى: ادامدارعا، تۇتاس حالىقتارعا قارسى قىلمىستار بولىپ جاتتى، الايدا ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قازىرگى بۋىن ەمەس، سول كەزدە ەل بيلەگەن باسشىلار كوتەرۋى كەرەك. تاريحتىڭ سول كەزەڭىن ۇمىتپاي، ءبىراق پاراعىن جاۋىپ قويۋ ءۇشىن نارازىلىقتى باسەڭدەتۋ ماقساتىندا كەشىرىم سۇراۋدىڭ ءوزى – ماڭىزدى قادام بولار ەدى» - دەگەن ەكەن ساراپشى.
اۆتور اشارشىلىققا قاتىستى ءبىزدىڭ ەلدەگى كوزقاراس پەن ۇستانىمداردى اشىق كورسەتۋگە تىرىسقان ەكەن. سونىمەن بىرگە بۇل ماسەلە تىكەلەي كوتەرىلسە رەسەيمەن ەكى ورتاداعى قارىم-قاتىناسقا ىقپال ەتىپ، ۇلكەن داۋعا الىپ كەلەتىنىن ەسكەرتۋدى ۇمىتپاپتى.
قالاي بولعاندا دا رەسەيلىك ءجۋرناليستىڭ بۇل تاقىرىپقا بارعانى قۇپتارلىق. زۇلمات تاريحى ءوز ەلىمىزدە عانا ەمەس، حالىقارالىق ساحناعا شىققانى دۇرىس. سوندا عانا ورىن العان قىرعىننىڭ ۇلتقا جاسالعان گەنوسيد ەكەنى الەمدە مويىندالاتىن بولادى.
ماسەلە وتەماقىدا ەمەس، مۇنداي زۇلمات زامان قايتالانباس ءۇشىن قازاققا جاسالعان قىرعىنعا ءادىل ساياسي باعا بەرىلۋ كەرەك.
زەينوللا اباجان
